Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

ŞƏXSİYYƏTİN HÜQUQİ İDENTİKLİYİNİN PSİXOLOJİ SƏCİYYƏSİ

Dos. A.F.Səməndərova
Şəxsiyyətin hüquqi identikliyi sosial identikliyin tərkib hissələrindən biridir. Hüquqi identiklik hüquqi sosiallaşmanın mühüm psixoloji mexanizmi olub, fərdin qrupa daxil olarkən sosial-hüquqi rolları qəbul etməsində, qrupa mənsubluğunun dərkində, müəyyən hüquqi norma və dəyərlərin, hüquqi davranış nümunələrinin mənimsənilməsində təzahür edir. Bu insanın özünü artıq bərqərar olmuş emosional əlaqələr və üstünlüklər əsasında müəyyən qrup insanlarla fikrən birləşdirməsi, həmin qrup üzvlərinin əsaslandığı müəyyən hüquqi davranış nümunələrinin və sosial-hüquqi təsəvvürlərin mənimsənilməsi prosesidir.

Şəxsiyyətin hüquqi identiklyi probleminə həsr edilmiş müasir tədqiqatlarda demək olar ki, onun psixoloji strukturuna toxunulmur. Halbuki, insanların hüquqi təsəvvürlərinin xüsusiyyətləri bütövlükdə dövlətin hüquqi sisteminin yetkinliyinin və sabitliyinin, vətəndaşların hüquq mədəniyyətinin göstəricisi kimi çıxış edir. Bu da vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının reallaşmasına təsir göstərir. Hüquqi identiklik vətəndaşın hüquq normalarını, hüquqi və hüquqazidd davranışın xüsusiyyətlərini bilməsini, eləcə də bu normalara gündəlik davranışında riayət etməsini nəzərdə tutur [2, s. 52-56].

Hüquqi identikliyin struktur komponentlərinin əsasında vətəndaşlığın və sosial mənsubiyyətin komponentlərinin formalaşması və inkişafı həyata keçirilir.

Hüquqi identikliyin strukturunda 3 əsas komponenti fərqləndirirlər:

1. Koqnitiv komponent- hüquq və hüquqi davranışı haqqında təsəvvürlər və biliklər (şəxsiyyətin vətəndaş hüquqları, borcu, vəzifəsi haqqında, ədalət və ədalətsizlik haqqnda, xeyir, şər, qanun, dəyərlər və s. haqqında təsəvvürləri).

2. Emosional komponent- şəxsiyyətin hüquqi və ya hüquqazidd davranışa, hüquq pozuntularına vəs. pozitiv vəya neqativ münasibətini ifadə edir.

3. Davranış komponenti-şəxsiyyətin hüquqi yaxud hüquqazidd kateqoriyaya şamil edilə biləcək gündəlik həyatdakı davranışı.

Şəxsiyyətin hüquqi identikliyinin bu stuktur komponentləri əsasında onun aşağıdakı 3 əsas funksiyalarını fərqləndirirlər:

1. İdraki funksiya – Hüquqi identikliyin dərketmə funksiyası hüququn və hüquqi gerçəkliyin müxtəlif formalarda mənimsənilməsindən ibarətdir. Bu funksiya hüququn subyektinə öz tələbatlarını aşkar etmək, öz maraqlarını müəyyənləşdirmək, başqasının maraqları vasitəsilə maraqlara öz münasibətini formalaşdırmağa kömək edir.

2. Qiymətləndirmə funksiyası- bu funksiya şəxsiyyətin hüquqi təcrübəyə və hüquq normalarına qarşı münasibətini əks etdirir. Qiymətlədirmə - qiymətləndirməni aparan subyektin məqsədlərindən, maraqlarından, mövqeyindən, malik olduğu hüquqi biliklərin dərinliyindən və dolğunluğundan asılıdır. Eyni zamanda, hüquqi vəya hüquqazidd davranış, hüquqa münasibət və onun qiymətləndirilməsi subyektin hüquqi biliklərinin keyfiyyətini və həcmini şərtləndirir.

3. Hüquqi identikliyin tənzimləyici funksiyası-bu funksiya özünə hüquq normaları haqqında informasiyanın yenidən işlənərək fəaliyyət proqramına örtürülməsini, bu biliklərin konkret əməllərdə təzahür etməsini daxil edir. Hüquqi identiklik vasitəsilə yalnız insanın davranışı deyil, həm də onun hüquqi sahədə münasibətləri, tələbatların, mövqeyi də tənzimlənir. Tənzimləyici funksiya hüquqi yönəlişlər əsasında həyata keçir [1, s.14].

Hüquqi şüurun nəzərdən keçirdiyimiz bütün funksiyaları bir-birilə əlaqəlidir.

Şəxsiyyətin hüquqi identikliyindən yalnız o halda danışmaq olar ki, o, öz hüquq və azadlıqları haqqında kifayət qədər biliklərə malikdir, onlara müəyyən emosional münasibət bildiri və fəal olaraq bunları öz gündəlik davranışında həyata keçirir. Çünki yalnız bu halda o bir tərəfdən “özümünkü” adlandıra biləcyimiz, özümüzü aid etdiyimiz müəyyən oxşar davranışa, emosiya və biliklərər malik olan insanlar qrupunu, digər tərəfdən isə fərqli təsəvvür və hisslərə malik olan “yadlar” qrupunu müəyyən etməyə imkan verir.

Göründüyü kimi, hüquqi identikliyin yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz hər 3 komponenti insanın konkret qrupla identifikasiyası üçün vacibdir. Beləki, hansısa komponentin üst-üstə düşməməsi halında insan özünü həmin qrupla identifikasiya etmir və özünə daha çox uyğun olan qrupu axtarmağa çalışır.

Ədəbiyyat
1. Исаева Н.В. Правовая идентичность (теоретико-правовое исследование). Автореф. Дис.. докт. юрид. наук. М, 2014, с.14

2. Резников Е. В.Психолого-правовой анализ понятия "правоваяидентичность” //Вестник Пермского университета: Серия "Юридические науки" . -2012. - № 2. - С. 52 - 56