Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti tarix fakultəSİ

29. Tolerantlıq mədəniyyətlərarası münasibətlərin təməl prinsiplərindəndir
30. Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsinin fəlsəfi-tarixi və mədəni əsasları

Mədəniyyətlərarası münasibətlərdə bu vaxta qədər mövcud olan “mədəni hegemonluq”, üstünlük, “hakim mədəniyyət”, “biz və qeyrilər” kimi paradiqmalar ömrünü başa vurmaqdadır. Yeni düşüncə tərzinin formalaşması, düşüncə böhranının dəf edilməsi üçün isə hələ zaman lazım olacaq. Bəşəriyyətin özünü qlobal - tam kimi hiss etməsi, əsrlər boyu insanlığın arzusunda olduğu bu ideyanın gerçəkləşməsi tarixi zərurətə çevrilsə də, ona doğru irəliləmək o qədər də asan deyil.

Lakin təkzibedilməz bir həqiqət var: öz varlığını davam etdirmək üçün bəşəriyyət birgəyaşayış yollarının axtarışında ümumi tale üçün birgə məsuliyyət hissini bərabər bölüşməlidir. Bu axtarışın uğurunu isə yalnız tolerantlıq, həmrəylik, yüksək mədəniyyət, multikulturalizm təmin edə bilər. Ulu öndər Heydər Əliyev söyləyirdi: “Yüksək tolerantlıq ilk növbədə yüksək mədəniyyətin təzahürüdür”.
Məhz bu baxımdan dünyanın elm adamları, din xadimləri, siyasi liderlər bir araya gəlir, sivil birgəyaşayış prinsiplərinin bərqərar olması üçün yollar, modellər axtarırlar.
Təşkil olunan hər görüşün, konfransın amalı da mədəniyyət və sivilizasiyaların qarşılıqlı anlaşması istiqamətində səmərəli fəaliyyət yollarını aramaqdır.
Dünyada etnik münaqişələrin kəskinləşməsi, böyük regionların müharibə alovuna büründürülməsi, təkcə müxtəlif dinlərə deyil, eyni dinə mənsub insanların bir-birinə qarşı dəhşətli zorakılıq hallarının artması, ölkəsinə gələn miqrantlara qarşı avropalıların bir araya sığmazlıq hisslərinin güclənməsi şəraitində ümumi qüvvələrin səfərbər edilməsinin böyük əhəmiyyəti var. Özünü artıq tolerantlığın ideoloji mərkəzi və praktik təcəssümü kimi təsdiq etmiş Bakıda bu xarakterli görüşlərin keçirilməsi ənənə şəklini almışdır.
Müasir cəmiyyətlərdə birgəyaşayış təcrübəsinin lokal və qlobal səviyyədə təşviq edilməsində Prezident İlham Əliyevin şəxsi təşəbbüskarlığı dünyanın diqqət mərkəzindədir. Müxtəlif mədəniyyətlər arasında əməkdaşlıq üçün qlobal platformanın təsis edilməsi və Azərbaycan xalqının mədəniyyətinin, tarixi ənənələrinin beynəlxalq aləmə tanıdılması məqsədilə ümumdünya mədəniyyətlərarası dialoq forumlarının Bakıda keçirilməsi dövlətin tolerantlıq prinsiplərinə verdiyi dəyərin təzahürüdür. Bu toplantılarda əldə olunan uğurlarla, nailiyyətlərlə yanaşı, bəşəriyyətin qarşılaşa biləcəyi təhlükələr, təhdidlər müzakirə olunur, onları önləyəcək vasitələr aranır.
Hələ 1971-ci ildə Kanadada rəsmi ideologiya statusu alan multikulturalizmin sonralar dünya ölkələrində sürətlə yayılması problemin bütün ölkələr üçün önəmindən xəbər verirdi. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq, dünyada bu sahədə narahatlıq üçün yenə də əsas olduğu gerçəklikdir. Bu gün isə narahatlığa səbəb olan şərtlərin dərinləşməsi problemə daha ciddi yanaşma tələb edir.
Qloballaşmanın gerçəkliyi bundan ibarətdir ki, ən müxtəlif mədəniyyətlər bir-biri ilə daha da “sıxlaşıb” üz-üzə durmuşdur. Böyük meqapolislərdə müxtəlif din və mədəniyyətlərin daşıyıcılarının nisbəti yarıbayarını təşkil edir. Məhz belə məqamda onların qarşılıqlı dinamikasını təhlil edərkən “kultur-şok” adlandırılan mərhələni yaşamaq lazım gəlir. Hər bir cəmiyyətdə formalaşan birgəyaşayış prinsipinin əsası kimi tolerantlıq ənənəsinin dəyəri bu mərhələdə qarşıdurma və münaqişələri aradan qaldırmağın mexanizmi kimi çıxış edir.
Yaranmaqda olan qlobal mədəniyyət tipi çeşidli mədəniyyətlərin istər-istəməz reaksiya verməsini şərtləndirir, onların mahiyyətinə də, formasına da təsir edir. Sivilizasiyalararası inteqrasiyanın intensivliyi bir tərəfdən mədəni müxtəliflik amilinə yüksələn diqqəti, digər tərəfdən problemin həm də praktiki həlli mexanizmlərinin müəyyən edilməsini gündəmə gətirmişdir.
Çoxmilli, çoxdinli cəmiyyətlərdə sabitlik və ünsiyyət - bir-biri ilə son dərəcə sıx bağlı, həm də mürəkkəb münasibətlərdə olan fenomenlərdir və mədəniyyətlərin ahəngdar qarşılıqlı təsirinin təmin edilməsini nəzərdə tutur. Buna hər yerdə və hər zaman nail oluna bilinmədiyi üçün mədəniyyətlərarası münasibətlərin siyasi-ideoloji modelləri və mexanizmləri geniş müzakirələr doğurmuşdur. Bu gün dünyada 200-ə qədər dövlət, 5-7 min arası tayfa, xalq, millət mövcuddur.
Azərbaycan Respublikası müstəqilliyin əldə edilməsi ilə sivilizasiyaların toqquşması ideyasına qarşı özünün tarixən formalaşmış tolerantlıq modelini, dialoqun məkanı olmaq missiyasını irəli sürdü. Bu çətin, lakin şərəfli missiyanı üzərimizə götürməyi mümkün edən müqəddəm şərtlər sırasında tolerantlıq ön cərgədə durur. Bu gün xalqımız dünyada özünütəsdiq mərhələsini keçən, daha sabit və sabahından əmin olan cəmiyyətdir və təbii ki, daha çox mənəvi inkişaf və seçim imkanlarına, həm də müstəqillik kimi əvəzsiz təcrübəyə malikdir.
Qloballaşan dünyada milli-mədəni kimliyə olan çağırışlar mövcuddur və onlar könüllü seçim məsələsi deyil, bu çağırışlara konkret milli cavablar deməkdir. Bu gün milli dövlətlə “qlobal dünya dövləti” (mondializm) adlanan qeyri-bərabər güc üz-üzə durur. Çağırışların bəziləri isə bunlardır:
1. Siyasi çağırışlar - milli dövlətin tədrici olaraq zəiflədilməsi, səlahiyyətlərinin fövqəlmilli strukturlara ötürülməsi;
2. Sosial mədəni çağırışlar - milli mədəniyyətlərin etnik komponentinin qabardılması, “ekzotik” planda təqdimatı;
3. Etnosiyasi çağırışlar - inkişaf gedişində təbii olan sosial gərginlik məqamlarının informasiya və immiqrasiya siyasəti ilə sivilizasion-mədəni müstəviyə keçirilməsi;
4. Mədəni çağırışlar - mədəni hegemoniya və kosmopolit dünyagörüşün yayılması;
5. Geosiyasi çağırışlar - qloballaşma meyillərinə qarşı dura biləcək hər hansı səmərəli regional qurumların yaranmasını əngəlləmək.
Hər bir cəmiyyətin yaradıcı başlanğıcı - fəal, təşəbbüskar, dünyada gedən proseslərə həssas, eyni zamanda mədəni və tolerant şəxsiyyətdir. Rəqabətədavamlı dövlətin mövcudluğu bu cür vətəndaşdan, onun aydın məqsədlərə ünvanlanan tolerant dünyagörüşündən başlanır.
Yeni yüzillikdə qloballaşma, inteqrasiya və beynəlxalq miqrasiya prosesləri çoxmilli, çoxkonfessiyalı bütün dövlətlər qarşısında multietnik əhalinin yüksək tolerantlıq səviyyəsinə nail olmaqla milli konsolidasiyanın təmin edilməsi vəzifəsini irəli sürmüşdür.
Azərbaycan tarix boyu həm bölgədə, həm də qlobal miqyasda baş verən hadisələrin gedişatına təsir edə bilən ölkələr sırasında olmuşdur. Son iki əsrdə isə onun bu yöndə fəallığı dünyanın, demək olar, bütün qitələrinə yayılmışdır. Bəşəriyyətin mədəni-mənəvi irsinə olan töhfələri ölkəmizi xüsusilə dünyada tanınan dövlətə çevirmişdir. Təbii ki, belə bir ölkədə tolerantlıq ənənələri də çox qədimdir.
Əgər tolerantlığın mənəvi qiymətləndirilməsi xeyir və ya şər mövqeyindən aparılırsa, onun siyasi qiymətləndirilməsi artıq başqa prizmadan - müəyyən sosial qrupların maraqlarına uyğun olub-olmaması baxımından həyata keçirilir. Burada yalnız gündəlik güzəran səviyyəsində insanlar arasındakı münasibətlərdə dözümlülük və ya dözümsüzlükdən söhbət getmir. Həm də ictimai həyatın bütün sahələrində (iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi və s.) sosial müstəvilərdə: millətlərarası, mədəniyyətlərarası, sosial qruplar, bütün rütbələrdən olan dövlət məmurları və b. arasında dözümlü münasibətlər də əhatə olunur.
Müasir dövrdə tolerantlıq probleminin daha geniş araşdırılan aspektləri sırasında tolerantlıq və intolerantlıq (dözümsüzlük), qeyri-tolerantlıq, antitolerantlıq, tolerantlığın başqa dəyərlərlə (həqiqət, əxlaq, azadlıq, mənəvi seçim və s.) bağlılığı, onun növləri və tiplərinin öyrənilməsi və s. təfərrüatlı təhlilləri qeyd etmək olar.
Tolerantlıq və “multikulturalizm” - mədəni müxtəliflik anlayışları çox yaxınmənalı, sıx bağlı təsir bağışlasa da, eyniyyət təşkil etmir. Əlbəttə, etnik-milli birgəyaşam və ünsiyyət ənənələri qısa müddətdə, birdən-birə formalaşmır. Tolerantlığın formalaşması mürəkkəb fenomen kimi hər yeni gələn nəsillə sıfırdan başlayır. Əsrlər boyu davam edən, ənənəviləşən, qərarlaşan ünsiyyət formaları tədricən cəmiyyətdə stabil sosial normalar, əxlaqi və estetik meyarlar sistemi yaradır və düşüncə tərzinin özünə də təsir edir.
Tolerantlıq anlayışının ictimai-fəlsəfi fikir tarixində təhlilinin ən ümumi istiqamətlərini qısa xatırlamaq yerinə düşərdi. Fəlsəfi baxımdan tolerantlıq dedikdə, müxtəliflik və fərqlərin qəbul edilməsi, onlara hörmət və rəğbət nəzərdə tutulur.
Tolerantlıq həm də başqalarının hüquqlarını tanımaq, fərqli düşüncə tərzinə malik olduğunu anlamaq əsasında münaqişə və ziddiyyətlərin həlli imkanlarının axtarılmasını təmin edən əxlaqi imperativ, maksimadır. Çox hallarda tolerantlıq deyəndə, özgəsinin qüsurlarını güzəştə getmək, nəyə isə dözümlü olaraq barış yolunu tutmaq, başqa fikrin mövcudluğunu obyektiv fakt kimi qəbul etmək və s. başa düşülür.
Tolerantlıq həm psixoloji, həm sosioloji, həm də kulturoloji məna və məzmun kəsb edir, mütləq qarşılıqlı ünsiyyət və əlaqələrdə özünü büruzə verir. Digər tərəfdən, hələlik bitkin tolerantlıq nəzəriyyəsinin formalaşmasından söhbət gedə bilməz. Nə Qərb elmində, nə də qeyri-Qərb məkanında hələlik tolerantlığın mənəvi-əxlaqi dəyər kimi statusu və rolu aydın müəyyənləşdirilməmişdir.
Tolerantlıq cəmiyyətdə və mədəniyyətlər arasında dialoq və sülhün yaranması mexanizmidir. Tolerantlıq mexanizmlərinin formalaşması və reallaşması mürəkkəb bir proses olub, nəinki bütün XXI əsr boyu, hətta əsrlərlə davam edəcəkdir. Bu sahədə müxtəlif ölkələrin təcrübəsi, tolerantlıq ənənələri əvəzi olmayan dəyər kimi öyrənilməlidir. Bu baxımdan ölkəmizdə mövcud olan azərbaycançılığın birləşdirdiyi tolerantlıq ənənəsi mükəmməl model axtarışları aspektində böyük əhəmiyyətə malikdir.
Bu gün Avropa ölkələrinin üzləşdiyi problemlər ölkəmiz üçün səciyyəvi deyil. Azərbaycan bir çox ölkələr kimi “immiqrant dövlət” deyil. Azərbaycanda etnoslar və konfessiyalararası tolerantlıq ənənəsi “miqrantlara olan ehtiyac” üzərində deyil, tarixən formalaşdığı üçün dərin köklərə malikdir və bütün xalqların tarixi yaddaşı kimi təmələ əsaslanır.
Bir neçə əsrlik yaşı olan “immiqrant” dövlətlərin böhran yaşayan tolerantlıq modellərinə Azərbaycanın çoxəsrlik təcrübəsinin öyrənilməsi yeni nəfəs verə bilər.
Multikulturalizmin də təməl prinsiplərindən biri kimi məhz tolerantlıq çıxış edir və bu zaman başqa mədəniyyətlərə biganəlik deyil, onlara həssaslıq, onları olduğu kimi anlamaq formasında təzahür edir. Adətən, multikulturalizm tolerantlıq səviyyəsinin yüksəlməsinə olan töhfəsi ilə gərəkli hesab edilir.
Proseslərin təhlili nə göstərir? Multikulturalizm siyasətinin böhran yaşadığı ölkələr Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ məkanı da daxil olmaqla, başlıca olaraq Avratlantik sivilizasiya dövlətləridir. Miqrasiya faktoru əsas amillərdən hesab edildiyi üçün prosesin yalnız siyasi deyil, həm də iqtisadi müqəddəm şərtlər yaratdığını qeyd etmək lazımdır.
Bu gün çoxsaylı ölkələrdə demokratiya müxtəliflik və vəhdət formuluna əsaslanır. Lakin günlərin bir günü buna qarşı bir ideya ortaya çıxır və bu formul şübhə altına alınır və deyilir ki, hamı eyni olmalıdır.
Avropanı ümumiyyətlə Avropa edən xalqların müxtəlifliyi olmuşdur. Bu olmadan təsəvvür belə etmək olmaz ki, Avropa əvvəllər necə olub və indi necədir. Multikulturalizm müəyyən mənada bütün müasir cəmiyyətlərin çoxçalarlığını ifadə etmək üçün tətbiq edilən anlayışdır. Bu, geriyə dönüşü olmayan labüd prosesdir. Qloballaşma və multikulturalizmin ən çox üz-üzə gəldiyi məqam milli-mədəni identikliyin qorunub saxlanması məsələsidir. Tarixi-siyasi irs, etnik köklər, ənənə, yaddaş, dil, din və s. kollektiv yaddaşda milli-mədəni birliyin təcəssümü olan bu amillərdən insanın mədəni identikliyi formalaşır. Çoxşaxəli mənbələrdən olan təsirlər müasir insanın “multiidentiklik” şəraitində yaşayaraq “kimliyini” seçim etməsini çətinləşdirir və “identiklik vakuumunu” formalaşdırır. Multi - “çoxçalarlı, çeşidli” deməkdir. Lakin bəzən onun “müxtəlifliklərin mexaniki cəmi” kimi anlamı üstünlük təşkil edir və bu, yolverilməzdir. Belə halda mövcud ənənələrin yalnız muzey eksponatı kimi qorunması olsa da, onların ümumi yeni mədəniyyət kosmosunun formalaşmasında canlı iştirakı, dialoqu və inkişafı mövcud olmur.
Yaşanılan dövr müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub olan insanları ünsiyyət və identiklik seçimi qarşısında qoyur. Bu seçimə alternativ yoxdur. Babil qülləsi haqda rəvayəti xatırlayaq. Multikulturalizm unikal, çeşidli fərqliliklərə rəğbət və hörməti nəzərdə tutmaqla yanaşı, universallıq axtarışlarından da imtina etmir. Belə də demək olar ki, multikulturalizm nöqteyi-nəzərindən mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqəsi subordinasiya vasitəsilə deyil, koordinasiya vasitəsilə baş tutur. Ən ümumi şəkildə multikulturalizm mədəni plüralizmin dəyər kimi qəbul edilməsini və buna görə də etnik, dini və mədəni azlıqlara dövlətin bərabər sosial status təmin etməsini nəzərdə tutan nöqteyi-nəzərdir.
Multikulturalizm ilkin mənada hər kəsin öz identikliyinə malik olmaq haqqıdır. Bəziləri deyir ki, multikulturalizm fərqlilikləri mütləqləşdirir, digərlərinə görə, əksinə, multikulturalizm şoxşaxəli identikliyi nəzərdə tutur. Avropalıların “özgələrə” qarşı olan komplekslərinin aradan qaldırılmasına yönəlmiş multikulturalizm İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı onilliklərdə gündəmə gəlmişdir. Avropada bu siyasətin yarım əsrdən bir qədər çox yaşı olmasına baxmayaraq, onun nəticələri göz önündədir. Multikulturalizm ideyalarının və siyasətinin təbliğində tolerantlığın aqressiv təbliği mütləq atribut kimi seçilir.
“Multikulturalizmin iflası ideyası nədən qaynaqlanır” sualına iki cavab var: 1. Miqrant probleminin həlli və islam aləmi ilə münasibətlərin tənzimlənməsi problemi; 2. Qərbdə və Avropada baş qaldıran bir tərəfdən qiyamçı və ekstremist meyillərin, digər tərəfdən isə, radikal millətçiliyin və ksenofobiyanın baş qaldırması; mədəni kimliklərin metamorfoza uğramasını başlıca olaraq üçüncü ölkələrdən emiqrasiya faktoru şərtləndirir.
Azərbaycanda mədəniyyətlərarası münasibət modelinin özəlliyindən və örnək xüsusiyyətlərindən danışarkən üç arqument əsas kimi diqqəti cəlb edir: 1. Azərbaycanda polietnik və polikonfessional cəmiyyətin tarixən formalaşmış və əsrlərin sınağından çıxmış obyektiv təcrübəsi mövcuddur. Azərbaycanda heç vaxt etnik-dini zəmində qarşıdurma olmamışdır. 2. Müstəqillik dövründə ölkəmizdə tolerantlıq və dialoq ənənələrinin keyfiyyət mərhələsinə yüksəlməsi, gerçək uğurlar göz önündədir. 3. Azərbaycanda mədəniyyətlərarası münasibətlərdə hər bir mədəni birliyin obyektiv təbii haqqı və özünüreallaşdırma ehtiyaclarına dövlət qayğısı siyasəti mövcuddur. Azərbaycançılıq bu mövqeyin cilalanmış çıxış nöqtəsini təşkil edir.
Müxtəliflik və vəhdətin həqiqi fəlsəfəsi dialoq və tolerantlıq, azərbaycançılıq fəlsəfəsidir. Belə dinamik modeldə mədəniyyətlərin mozaikasında hər bir element “donmuş eksponat” vəziyyətində deyil, canlı “çələng” kimi dialoqdadır, inkişaf və sintezdədir.
Multikulturalizm yalnız ideologiya və siyasət müstəvisində qəbul edilərsə, mükəmməl ola bilməz. Onun təkmil model olması üçün tarixən formalaşan, neçə-neçə xalqların yaddaşında həkk olunan mədəni birgəyaşayış modelinin artıq “genetik” səviyyədə oturması, ünsiyyət və tolerantlıq mədəniyyətinin ənənəyə çevrilməsi lazımdır. Azərbaycan modelində bu var.
Məhz bu anlamda Azərbaycanın tolerantlıq modeli, azərbaycançılıq multikulturalizmdən, şübhəsiz ki, daha üstündür. Multikulturalizm Azərbaycan kimi Şərqin və Qərbin qovşağında yerləşən ölkələrin çoxəsrlik təcrübəsindən bəhrələnə bilər.
Avropa liderləri multikulturalizmin hazırkı formada böhran yaşadığını, şəxsiyyət azadlığına zərərli olduğunu, onun: “dözümsüzlüyə dözümlülük” kimi ağır nəticələrə gətirib çıxardığını hesab edirlər. Konkret ölkənin siyasi liderindən sitat: “Buraya gələnlər xalqın bir hissəsi olmalıdır, əgər bunu istəmirsə, o zaman burada ona yer yoxdur”, - deyə bəyanatlar vermişdir.
Xatırlatmaq istərdik ki, ölkəmizin işğala məruz qalmasına və 1 milyon insanın didərgin həyatı yaşamasına rəğmən Azərbaycan dövlətinin rəsmi mövqeyi heç bir zaman belə kəskin səslənməmiş, “Azərbaycan xalqının bir hissəsi olmaq istəməyənlərə Azərbaycanda yer yoxdur” deməmişik. Biz bu gün də onlara ən yüksək muxtariyyət verilməsinin tərəfdarıyıq. Budur millətlərarası inteqrasiyanın, tolerantlığın və dialoqun Azərbaycan modeli. Azərbaycançılığın mahiyyəti bundan ibarətdir və inteqrasiya modellərinin böhran yaşadığı dünyada bu modelin alternativi yoxdur.
Çoxçalarlı cəmiyyətlərdə etnik-milli münasibətlərin yollarını arayan Avropada bu gün intensiv müzakirə edilən tolerantlıq məsələləri Azərbaycanda dövlətçilik tarixi və ənənələrimiz tərəfindən həll edilib desək, yanılmarıq. Əgər dünya yeni modellər axtarırsa, Azərbaycanda onlar artıq çoxdan mövcuddur.
Bu gün Şərqdə bəzi dövlətlər dini və mənəvi identiklik böhranı yaşayırlar. Müxtəlif qlobal güclərin də marağı olan qeyri-sabitlik vəziyyəti bu cəmiyyətlərdə vətəndaş konsensusuna mane olur. Azərbaycan ötən əsrin 90-cı illərində bu problemlə üzləşmişdir. Bu vəziyyətin aradan qaldırılması üçün, qeyd etdiyimiz kimi, “azərbaycançılıq” ideyası misilsiz rol oynadı. Demokratik, dünyəvi dövlət quruculuğu insanların bir identiklik formasını inkar edərək, digərini qəbul etdiyi cəmiyyət demək deyil. Bu, mənəvi və hüquqi sanksiyaların ahəngini təmin edən cəmiyyət deməkdir. İctimai şüurda dünyəvi və dini idealların sintezi Azərbaycanda özünəməxsus milli mənəvi identikliyi təmin etməklə, dövlətin müəyyən etdiyi modernləşmə kursunun hədəflərindən biri, cəmiyyətdə inkişaf və sabitliyin qarantıdır.
Son illərdə isə Azərbaycan yalnız iqtisadi tərəqqi göstəriciləri ilə deyil, həm də multietnik cəmiyyət və milli dövlət münasibətlərinin necə tənzimlənməli olduğunu bu illərdə dünyaya nümayiş etdirmişdir. Bu inkişaf mövcud sabitlik, vətəndaş sülhü və mədəni özünüifadə imkanlarının genişlənməsində təzahür edir.
Bu gün biz klassik demokratiya ölkəsi və örnəyi olan qabaqcıl dövlətlərdə etnik, dini və irqi münaqişələrin baş verməsini, bu cəmiyyətlərdə parçalanma olduğunun etiraflarını eşidirik (Ferqyuson hadisələri və Obamanın etirafı). Etnik, irqi və dini zəmində ekstremizm və radikalizmin güclənməsi halları, təəssüf ki, bu gün Avropada da baş verir və geniş yayılmaqdadır.
Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi, onun sədri, bütün Qafqazın şeyxi A.Paşazadənin həyata keçirdiyi fəaliyyəti də Prezidentin bu mövqeyinə ən böyük dəstəkdir. Bilavasitə Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadənin təşəbbüsü ilə təşkil edilən qlobal sammitlər, forum və konfranslar Azərbaycanın dövlət siyasəti olan tolerantlığa böyük töhfələr verir.
Azərbaycan XXI əsrə özünün etnik zənginliyi ilə daxil olaraq istər çoxsaylı, istərsə də azsaylı bütün etnoslara eyni dövlət qayğısı ilə yanaşdığını beynəlxalq aləmə sübut edir. Azərbaycan reallığında etnik varlıqlar özlərinə məxsus adət-ənənələrin, din və dillərin, etnik psixologiyanın, maddi və mənəvi mədəniyyətlərin lokal səciyyəvi xüsusiyyətlərini qorumaqla yanaşı, Azərbaycan dilinə, adət-ənənələrinə, mənəvi dəyərlərinə yiyələnmişlər. Bu etnik qruplar nə qədər etnikdirlərsə, o qədər də azərbaycanlıdırlar.
Bu gün ölkəmizdə çoxsaylı millətlərin nümayəndələri yaşayır və onların sosial-mədəni problemlərinin həlli həmişə dövlətin diqqət mərkəzindədir. Azərbaycan tarixinin bütün səhifələrində bu ərazidə yaşayan insanların qarşılıqlı hörmət, dostluq əlaqələrini əks etdirən nə qədər çox fakt varsa, bunun əksini sübut edən sənədlər yox səviyyəsindədir. Müxtəlifliyin vəhdətindən yaranan bu tarixi birliyin əsl dəyəri dərk edilməlidir. Bu, azərbaycançılığa dayaqlanan multikulturalizm və tolerantlıq fenomenidir.