Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ «AZƏrbaycan hava yollari» qsc mġLLĠ avġASĠya akademġyasi

 
 
Aşağıda cədvəl 4.1 və 4.2-də təbii yaranan radioaktiv 
materialların siyahısı verilmişdir. 
 
Cədvəl 4. 1 
№ 
Məhsulun adı 
Ölçü vahidi 
Bk/ l, Bk/kq,
(Kü/1, Kü/kq) 
1 
İçməli su 
7,4 (2

10
-10
) 
2 
Süd, xama, süzmə, başqa süd məhsulları 
148 (4

10
-9
) 
3 
Kərə yağı 
296 (8

10
-9
) 
4 
Qatılaşdırılmış və konsentrat olunmuş süd 
370 (1

10
-8
) 
5 
Quru süd 
740 (2

10
-8
) 
6 
Ət (donuz, mal, qoyun), balıq, quş, ət və 
balıq məhsulları 
555 (1,5

10
-8
) 
7 
Yumurta 
370 (1

10
-8
) 

---

122 
8 
Bitki və heyvan piyləri, marqarin 
185 (5

10
-9
) 
9 
Köklü meyvələr və kartof 
600 (1,6

10
-8
) 
10 Göyərti 
481 (1,3

10
-8
) 
11 Tərəvəz, meyvə, konservləşdirilmiş tərəvəz 
meyvə və başqa bu tipli məhsullar 
185 (5

10
-9
) 
12 Çörək, çörək məhsulları, darı, un, şəkər 
296 (8

10
-9
) 
13 Uşaq qidaları (hazır şəkildə istifadə olunan) 37 (1

10
-9
) 
14 Bağ meyvələri 
600 (1,6

10
-8
) 
15 Çay (quru şəkildə) 
1430 (4

10
-8
) 
16 Dərman bitkiləri 
7400 (2

10
-7
) 

---

123 
 
 Təbii yaranan radioaktiv materialların siyahısı 
Cədvəl 4.2 
 
Materiallar 
Am
er
i-
siu
m
(
Am
)2
4
1
B
ar
iu
m
(
B
a)
1
3
3
Seziu
m
(
C
s)
1
3
7
Ko
b
alt 
(C
o
)5
7
Ko
b
alt 
(C
o
)6
0
Qalliu
m
(
G
a)
6
7
Yo
d
(I
) 
1
3
1
İn
diu
m
(
In
)1
11
İr
id
iu
m
(
Ir
)1
92
Nep
tu
n
iu
m
(
N
p
)2
3
7
Kaliu
m
(
K)
4
0
R
ad
iu
m
(
R
a)
2
2
6
T
ex
n
esiu
m
(T
c)
9
9
m
T
alliu
m
(
T
i)
2
0
1
T
o
riu
m
(
T
h
)2
3
2
Ur
an
(
U)
2
3
8
Ksen
o
n
(
Xe)
1
3
3
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
Ümumi 
tikinti 
materiallar 
Qranit 
x 
x 
x 
Qumdaşı 
x 
x 
x 
x 
Sement 
x 
x 
x 
Beton 
x 
x 
x 
x 
Üzlük 
faner/Gips 
x 
x 
x 

---

124 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
Taxta 
x 
Gil (Saman) 
kərpic 
x 
x 
Mərmər 
x 
x 
x 
Oda 
davamlı 
kərpic 
x 
Kafel 
x 
x 
Ərzaq 
Kofe 
x 
x 
Braziliya 
qozu 
x 
x 
Tütün 
x 
x 
Ev əşyaları 
Düşərgə 
üçün lampa 
örtükləri 
x 

---

125 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 11 12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
Televiziya 
x 
Yüngül duz 
x 
Tüstü 
detektoru 
x 
Qoyun yunu 
x 
x 
Bayram 
bəzəkləri 
x 
Gübrələr 
x 
x 
x 
x 
Pişik tullan-
tılarını özün-
də saxlayan 
material 
x 
x 
Fluoresent 
lampa 
starterləri 
x 
x 
Propan 
x 

---

126 
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Projektor 
işıqları 
x 
Təkərlər 
x 
Avadanlıqlar
Təyyarələr 
üçün balan-
sir çəkiləri 
x 
Təyyarənin 
mühərrik his-
sələri 
x 
Hiroskopik 
kompas 
x 
Elektron 
cihazlar 
x 
x 
Optik linza-
lar, kamera 
linzaları 
x 

---

127 
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Gərginlik 
tənzimləyi-
cisi 
x 
Gərginliyi 
tənzimləyən 
cihaz 
x 
Qalınlığı 
ölçən 
cihazlar 
x 
x 
Qaynaq 
yoxlayan 
cihazlar 
x 
x 
x 
x 
Közərrmə 
lampaları 
x 
Radiolümen
set məhsul-
ları 
x 

---

128 
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Volfram 
məhsulları 
(qaynaq 
çöpləri və s) 
x 
Nəmişliyin 
sıxlığını 
ölçən cihaz 
x 
x 
Neytron aş-
kar edən 
aparat 
x 
Cilallayıcı 
toz 
x 
Radioqrafiya 
kamerası 
x
Toriumla 
örtülmüş 
qaynaq 
çöpləri 
x 

---

129 
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Aralıq qur-
ğunun tökü-
cü 
stəkanı 
(Polad 
istehsalı) 
x 
Qamma şüa-
ları ilə təsvir 
alma aiatem-
ləri 
(
VACİS
)
x 
x 
Qamma ra-
dioqrafiyası 
x 
x 
x 
Yanğın sön-
dürmək 
üçün ölçü 
cihazı 
x 
Sənaye 
prosesləri 

---

130 
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Təbii qaz 
tankerləri 
və boruları
x 
Yataqlarda 
əmələ gələn 
tullan 
x 
Keramika və 
şüşə
Şüşə və 
minalar 
x 
x 
x 
Kluazon 
zinət şeyləri 
x 

---

131 
4.7. Tibbi radioaktiv mənbələr 
 
Tibbi 
radioaktiv 
mənbələr 
müxtəlif 
xəstəliklərin 
müalicəsində geniş istifadə olunur. Bu maddələrin insan bədəninə 
yeridilməsinin müxtəlif üsulları tətbiq olunur. Tibbi diaqnoz 
proseduru zamanı insanın qan dövranı sisteminə yeridilə bilər və 
ya müalicə məqsədilə həb formasında ötürülə bilər. Nüvə təbabəti 
ilə müalicə almış şəxs müalicədən sonra bir neçə həftə ərzində 
radioaktiv xəbərdarlıq sisteminin işə düşməsinə səbəb ola bilər. 
Diaqnostik prosedurlar üçün istifadə edilən radionuklidlər adətən 
qamma şüaları buraxır ki, bundan onların müəyyən edilməsi üçün 
istifadə etmək olar. Lakin, müa-licə prosedurları üçün istifadə 
edilən radionuklidlər çox zaman beta hissəcikləri buraxır və 
onların müəyyən edilməsi mümkün olmaya bilər. Təbabətdə tez-
tez istifadə edilən izotoplara aşağıdakılar aiddir: 
Holmium-67 
Dalaq və beyin sümüyünün di-
aqnostikası 
İndium-111
Qara ciyər, böyrək, dalağın di-
aqnostikası 
Yod-125, 131 (şək.4.22) 
Qalxanabənzər 
vəzilərin və 
böyrəklərin diaqnostikası 
Texnisium-99
Daha çox yayılmış radioaktiv 
əczaçılıq preparatı 
Talium-201
Ürək və ağ ciyərlərin diaqnos-
tikası 
Ksenon-133
Ciyərlərin funksional diaqno-
zunda istifadə edilən radioaktiv 
inersiyalı qaz

---

132 
Şək. 4.22. Brahiterapiya üçün Yod- 
125 mənbələri 
Tibbdə məsafədən müalicə şüalanması üçün idarə olunan 
mənbə kapsulundan istifadə olunur. Kobalt-60 və ya Sezium-137
qamma şüalanması mənbələri tele-terapiya avadanlığında xərçəng 
xəstəliyinin müalicəsi üçün istifadə edilir (şək. 4.23).
Şək. 4.23. Tele-terapiya radiasiya müalicəsi 

---

133 
Sənayedə və tibbdə geniş surətdə istifadə edilən aşağıdakı 
mənbələr düzgün tətbiq olunmadıqda sağlamlığa ciddi təhlükə 
yaradırlar:

Amerisium-241 

Barium-133 

Sezium-137

Kobalt-57 

Kobalt-60 

İridium-192 

Radium-226 (şək. 4.24) 

Torium-232 
Şək. 4.24. Kiçik şüşə konteynerdə Ra-226 mayesi 
 
 
 
 

---

134 
NƏQL EDĠL47MƏSĠ 
 
5.1. QablaĢdırmalar 
 
Radioaktiv materialların çoxlu istifadə aspektləri vardır. 
Radioizotoplar həkimlərə diaqnoz qoyulmasında və xəstəliklərin 
müalicəsində kömək edərək insanların həyatını xilas edir və insan
həyatının daha təhlükəsiz olmasında böyük rol oynayır. 
İzotopların bir növü yanğını bildirən tüstü detektorunda, digəri isə 
hava limanında yükləri yoxlamaq üçün partlayıcılar üzrə 
detektorda istifadə olunur. Radioizotoplar həmçinin, polimer örtük 
materialları, radial şinlər və kofe üçün filtrlər kimi gündəlik 
həyatımızda istifadə edilən materialların qalınlığını yoxlamaq 
üçün istifadə olunur. Radioaktiv materiallardan fayda əldə etmək 
üçün onları lazım olan yerlərə göndərmək lazımdır. Radioaktiv 
materialların nəql edilməsi ictimaiyyətin və ətraf mühitin 
maksimum təhlükəsizliyi üçün ehtiyatla tənzimlənir. 
Radioaktiv materiallar öz stabil formalarında, adətən bərk 
formada yola salınırlar. Maye və qaz halında radioaktiv material-
ların yola salınması zamanı normativlərə əsasən əlavə ehtiyat 
tədbirləri nəzərdə tutulur. Radioaktiv materialların yük bağla-
maları hərtərəfli tədqiqat və konstruktor işlənmələrinə əsaslanaraq 
hazırlanır (şək. 5.1). 
Şək. 5.1. Müxtəlif yük bağlamaları 
V FƏSĠL. RADĠOAKTĠV MATERĠALLARIN 

---

135 
Beynəlxalq normativlər nəqliyyat üzrə ciddi inzibati nəzarət 
tədbirlərini nəzərdə tutur. Radioaktiv materiallar üzrə beynəlxalq 
prinsiplər bundan ibarətdir: 

Təhlükəsizlik ilk növbədə bağlamanın üzərində cəm-
ləşməlidir. Bağlama müdafiənin ilk xəttdir. 

Bağlamanın bütövlüyü bilavasitə onun içərisində yerlə-
şən materialın təhlükəlilik dərəcəsi ilə əlaqədardır. 
Bu iki prinsip onu göstərir ki, çox da böyük təhlükə 
yaratmayan kiçik miqdarda radioaktiv materialı daha az müdafiə 
edilmiş bağlamalarda yola salmaq olar.
Digər mallar kimi radioaktiv materiallar da hər gün avto-
mobil yolları, dəmir yolu, hava yolu, su yolu vasitəsilə nəql edilir. 
Radioaktiv materiallar elə qablaşdırılır ki, bağlamanın yuxarı 
hissəsində radiasiyanın səviyyəsi nəqletməni həyata keçirən işçilər 
və ümumi əhali üçün yol verilən doza və radiasiya şüalanması 
üzrə normativləri ötüb keçməsin. Bağlama həmçinin, çirklənmə 
riskinin minimum həddini dəstəkləyən tələblərə uyğun olmalıdır. 
Bu ona təminat verir ki, nəqletmə ilə məşğul olan əməkdaşlar, 
ümumi əhali və ətraf mühit yol verilən məqbul həddən artıq radia-
siya şüalanmasının təsirinə məruz qalmayacaqdır. Radioaktiv 
material lazımi qaydada qablaşdırılandan sonra o germetikləş-
dirilir, bayır tərəfdən radiasiya səviyyəsinə və çirklənmə səviy-
yəsinə görə yoxlanılır. Sonra bağlama işarələnir və onun tərkibini 
əks etdirən etiket vurulur. 
Radioaktivliyin növü, forması, miqdarı və səviyyəsi üzrə 
müxtəlif qablaşdırma tələb olunur. Aşağıdakılardan ibarət dörd 
qablaşdırma növü vardır: 
Sərbəst qablaşdırma
Sənaye qablaşdırması 
A tipi qablaşdırma 
B tipli qablaşdırma.