Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

MƏHKUMLARIN CƏZAÇƏKMƏ MÜƏSSİSƏSİNƏ

PSİXOLOJİ ADAPTASİYASININ ƏSAS ASPEKTLƏRİ VƏ ADAPTASİYANI ÇƏTİNLƏŞDİRƏN AMİLLƏR HAQQINDA
Zamin Ramilov

BDU-nun I kurs magistrantı
Məlum olduğu kimi, məhkumların cəzaçəkmə müəssisəsinə psixoloji adaptasiyası özünə idraki, emosional, iradi, motivasyon və praktik aspektləri daxil edir:

1. İradi aspekt-məhkum müəyyən sosial mühitlər qarşılıqlı təsirdə olarkən tədricən bu mühir haqda, buradakı əhatə, həyat şəriti və fəalyyət haqda müxtəlif informasiya əldə edir (ünsiyyətdə olduğu insanların mənəvi dəyərlərin, yönümləri, ona bu və ya digər qrup üzvü kimi verilən tələblər haqda, ətrafdakıların ona münasibəti və s. haqda).

Məhkum ətraf mühit haqda sosial-psixoloji məlumatı öz təcrübəsinə, sərvət dəyərlərinə, yönümünə müvafiq mənimsəyir. Əgər bu informasiya onun təcrübəsinə müvafiq gəlirsə, o, bu informasiyanı mənimsəyir. Bu yolla tədricən məhkumun mühitlə identifikasiyası prosesi baş verir.

2. Emosional aspekt. Məhkumun mühit, insanlar və sosial həyatda özünün real iştirakı haqda əldə etdiyi müxtəlif sosial-psixoloji informasiya əsasında psixoloji adaptasiyanın emosional aspekti tızahür edir. Bu aspekt ətrafındakı insanlarla münasibətlərin asanlığı, yaxud bu münasibətlərin çətinləşməsilə, həmin münasibətlər sistemində məhbusun öz mövqeyindən və qarşılıqlı münasibətlərindən məmnunluğu ilə bağlıdır.

3. İradi aspekt.Yeni şəraitə daxil olma məhkumlardan bu şəraitdəki çətinlik və maneələri aradan qaldırmaq üçün iradi səy tələb edir. Bu da adaptasiyanın iradi aspektini təşkil edir.

4. Motivasiya aspekti.Bu aspekt məhkumun adaptasiyası zamanı əsaslandığı motivlərdə təzahür edir.

5. Praktik aspekt.Məhkum yeni şəraitə düşdüyü ilk vaxtdan ətrafdakı insanlarla obyektiv münasibətlər sisteminə daxil olur. Məhkumun mühitlə identifikasiyası onun sosial mühitə daxil olma fəallığından asılıdır [2, s. 452].

Lakin bir çox məhkumlar adaptasiya prosesində müəyyən çətinliklərlər qarşılaşır. məhkumların cəzaçəkmə müəssisəsinə adaptasiya prosesini çətinləşdirən 2 qrup amilləri fərqləndirirlər: subyektiv və obyektiv [1, s.48].

Adaptasiyanı çətinləşdirən subyektiv amillərə məhkumun temperament tipi, aşağı kommunikativlik səviyyəsi, qapalılığı, asanlıqla təsir altına düşməsi, yüksək konformluq dərəcəsi aid edilir.

Müəssisəyə adaptasiyanın ilkin mərhələlərində məhkumların temperament xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması olduqca əhəmiyyətlidir. Müşahidələr göstərir ki, məhkumlarda temperamentin məhz neqativ keyfiyyətləri aksentuasiya olunur. Belə ki, sanqviniklərdə yüngül fikirlilik, laqeydlik, fleqmatiklərdə emosional kütlük, etinasızlıq, şübhələnmə, melanxoliklərdə bədbinlik, qapalılıq, həyəcanlılıq, xoleriklərdə isə affektiv, aqressiv xüsusiyyətlər təzahür edir.

Adətən ekstravert tipli məhkumlarıda adaptasiya asan, intravert tiplərdə isə bir qədər çətin gedir. Melanxolik və fleqmatik tipli məhkumlarda müəssisəyə gəldikləri ilk vaxtlar çox güclü həyəcan, gədbinlik, qapalılıq müşahidə olunur ki, bu da çox vaxt autoaqressiyaya və suisidal cəhdlərə gətirir. Azadlıqdan ömürlük və uzun müddətə məhkum edilmiş məhkumlarda psixi və fiziki qüsurları olan, yoluxucu xəstəlikləri olan məhkumlarda adaptaisya daha çətin gedir. Onlar əksər hallarda bu mühitdə autsayder olur.

Adaptasiyanı çətinləşdirən obyektiv amillərər isə rejimin növü, məhkumlar kollektivi, bu şəraitə düşənə qədər məhkumların olduğu şərait aid edilir.

Adətən, ümumi rejimə tez, ciddi və xüsusi rejimə isə çətin uyğunlaşırlar. Çünki xüsusi rejimli cəzaçəkmə müəssisəsində həyat şəraiti azadlıqdakı həyat şəraitindən kəskin fərqlənir.

Hesab olunur ki, məhkum cəzaçəkmə müəssisəsində nə qədər çox vaxt keçibsə, azadlıqdakı həyata nə qədər yadırğayıbsa, oradakı yeni şəaritə bir o qədər çətin uyğunlaşır. B müəssisədə nə qədər çox vaxt keçiribsə, yenidən azadlıqdan məhrum edildikdə adaptasiya mexanizmi daha tez işə düşür.

Ədəbiyyat
1. Поздняков В.М. Пенитенциарная психология: история и современность. М.: 2000

2. Ушатиков А.И., Казак Б.Б. Пенитенциарная психология: учебник. -2-е изд., перераб. и доп. Рязань: Академия права и управления Минюста России, 2003.