Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ

Əhməd Cavad həyatı

Əhməd Cavad Şəmkir rayonunun Mehrili kəndində doğulmuşdur. Kiçik yaşlarından hafizəsi, kitaba, mütaliəyə həvəsi ilə seçilən Əhməd atasının ölümündən sonra anası ilə Gəncəyə köçmüşdür. Gəncə Ruhani Seminariyasına daxil olan gənc Əhməd buranı əla qiymətlərlə bitirmişdir. Hələ tələbəlik illərində yazdığı şeirlər onu oxucular arasında istedadlı şair kimi tanıtdırmışdır. Seminariyanı bitirdikdən sonra o, müəllimlik etmişdir.

Müasirləri onu mərd, mehriban bir insan, həssas təbiətli bir şair kimi xatırlayırlar. Onun haqqında yazılmış xatirələrdə göstərilir ki, Ə.Cavad çox təmkinli, ağır adam idi. Onun duruşunda, yerişində, bütün hərəkətlərində bir ağayanalıq - nəcabət, şərafət vardı. Ona dərin ehtiramla salam verir, hörmətlə baş əyirdilər.

Ə.Cavadın yaradıcılığında lirika aparıcı yer tutur. Böyük şairimiz Hüseyn Cavid öz tələbəsi Əhməd Cavadın istedadını yüksək qiymətləndirmiş, "İqbal" qəzetində çap olunmuş məqaləsində onun öz müəllimi Abdulla Sura həsr etdiyi şeiri bütövlükdə vermişdir:

Ey qardaşlar bir zamanlar elmisizlik dumanı,

Cəhalətin kor pəncəsi qaplamışdır hər yanı...

"Quran" nədir? Anlamadıq,

Vətən nədir? Bilmədik!

Qarşımızda yetimlərin göz yaşını silmədik.

Ağlanacaq bir hal idi, kəndimiz də görürdük,

Dilimizin, dinimizin getməsinə gülürdük...

Göründüyü kimi, gənc olmasına baxmayaraq, hələ o dövrdə Ə.Cavadın yaradıcılığında siyasi lirikaya meyil, fəal vətəndaşlıq mövqeyi özünü qabarıq şəkildə biruzə verirdi.

Şairin lirik əsərlərində Azərbaycan, onun nadir təbiəti tərənnüm olunur. Vaxtilə dillər əzbəri olan, məclislərdə aşıqlar tərəfindən ifa edilən “Azərbaycan! Azərbaycan!” şeiri bu baxımdan səciyyəvidir.

Əhməd Cavadın sadə dillə yazılmış, zəngin folklor ənənələrimizin təsiri açıq –aşkar duyulan lirik əsərlərində Azərbaycana, onun nadir təbiətinə həsr olunmuş şerlər mühüm yer tutur.Vaxtilə dillər əzbəri olan, məclislərdə aşıqlar tərəfindən ifa edilən "Azərbaycan! Azərbaycan!" şeri bu baxımdan səciyyəvidir:

Dağlarının başı qarlı,

Sinəsi yaşıl ormanlı!

Dərələrin şirin barlı,

Azərbaycan! Azərbaycan!

Laçının var, tərlanın var!

Çoxlu şirin dastanın var!

Qorxun yoxdur, düşmanın var!

Azərbaycan! Azərbaycan!

Şairin lirik şerlərinin bir qismi insanı saflaşdıran, onu ucaldan ülvi məhəbbət duyğularının tərənnümünə həsr olunmuşdur.

Bu şeirlərində sənətkar öz səadətini sevgilisinə qovuşmaqda, ömür yolunu onunla qoşa addımlamaqda görən həssas qəlbli aşiq obrazı ya­radır:

Bu bağdan, bu dağdan keçmərəm sənsiz,

Bu sulu bulaqdan içmərəm sənsiz.

Ömür dedikləri bir göy zəmidir,

Bir dərz, oraq alıb biçmərəm sənsiz.

Ə.Cavad Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranması uğrunda fəal mübarizə aparmışdır.

“Yol ver türkün bayrağına”, “Dan ulduzu”, “Azərbaycan, Azərbaycan”, “Dağlar”, “Gəncəm, hey” kimi məşhur şeirlər məhz bu dövrün məhsulu idi. Onun həmin dövrdəki yaradıcılığının zirvəsi isə məşhur bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovla birlikdə yaratdığı “Milli Azərbaycan Marşı” ( Azər­baycanın Dövlət Himni) idi.

Bu gün də Türkiyədə çox sevilən, milli marş kimi hər yerdə ifa edilən “Çırpınırdı Qara dəniz” şeirində qeyrətli qardaşlarımızın xalqımızı dar ayaqda qoymamasının, nicat yolu açılmasının doğur­duğu

sevinc, nikbin ovqat aydın görünməkdədir:

Çırpınırdı Qara dəniz,

Baxıb türnün bayrağına!

“Ah!..” deyərdim, heç ölməzdim,

Düşə bilsəm ayağına!

Ə.Cavadın "Qardaş" şeri çətin günlərini yaşayan Azərbaycan Demokratik Respublikasının Milli Şurasına müraciətlə yazılmışdır. Şair gənc respublikanı fidana bənzədir, onun pöhrələnməsi. qol-qanad atması, dərin qatlara kök atıb möhkəmlənməsi üçün çalışmağın gərəkliliyini vurğulayırdı.Əsərin mətin, insan qəlbinə nüfuz edən, onu silkələyən misraları ilə xalqımızın rəhbərlərini, soydaşlarımızı ruhdan dşməməyə, Vətən naminə mübarizəyə səsləyirdi:

Təmiz alnındakı tozu, torpağı,

Həqq üçün açdığın əllərinlə sil!

Vətən bir fidandır, yaşıl bayrağı,

Soldurmamaq sənin əlindədər bil.

Azərbaycanın 1920-ci ilin aprel ayında Qırmızı Ordu tərəfindən işğalına qədər Ə.Cavadın iki şer kitabı – «Qoşma» və «Dalğa» kitabları nəşr olunmuşdur.Bu kitablarda doğma vətənimiz , onun gözəl təbiəti, xalqımızın dərdləri, arzuları öz əksini tapmışdır. Azərbaycan yenidən işğal olunduqdan sonra Ə.Cavad 1922-1937-ci illərdə ardıcıl təqib və işgəncələrə məruz qalmış, üç dəfə həbs olunmuşdur.Bu dövrdə onun öz vətənində orijinal kitabı nəşr olunmamışdır. Lakin qədirbilən qardaş Türkiyədə, İstambulda 1928-ci ildə şairin «İstiqlal uğrunda» şerlər kitabı nəşr olunmuşdur. Sovet hakimiyyəti illərində bütün təqiblərə baxmayaraq Əhməd Cavad yaradıcılılığını davam etdirmiş, müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdir. "Küp", "Pambıq dastanı", " Səsli qız" poemaları, "Göy göl" lirik şeri həmin dövrün məhsuludur.

Stalin repressiyası illərində xalqımızın bir çox ləyaqətli oğulları kimi böyük şair Əhməd Cavada da «xalq düşməni» damğası vurulmuş, o, həbs olunaraq 1937-ci ilin sonlarında - 45 yaşında qətlə yetirilmişdir. Yazıçı Nurəddin Babayev həmin məşum dövrü xatırlayaraq yazır: «1937-ci ilin avqust ayı idi. Məktəbdən qayıdanda gördüm ki, atalığım divar peçini qalayıb, özü də qabağında əyləşibdir.O, böyrünə yığdığı kitabları , köhnə qəzet və jjurnalları bir-bir peçə tullayır, çathaçatla yanmağını gözləyirdi. Məni görəndə günahkar nəzərlərlə üzümə baxıb dedi: «Bala, hirslənmə, əgər məni tutsalar. Bu kitabların hər biri cəzamın bir il artmasına səbəb olacaqdır.Ə hməd Cavadın kitabları kimi. 1937-ci ilin yazı idi.Azərnəşrin böyründəki küçə ilə enirdim.Küçənin tinində Ə. Cavada rast gəldim.Bu şairi tanıyanlar yaxşı bilirlər ki, o, yalnız mehriban qəlbli, incə rübablı şair deyildi.Eyni zamanda mərd, şəxsiyyətli, qədd-qamətli gözəl bir insan idi. İndi onu görəndə tanımadım. Rəngi bomboz bozarmışdı. Mənə elə gəldi ki, kişinin qədd-qaməti də sınıb, beli bükülübdür. Daima həyat eşqi ilə qaynayan iri, ala gözlərində dərin bir kədər vardı. Salamlaşdıq.O, böyük idi, mənim kefimi soruşmalı idi: «Necəsən, bala?» deməli idi. Ancaq mən özümü elə itirdim ki, «Cavad Mirzə, necəsiniz?- deyə soruşdum. Dodaqları əsdi:

Bala,- dedi, - indicə məni Yazıçılar İttifaqından xaric etdilər… bir düşmən kimi.»
Ə.Cavad 1922-1937-ci illərdə ardıcıl təqib və işgəncələrə məruz qalmış, üç dəfə həbs olunmuşdur. Bu dövrdə onun öz vətənin­də kitabı nəşr olunmamışdır. Bütün təqiblərə baxmayaraq, Ə.Cavad yaradıcılığını davam etdirmiş, müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdir. “Kür”, “Pambıq dastanı”, “ Səsli qız” poemaları, “Göygöl” lirik şeiri həmin dövrün məhsuludur.

Şairin yaradıcılığının tədqiqatçısı Əli Saləddin yazır: “Göygöl” şeirinin üstündə 1925-ci ildə Ə.Cavad 5-6 ay həbsdə saxlanılmışdır.Şeri hətta Moskvada yoxlamışdılar. Bu müddət ərzində şairin başına açılmadığı oyun qalmamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında klassik bir şer nümunəsi sayılan "Göy göl" əsəri öz keyfiyyətlərinə, bədii –estetik xüsusiyyətlərinə görə misilsiz əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanın əqn gözəl guşəsinin qənirsiz gözəlliyini yüksək poetik incəliklə əks etdirir....Dumanlı dağların yaşıl qoynunda dünyaya göz açmış Göy göl ancaq burada dünyaya gələ bilərdi.O, harda gəldi doğula bilməzdi.Onun gəlişinə dağlar, daşlar lərzəyə gəlmiş, zəlzələ baş vermiş, dünya-aləm dağılmış, bu dağlar pərisi öz yerini tutmuşdur. Göy göl xalqımıza tale tərəfindən bəxş edilmiş, Vətənimizin rəmzi kimi əbədi bir abidədir.Gözəllik abidəsi! ...Əslində şair öz sevimli gölünü şəxsləndirir, onun gözəl boyundan bəhs edir, onun yaşıl gərdənbəndindən söhbət açır.Bu fonda onun hüsnünün aynasını göstərir.Bu ayna təbiətin sehrli ynasıdırBurada dağların camalı əks olunub. [2.106]

...Şair Göy göllə həsbi-hal edir, onunla söhbətləşir, bir müsahib kimi fikirlərini bölüşür, arzularını suallarını bildirir...Əhməd Cavad öz üslubuna müvafiq olaraq dağlara suallar verir, ancaq suallarına cavab ala bilmir. Ona suallarını açıq şəkildə bildirmək yasaq edilmişdir. Axı doğrudan da təkcə gözəlliklə bütün işlər düzəlmir. Həyatın bir çox dərdləri vardır ki, bunlara da cavab gərəkdir.Bu problemlər şairi düşündürür, heç olmasa "cavabsız qalan" sualların əzabını, həsrətini Göy göllə bölüşdürür.O, burada təbiətlə cəmiyyətin sıx əlaqəsinə toxunur, onların qarşılıqlı əlaqələrinin kəsildiyinə işarə vurur...Şairin nisgilli sualları çağdaşlarını bu istiqamətdə düşünməyə çağırır.Göy gölün yeni dövranının əvvəlki dövranlarına nisbətən daha parlaq olmasını arzulayır.

"...Olayd könlümdə bir yaşıl kölgə, düşəydi sinənə yaralıGöy göl" misraları parlaq bir obraza çevrilmişdir.O, ona g.rə könlündə yaşıl bir kölgə olmasını arzulayır ki, bu kölgə ilə Göy gölü qorusun, ona yad baxışların baxmasına qoymasın, onun üstünə ildırımların düşməsinə imkan verməsin, onun uğrunda vuruşsun, bu qeyri-bərabər döyüşdə qoy hər cür zərbələr alsın, yaralansın, Göy gölün sinəsinə yaralı düşsün...Bu gözəllik və Vətən uğrunda döyüşdür.

..Şair tez-tez gözəl sözünü işlədir, ona görə ki, Göy gölün birinci əlaməti gözəllikdir...Göy göl Ayın, ulduzun dayəsi olubdur.Özü də ... fələk büsatını quran vaxtdan...Deməli, dünya yaranan gündən Göy göl Aya, ulduza dayəlik edir, onları bəsləyib saxlayır.

...Burada Göy göl dağların maralına oxşadılır. Bu da Göy gölün yeni bir əlamətidir...Göy gölün yeni bir əlamətini şair onun zümrüd gözləri oxşatması ilə mənalandırmışdır.Fikir verrsinizmi ki, bu gözəlin boynu, gözləri də vardır.Özü də onun aşiqləri ucaboylu şamlardır.Göy göl öz zümrüd gözlərini gizlətdiyi üçün onlar göyə qədər uzanmışlar ki, həmin gözləri görsünlər. Göy gölün...başında buludlar dolaşır. Adi təbiət hadisəsidir.Lakin şair buludlarıneşqdən, məhəbbətdən onun başına dolandıqlarını göstərir...Göy gölün qurbanları dı vardı, onlar qoyun-quzular idi.Səxavətli Göy göl öz qurbanlarını da sahilində bəsləyirdi, onlar özləri qurban gəldikləri bu müqəddəs pərinin ayağından öpə-öpə otlayırdılar.

"Göygöl" şerinin möhürbəndi şairin beynəlmiləl təbiətindən doğur.O istəyir ki, bu gölün sorağı hər yana, hər tərəfə , bütün dünyaya yayılsın.Ona görə də soruşur ki, bəlkə onun bir sözü var, uzaq ellərə sifarişi var?
Göy gölün üstündən əsən yellər onun çaparlarıdır, qərib-qürbət ellərə gedən elçiləridir". Çünki bu zaman Cənubi Azərbaycanla , bütün türk elləri ilə əlaqə kəsilmişdi. Hətta yasaq edilmişdi.Ə.Cavad bunlara dözə bilmirdi. Burada şair Göy gölü özünə qarşı qoyur, qəlbində oyanan etiraz motivlərini büruzə verir. Bildirir ki,
şöhrəti dünyanı tutmuş, dünyanın bəzəyinə çevrilmiş Göy gölün nə günahı var ki, indi belə unudulub.Bax, bu cəhət şairin qəlbini ağradarda, göynədirdi, Göy göl tək qaldığına görə onu narahat edirdi."Göy gölü" təbiətə aid şeir kimi qələmə verənlər səhv edirlər.Bu, bizim xalqımızın, torpağımızın rəmzidir, simvoludur. Biz burada
təklənmiş vəziyyətdə qalmışdıq. Bunu hamıdan tez,hamıdan həssaslıqla Ə.Cavad duya bilmiş, yaxşı ki, onu klassik, ölməz bir şerlə vəsf etmişdir." (Əli Saləddin)
1937-ci il repressiyası zamanı xalqımızın bir çox ləyaqətli oğulları kimi Ə.Cavada da “xalq düşməni” damğası vurulmuş, o, həbs olunaraq qətlə yetirilmişdir. Hələ neçə il əvvəl yazdığı “Qaldı” adlı şerində şair sanki öz gələcək faciəsini əvvəlcədən duymuş, acı taleyini qələmə almışdır:
Bir gül əndim, açılmamış dərdilər,

Zəhmətimdən mənə bir tikan qaldı.[2.110]