AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
164 
 
 
 
TÜRKOLOJĠ DĠLÇĠLĠKDƏ ETNONĠMLƏRĠN YAYILMA AREALI 
İsrafilov V. 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
Türkdilli xalqların yayılma arealına nəzər yetirdikdə etnonimlərin öyrənilməsində çöl materialları ilə 
yanaşı, yazılı tarixi mənbələrdən və bəzilərinin yaşı yazılı mənbələrin yaşından çox olan etnonimlərdən də 
geniş  istifadə  olunmuşdur.  Belə  ki,  Azərbaycanın  ən  qədim  tayfa,  nəsil  və  tirə  adları  haqqında  ilkin  və 
etibarlı məlumatlara tarixi  abidələrdə-yazılı mənbələrdə və etnonimlərdə rast gəlinir. Təbii ki, bunları nəzərə 
almadan  Azərbaycan  xalqının  təşəkkül,  formalaşma  və  inkişafında  özünəməxsus  yer  tutan  etnosların 
adlarının müasir semantik və struktur  tiplərini, yaranma və meydanagəlmə tarixlərini müəyyənləşdirmək çox 
çətin  və  mürəkkəbdir.  Buna  görə  də  biz  burada  əldə  olan  ən  əsas  mənbələri  xronoloji  aspektdə  nəzərdən 
keçirəcək  və  onlar  haqqında  qeydə  alınmış  fikirlərdən  bəzilərinə,  ən  maraqlılarına,  tədqiqatımıza  uyğun 
olanlara aid fikir söyləyəcəyik.  
Türkoloji dilçilikdə tədqiqat apararkən aydın olur ki, Azərbaycanın (Qafqaz Albaniyasının – Arranın) 
bir  sıra  toponimləri  ilə  yanaşı,  bəzi  etnonimlərin  də  adlarına  qədim  Yunan  və  Roma  mənbələrində  rast 
gəlinir. Tarixən hələ bizim eradan əvvəl VI-V əsrlərdə yaşamış Hekatey Miletski özünün ―Земле описание‖ 
əsərində  Araz  və  Girkan  dənizi  toponimləri  ilə  yanaşı,  miki  və  dondar  etnonimlərinin  adlarını  çəkir  və 
dondar  tayfasının  Qafqazda  yaşayan  tayfa  olduğunu  söyləyir.  Müasir  Azərbaycan    tədqiqatçılarından  biri 
olan  K.Əliyevin  fikrincə,  Hekatey  Miletski  tərəfindən  ilk  dəfə  qeydə  alınmış  miki  etnonimi  Muğan 
toponimində mühafizə  olunmuşdur. Müəllifə görə, miki tayfası müəyyən dövrlərdə Kaspiana ərazisinin bir 
hissəsini tutmuş və kaspilərin tərkibinə daxil olmuşdur. 
Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, V  əsrdə yaşamış Heredotun 9 cildlik ―Tarix‖  əsəri daha aydın və 
maraqlı xüsusiyyət kəsb edir. Müəllif bu əsərində ilk dəfə olaraq Kaspi dənizinin cənub sahillərində yaşamış 
sak  tayfalarından  olan  kaspi  tayfasının,  sarmatlardan  yuxarıda  məskunlaşmış  tsrik  və  Qafqazda  yaşamış 
moxu  tayfalarının  adlarını  çəkir.  E.ə.64/63-cü  illərdə  doğulduğu  və    b.e.  23/24-cü  illərində  vəfat  etdiyi 
təxmin  edilən  Strabonun  17  cildlik    ―Coğrafiya‖  əsəri  də  diqqəti  cəlb  edir.  Müəllif  bu  əsərində  Qafqaz 
Albaniyası  əhalisinin  26  dildə  (dialektdə)  danışdığını  qeyd  etməklə  yanaşı,  burada  məskunlaşmış  bir  sıra 
tayfaların da adlarını çəkir və onların bir neçəsi haqqında, qısa da  olsa, məlumat verir. Məsələn, o, Qafqaz, 
Sakasena,  Kür  və  Kaspi  kimi  paleotoponimlərə  toxunarkən  göstərir  ki,  Kir  (indiki  Kür)  əvvəllər  Kor 
adlanmışdır.  Başqa  bir  yerdə  o,  Şəki  toponimindən  danışarkən  onun  sak  tayfa  adı  ilə  bağlılığını  göstərir. 
Müəllif  Kaspiana  vilayəti,  Kaspi  dənizi  və  Qafqaz  dağı  yer  adlarına  toxunarkən  isə  yazır:  ―Albanların 
vilayətində  indi yox  olmuş tayfanın adını daşıyan   Kaspiana vilayəti  də daxil idi ki, dəniz də onun adı ilə 
(Kaspi)  adlandırılmışdır.  Həmin  əsərin  digər  bir  yerində  isə  o,  Qafqaz  dağ  adından  danışarkən  yazır  ki, 
―Yerli əhali Qafqazı Kaspi adlandırır, çox güman ki, kaspi (tayfa) adındandır. Strabonun göstərilən əsərində 
qeydə alınmış və bir çoxunun abidələrimizdə, xüsusilə, toponimlərimizdə izləri qalmış etnonimlər bunlardır: 
alban, kaspi,  gel, girkan, anariak, qarqar, sirak, mard, zıq, sak, massaget və s. 
Yenə    də  eramızın  I  əsrində  yaşamış  Roma  ensiklopedisti  Peini  Sekund  Alban    tayfaları  siyahısında 
ket,  silv  və  lupen  tayfalarının  adlarını  qeyd  edir.  O  göstərir  ki,    Sarmat    tayfalarından  birisi  tirk  adlanır. 
Eramızın  II  əsrində  yaşamış  Dionisinin  əsərində  də  ilk  dəfə  olaraq  göstərilir  ki,  albanlarla    qonşuluqda 
hunlar, kaspilər, kirkanlar, mardlar və kadusilər yaşamışlar. 
Azərbaycan  dilçiliyində  əksər  etnonimlərin    müəyyənləşdirilməsində  Suriya,  fars,  gürcü,  erməni  və 
ərəb  mənbələri  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  R.A.Hüseynovun  ―Сирийские  источники    XII-XIII  вв.  об 
Азербайджане‖  və  N.V.Priqulevskayanın    ―Сирийские  источники    по  истории  народов  СССР‖ 
əsərlərindən  aydın  olur  ki,  Suriya  mənbələrində  qədim  Azərbaycanın  buntürk,  hun,  qıpçak,  oğus  (quz), 
bulqar, umax, peçeneq, xəzər, xaçmatak və s. tayfalarının adları çəkilir. 
Bu  dövrün  ən  əhəmiyyətli  əsərlərindən  biri  də  Moisey  Xorenskinin  (V  əsr)  ―История  Армении‖ 
əsəridir.  Müəllifin  bu  əsərində  ilk  dəfə  olaraq,  Albaniya  ərazisinə  qədim  türkdilli  xalqlardan  olan  bulqar, 
hun, xəzər, barsi və s. tayfaların Zaqafqaziyaya və xüsusilə, Albaniyaya hücumları  haqqında verilmiş, onun  
müasiri  Yazar  Parbski  və  Albaniyada  kəngərlərin  yaşadığından  və  Kəngərlər    ölkəsindən  danışmışdır. 
T.M.Məmmədov  qeyd  edir  ki,  Miosey  Xorenskinin  həmin  əsəri  Azərbaycan  tarixinin  öyrənilməsi 
baxımından çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bu əsərdə Moisey Xorenski Albaniyanın ilkin tarixini 
araşdırmağa çalışmış, qısaca olaraq, bu ölkədə xristianlığın yayılmasından və Alban əlifbasının tərtibindən 
bəhs etmişdir. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
165 
 
 
1130-cu  ildə  Gəncədə  anadan  olmuş  Muxtar  Qoşun  ―Alban  xronikası‖  əsərində  bu  və  ya  digər 
məqsədlə  əlaqədar  Alban  ərazisindəki    bir  çox  antroponim  və  toponimlərlə  yanaşı,  həm  də  bu  ərazi 
etnoslarından  alban, türk, türkmən və s. tayfalarının da adlarını qeyd etmiş və məskunlaşma yerləri barədə 
bəhs etmişdir. 
Gəncəli  və  Gəncədə  anadan  olması  1200-1201-ci  illərdə  təxmin  edilən,  tatar  dilini  mükəmməl  bilən 
monqol sərkərdəsi  Molar-Moyonun düşərgəsində tərcüməçilik edən Kirakos Qanzaketsinin ―Tarix‖ əsərində  
də Azərbaycan ərazisində mövcud olan bir sıra etnonimlərə təsadüf olunur: aqvan, alan, hun, qacar, qıpçaq, 
muğal-tatar, səlcuq, tatar, türk, türk-səlcuq, xəzər və s. 
Azərbaycanın  qədim  tayfa  adlarının  tam  tədqiq  olunması,  türkoloji  dilçilikdə  yayılaraq  öyrənilməsi 
baxımından  V-VIII  əsrlər  gürcü  mənbələrinin  xüsusi  əhəmiyyəti  vardır.  Həmin    mənbələri  tədqiq  edən 
Q.Qeybullayev yazır ki, mətni VII əsrin ortalarındakı hadisələrin təsviri ilə bitən ―Moksevey Kartlisay‖ adlı 
mənbədə  Kürün  sahillərindəki  Kazlidə  yaşayan  buntürklər  haqqında  məlumat  verilir.  Buntürklər  və  
qıpçaqlar XI əsr müəllifi Leonti Mqovelinin də əsərində xatırlanır. Əsərdə həm də kanı, eri, movakan tayfa 
adları,  Ereti  toponimi  (hazırda  həmin  yer  xarantı  adlanır)  və  s.  sadalanır.  Maraqlı  odur  ki,  e.ə.  III-II  əsr 
hadisələri  ilə  bağlı  paçanik  (peçeneq)  etnoniminin  də  adı  qeyd  olunur.  XI  əsr  mənbələrində  isə  Kurmux, 
Kəngər və s. toponimlər də xartırlanır. 
Türkdilli  xalqların  yayılma  arealına  nəzər  salarkən  qeyd  etməliyik  ki,  türkoloji  dilçilikdə  hələ  də 
araşdırılmağa ehtiyacı olan toponimlərimiz  tam, yetərincə tədqiq olunmayıb. Təkcə fars mənbələrinə nəzər 
yetirsək,  mənbələrdə  türk  mənşəli  yüzlərlə  onomastik  vahidin  olduğunu  görürük.  Fəzlullah  ibn  Duzbixan 
Xuncinin  ―Tarixi-Aləm  atayi-Amini‖  əsərində  Azərbaycan  və  onunla    həmsərhəd  olan  yaxın  Şərq  və 
Zaqafqaziya  ölkələrində  XV  əsrdə  fəaliyyət  göstərmiş,  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunluların  hakimiyyəti 
dövründə istənilən qədər türk mənşəli etnotoponimlərə rast gəlmək olur: türkman, qacar, qoşqar, rumlu, türk, 
cığatay, çakarlu, şamlu və s. 
Dilçilikdə  toponimlərin  öyrənilməsi  və  tədqiq  olunması  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  baxımdan 
türkdilli    xalqların  zamanımıza  qədər  gəlib  çatmış  adlarının,  xüsusilə  etnonimlərinin  öyrənilməsi  gələcək 
nəsillərin daha da bir olmalarına zəmin yarada bilər. 
 
 
HAREZM DEVLETĠNĠN MEġHUR FĠLOLOJĠ BĠLGĠNLERĠ 
Kakacan Canbekov 
TİA’nin Milli Elyazmalar Enstitüsü 
 
Harezm  devleti  döneminde  ilim,  önemli  seviyede  terakki  etmiştir.  Fen  ilimlerinde  dünya  çapında 
tanınmış  Harezmli  bilim  adamları  Ebu  Reyhan  Biruni,  Seyit  İsmail  Cürcani  gibi  bilginlerin  ilim 
dünyasındaki paha biçilmez katkıları, Köneürgenç ismiyle sıkı sıkıya bağlıdır. Bu toprakta dil, edebiyat ile 
uğraşan ve bu alanda ün salmış olan bilginlerden ilk sırada ―Harezm‘in iftiharı‖ ünvanının sahibi, ünlü dil 
bilimci,  kamusları  hazırlayan,  dilbilgisi  sahasında  kıymetli  çalışmaların  müellifi  Ebu‘l-Kasım  Zemahşari 
gösterilebilir.  
Türkmece  ve  dil  özelliklerine  dair  o  dönemlerde  çalışmalar  kaleme  alınmıştır.  Muhammet  ibn  Kays 
―Tibyanu Lügat at-Türki ala‘ Lisani il-Kangli‖ (Kangli dilinde Türkmence sözlüğün izahı) eserini Harezm 
devletinin padişahı Adsız‘a ithaf etmiştir. Aynı sözlüğün Celeleddin Mengburun‘a ithafen kaleme alındığına 
dair bilgiler de vardır.   
Günümüze kadar şümullu bir şekilde tedkik edilmemiş olan bu kitap, dilbilgisi kurallarını kapsamlıca 
ele almış, etimolojik ve tarihi bilgilerin yer aldığı Türkmence-Farsça sözlüktür. 
Harezm‘in edibleri hakkında söz açtığımızda Zemahşari‘den az daha evvel yaşamış olan meşhur şair 
Ebu Bekr Muhammed el-Harezmi‘yi (935-1002) hatırlamadan geçemeyiz. Bu şairin mualla edibliği ile ilgili 
tarihçi İbn Hallika‘nın kıymetini açık bir şekilde ortaya koyan bir hatırası da var.  
Dil,  edebiyat  ve  belagat  ile  ilgili  kaynakların  bir  çoğunda  ismine  rastlanan  Ebu  Yakub  es-Sakkaki, 
Harezm‘de ilmi çalışmalar yapan ediblerin arasında yerini almasına rağmen kitapta bu şahıs hakkında bilgiye 
yer verilmemiştir.  
Yusuf  es-Sakkaki‘nin  tam  ismi  Siraceddin  Ebu  Yakub  Yusuf  ibn  Muhammed  ibn  Ali  es-Sakkaki  el-
Harezmi el-Hanefidir. O, Harezm köylerinin birinde, IV. Sultan İl Arslan ibn Adsız‘ın hakimiyeti döneminde 
(hicri 555/ miladi 1160) dünyaya gelmiştir. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
166 
 
 
Döneminin tanınmış bilginlerinden tahsil gören Sakkaki‘yi meşhurluğun doruğuna ulaştıran çalışması 
―
‖  ―Miftah  ul  ulum‖  (İlimlerin  anahtarı)  eseridir.  Bu  eser,  üç  baptan  oluşur:  bapların  ilki  şekil 
bilgisi,  ikinci  bap  cümle  bilgisi,  üçüncü  bapta  ise  belagatın  anlamsal  ve  beyani  yönlerine  yer  verilmiştir. 
Belagatın bütün özelliklerini kesin bir şekilde ortaya koymuştur. Bu nedenle Sakkaki‘den itibaren bu çalışma 
üzerine edibler,  derinlemesine inceleme ve çok sayıda izah yapmışlardır.  
Sakkaki‘nin  ―
‖  çalışmasına  yapılan  açıklamalara  İbn  Malik‘in  ―
‖  (Işık),  Celaleddin 
Muhammed  ibn  Abd  ür-Rahman  el-Kazvi‘nin  (hicri  739  yılında  vefat  etmiş)  ―
‖  (Miftahın 
hülasası) ve ―
‖ (İzahın şerhi), İbn Sannan el-Hafaci‘nin eserleri örnek getirilebilir. 
Sakkaki‘nin bu ilmi çalışmasına kadar, Abd ül-Kahir el-Cürcani‘nin kimi düşünceleri hariç, belagatın 
kurallarına  ilişkin  etraflıca  çalışma  yapılmamıştır.  İbn  Haldun‘un  ―El-Mukaddime‖  (Önsöz)  eserinde, 
Sakkaki‘nin ―
‖ (İlimlerin anahtarı) yapıtının edebiyat ve uslub meseleleri konusunda ortaya konulan 
çalışmaların en önemlisi olduğu belirtilmiştir. 
Harezm  devletinin  meşhur  alimi  Yusuf  Sakkaki‘nin  ilmi  çalışmaları,  dil  bilimi  ve  edebiyat  ilminin 
tarihini incelemekte önemli yere sahiptir. 
 
 
SUNQUR TÜRKLƏRĠNĠN DĠL XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ 
Kazımov İ.B.  
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
 
Sunqurlar  türk  dünyasının  ulu  boylarından  (qur  tayfaları)  biri  olub,  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  ilə 
hazırda  İran  ərazisində  bir  struktur  daxilində  təşəkkül  tapan,  keçmişin  bir  parçasıdır.  Onların  tarixi 
təşəkkülündə aborigen və gəlmə türklərin böyük rolu olmuşdur. 
Sunqurların damğaları (onqonu) Ağ sunqurlardır; ağ sunqur quşu totemidir. 
Sunqurun ikinci komponenti ümumhun etnik adı olan «qur»la (məşhur hun tayfaları: onoqur, saraqur, 
uyğur,  utiqur,  kurtiqur  və  s.)  əlaqədardır  (Kazımov  İ.  Axısqa  türkləri:  Dil,  tarix  və  folklor.  Bakı,  «Elm  və 
təhsil», 2012, s.169) 
Hələ  50-ci  illərdə  V.S.Sokolova  yazırdı  ki,  sunqurların  danışdığı  dil  qarışıqdır.  Burada  digər  İran 
dillərinin  (fars,  türk,  xorasan,  kürd  və  s.)  güclü  təsiri  olmuşdur.  Bu  təsir  imkanları  genişliyi  ilə 
öyrənilməlidir» (Sokolova V.S. Oçerki po fonetike iranskix əzıkov, ç. 1, M., L., 1953, s.78). 
Əsas dil xüsusiyyətləri türk və fars dillərində işlənən sözlərin interferensiya formalarıdır. Bu formalar 
Sunqur dialektinə özünəməxsusluq gətirir. 
Sunqur  türkcəsində  7  sait  səs  vardır.  Yəni  Azərbaycan  türkcəsi  ilə  müqayisədə  qısa  i  və  ö  yoxdur, 
əlavə olaraq u saiti, o saiti u saitinə çevrilir: ö- ü saitinə çevrilir, ö-ü, e-i- yə çevirilib. Məs.: qul (qol), göz 
(güz), gör (gür), gül (göl), güy (göy); ir (ər), iv (ev) və s. 
i  saitini  e  saiti  əvəz  etmişdir:  bez  (biz),  sez  (siz);  a-e  əvəzlənməsi  özünü  göstərir:beyrax  (bayrax), 
qeynamax (qaynamaq), eyran (ayran) və s. 
A-saiti ə kimi tələffüz olunur: qərqə, qərə, örtə (orta) və s. 
Ö- ü əvəzlənməsi: qüdə (gödək), ürdək (ördək) və s. 
Danışıqda səs uzanmaları: biiz, siiz. 
Samitlər:  k  samiti  sözlərin  sonunda,  xüsusilə,  incə  saitdən  sonra  ğ-  x  kimi  tələffüz  olunur:  çörəh, 
gərçəg, inəh, çux, çomağ, elex (ələk) və s.  
Sifətin müqayisə dərəcəsi: rax, tər. Sarıtər, ağrax; feillər: xəbər forması mənəm, sənsə, uri(odur) bizax, 
ulardilə  (onlardırlar),  gəlmək  feili  indiki  zamanda;  gəlirəm,  gəlləm  (gələrəm),  gəlisə  (gələrsən),  gəlisə 
(gəlirsən), gəlüri (gəlürax, gəlarax, gəlürsiz, gələsiz, gəlurlar, gəllə, keçmiş zamanda: gəllim, gəllu (gəldin), 
gəlli  (gəldi),  gəllux,  gəlluz,  gəllərə,  keçmiş  nəqli  zaman:  gəlmisən,  gəlmişux,  gəlni,  gəlmişax,  gəlmuşuz, 
gəlmişlə; keçmiş davamedici zaman: gəlürdüm, gəlurdi, gəlurdi, gəludux, gəluduz, gəllurə; isim  və əvəzlik 
formaları.  Mənsubiyyət  kateqoriyası  şəkilçisi  (kişi  evi  (kişinin  evi),  əlin  bərmağı  (əlimin  barmağı), 
Mənsubiyyət şəkilçili söz: men gəli, men gəldə, siz gəlün, gəlmüşüm, gəlmüşüx, gəlmüşdux; yiyəlik şəkilçisi 
(əlim tut (əlimi tut), ikinci şəxsdə aluvi tut, amma başqa hallarda samitərlən sonra i- və saitlərdən sonra ni- 
olur. Tamamlıq, lokativ tamamlıq həmişə ə-dir: əlüvə, burdə (burda), əlinə (əlində), ödə, övdən yerinə), bu 
kitabı evdə gəttim. İnstrumental (vəsilə şəkilçisi)- la,-ilə (iynə şəkilçisindən istifadə qələminə (qələmiynə), 
passiv şəkilçisi –im, əlim, -u -əlu (əli), i-əli, imiz- əlimiz, üz-əlüz, ləri (əlləri), şəxs əvəzlikləri: mə, sə, u (o), 
biz, siz, lar; yiyəlik əvəzlikləri:: sənün, sənu, unu, bizim, sizün, ulari (onları) 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
167 
 
 
Xəbər forması: sənsə, uri (odur), bizax (bizik), sissiz, ulardilə (onlardırlar), gəlmək feili indiki zamanı, 
gəlirəm, gəlləm, gəlürsə (gələrsən), Ö gəlisə, gəluri, gəli (gələr), gəlurix, gələrax, gəlürsiz, gələsiz, gəlürlər, 
gələllə,Əmr forması. Gəlüm, gəlginən, gəə, gəsi, gələ, gəlax, gəllux, gəluz, gəssə, gələcək z şəkilçi yox, gəsi, 
gəlax, gəluz, gəzsilə, gələcək zaman şəkilçiləri yoxdur, köməkçi feldən istifadə oluneur: ismiyusan gələsən 
(istəyirəm  gələm),  isyu  gələ  (istəyir  gələ),  istüyürux gələsiz,  isuyurlar  gələlər,  lazım  forması:  gəlməluyam, 
gəlməlusə, gəlməlu, gəlməlusiz, şərt şəkilçisi: sa,-sə (so); gəlurdux. 
Sual ədatı, -mi yoxdur.Keçmiş zaman: gəlmişdux, gəlmişduz. 
-xanə şəkilçili: doktorxanə, karxanə, çayxanə, mərizxanə, buzxanə, memanxanə, dərmanxanə və s. 
-ban\van  şəkilçili:  baqvan  (bağban),  bərxvan  (sürü  gözləyən),  qazvan  (qaz  saxlayan),  aşvan 
(dəyirmançı) və s. 
Yiyəlik halda söz: qiza (n)-qızın, mara (n), dara (n), küna (n) və s. 
Çıxışlıq halda söz belə işlənir: evdəm (evdən), çöldəm (çöldən) və s. 
 İctimai sözlər farsca ya ərəbcədir: dada, aba, baci, qardəş, oğəl (oğul), uşax, üz, üzgə, baş, güz, bırın, 
ağız,  bil  (bel),  əmçək,  ürəy,  qarın,  qul  (qol),  duz  (diz  bağarux  (bağırsaq),  işək  (eşşək),  balux  (balıq),  inni 
(indi), üs (üst), iv ev, yəxçi (yaxşı), günüz (gündüz), əşaği yaxçi (5,6,7,8 səs) 
Azərbaycan  dili  ilə  müqayisədə  bir  sıra  fars  sözlərində  səsartımı  hadisəsi  müşahidə  olunur:  beyhuş 
(bihuş), beyçarə (biçarə), bədbəxxt (bədbəxt). 
Fars  mənşəli  sözlərdə  səs  fərqləşmələri:  qölzar  (gülzar),  davət  (dəvət),  dendar  (dindar),  döşmən 
(düşmən) və s. 
nq  qovuşuq  səsin  söz  sonunda  işlənməsi  çox  müşahidə  olunur:  töfənq  (tüfəng),  zənq  (zəng),  cənq 
(cəng, savaş, müharibə) palanq (pələng), fişənq (fişəng, patron) və s. 
Bu  dialekt  Xorasan  türkcəsinə  yaxındır.  Fonetik  cəhətdən  sözlərin  tələffüz  və  yazılışında  incələşmə 
müşahidə olunur. Məs.: ərux (arıq), qərqə (qarğa), qərə (qara), xəlq (xalq), qiz (qız) və s. Bəzən, əksinə, sait 
qalınlaşması özünü göstərir: dada (dədə), gəlax (gələk). 
 Bəzən  ətraf  dillərin  təsiri  nəticəsində  o  şəkilçisi  müraciçət  halını  formalaşdırmışdır:  lavo!  (oğul!), 
həvalo! (yoldaş!), bavo! (ata!) və s. 
Şəxs adları ilə müraciət: Əliyö, Biviye, Əvdləli, Fatməe, Nurməməd, Şəms, Yaxşimurad, Niyazmamad. 
Peşələrin adları: nalbənd, aşvan (dəyirmançı), nədəvan (çoban), şovan (çoban), xərat (xarrat), nəşar 
(dəmirçi), topçi (topçu) və s. 
Türk sözləri: aram-aram, tez-tez, dəstə-dəstə və s. 
Farslarla  qaynayıb  qarışma  nəticəsində  sunqurların  danışığında  xeyli  sayda  kürd  sözləri  işlənir:  dər 
(qapı), mizan (payız-payiz), novət (növbə), həd (sərhəd), piadə (piyada), pak (yaxşı), xani (ev), lnq (ayaq), 
dərənq (gec), şəve, şəv (gecə), joreda (yuxarı), xzanti (uşaqlıq), behodə (bihudə-havayı), zu (tez), sva (səhər), 
döh (ö) (axşam), töro (üzüm). 
Mücərrəd isim yaradan şəkilçilər: i, ti: batri (qəhrəmanlıq), dinşi (sakitlik), koçəri\köçər (köçəri), brati 
(qardaşlıq) və s. 
Söz birləşmələri: kəvçye çaye (çay qaşığı), kəvçyene xarane (yemək qaşığı). 
Sunqurlara  həsr  edilmiş  bu  məqalə  ilkin  təəssüratların  nəticəsində  yazılmışdır.  Burada 
dəqiqləşdirməyə,  genişləndirməyə  ehtiyacı  olan  məsələlər  hələ  çoxdur.  Qurlardan  sunqurlara  gedən  tarixi 
inkişaf prosesi günümüzdə izlənəcək, maraq doğuran faktlar üzə çıxarılacaqdır. 
 
 
ORTA ƏSR ƏNCAN ġƏHƏRĠ 
Kəlbizadə E. 
AMEA, Naxçıvan Bölməsinin Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutu 
Kəlbiyev H. 
Lənkəran Dövlət Universiteti 
 
Son  tədqiqatlara  görə,  şəhər  mədəniyyətinin  tarixi  5000  ildən  çox  olan  Naxçıvan  ərazisində  çoxlu 
sayda  şəhərlər  mövcud  olmuş,  bu  şəhərlər  tərəqqi  və  tənəzzül  dövrlərini  yaşamış,  onlardan  bəziləri  şəhər 
kimi günümüzə qədər varlığını qoruyub saxlamış, bəziləri kənd tipli yaşayış məntəqələrinə çevrilmiş, bəzi 
şəhərlər isə, ümumiyyətlə, həm şəhər, həm yaşayış yeri kimi əhəmiyyətini itirmiş, dağıdılmış və yaxud tarix 
səhnəsindən silinmişdir.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
168 
 
 
Məsələn: Naxçıvan, Ordubad, Culfa kimi şəhərlər, demək olar ki, tarixin əksər dövrlərində şəhər kimi 
varlığını qoruyub saxlaya bilmiş, Əylis, Qarabağlar, Azad şəhər əhəmiyyətini itirsə də, bu günə qədər kənd 
yaşayış  məntəqəsi  kimi  muxtar  respublika  ərazisində  qalmaqdadır.  Lakin  tarixdən  məlum  olan  Kiran, 
Astabad kimi Naxçıvan şəhərləri mövcudiyyətini qoruyub saxlamamışdır. Orta əsr mənbələrində Naxçıvan 
ərazisində adıçəkilən belə şəhərlərdən biri də Əncandır. 
Məlumdur ki, monqol hücumları dövrü Azərbaycan, o cümlədən, xüsusən, Naxçıvan əraziləri üçün bir 
sıra  dağıntılarla  yadda  qalmışdır.  Lakin  monqolların  yerli  əhali  ilə  qaynayıb  qarışması  və  yerli  dövlət 
idarəçilik  ənənələrini  mənimsəmələrindən  sonra  meydana  çıxmış  Hülakülər  dövləti  zamanında  bir  sıra 
quruculuq işləri həyata keçirilmişdir. Maraqlıdır ki, dövrün mənbələrində Naxçıvan tüməninin tərkibinə aid 
olan Naxçıvan, Ordubad, Azad, Makuyə, Dəbil, Qarabağlar şəhərləri ilə yanaşı, daha bir şəhərin – Əncanın 
da adı çəkilir. ―Naxçıvan tarixi‖nin I cildində qeyd olunur ki, bəhs etdiyimiz dövrdə Naxçıvan tüməninə 5 
şəhər və əlavə olaraq 10 şəhərtipli kiçik yaşayış yeri daxil olmuşdur. 
Əncan  şəhərinin  adı  haqqında  məlumat  verən  əsas  mənbə  Həmdullah  Qəzvininin  ―Nüzhət  əl-qulub‖ 
əsəri hesab edilir. Əncan şəhərində mis mədənlərinin olduğunu qeyd edən Həmdullah Qəzvini şəhərin digər 
adını Karxana kimi göstərmiş və burada mis emalı barədə məlumat vermişdir. Bu fikirdən belə bir qənaətə 
gəlmək  olar  ki,  burada  hasil  edilən  misdən  yerli  sənətkarlar  müxtəlif  məmulatlar  hazırlamaq  üçün  istifadə 
etmişlər.  Bu  dövrdə  mis  və  mis-bürünc  məmulatının,  əsasən,  məişət  təyinatlı  qab-qacağın  istehsalı  geniş 
intişar  tapmışdır.  Unutmamaq  lazımdır  ki,  Təbriz,  Gəncə,  Xoy,  Şəmkir  şəhərləri  ilə  yanaşı,  Naxçıvan  da 
monqol yürüşlərinə qədərki dövrdə metalişləmə sənətinin mühüm mərkəzlərindən biri olmuşdur. 
Apardığımız  araşdırmalar  göstərir  ki,  bu  şəhər  haqqında  naməlum  müəllifin  ―Əcaib  əd-dünya‖ 
əsərində də məlumat verilmişdir. ―Əcaib əd-dünya‖da Əncan haqqında verilən məlumatlardan aydın olur ki, 
şəhər  möhkəm  qala  divarları  ilə  əhatə  edilmişdi.  Əsərdə  yazılır:  ―Əncan.  Sərt,  çətinliklə  keçilən  yerdədir. 
Dağlar  şəhərin  hüdudlarından  kənarda  yerləşir,  möhkəm  qaladır.  Oranın  malları  incə  parçalar,  yaylıqlar, 
keyfiyyətli üst örtükləri, zilə corablardan ibarətdir‖. 
Əncan şəhəri ilə bağlı tədqiqatçılar müxtəlif fikirlər irəli sürsələr də, bu şəhərin dəqiq lokalizasiyasını 
aparmaq bu günə qədər mümkün olmamışdır. Qeyd edək ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində mis 
filizi  və  sərbəst  mis  yataqları  Naxçıvan  şəhərindən  18  kilometr  şimal-şərqdə,  Naxçıvançayın  orta  axın 
hövzəsində,  Qızıldağ  dağından  1  kilometr  cənub-şərqdə  yerləşən  Xal-xal  yatağında,  mis-molibden-porfir 
yataqları isə Ordubadçayın yuxarı axın hissəsində, Sərkidağ-Diaxçay filiz sahəsində aşkara çıxarılmışdır. 
1925-ci  ilə  aid  olan  ―Naxçıvan  diyarının  təhqiqi  üzrə  xüsusi  komissiyanın  məruzəsi‖ndə  Naxçıvan 
ərazisində daha bir metal yatağı ilə bağlı məlumat verilir. Mənbədə qeyd edilir ki, Naxçıvanda ən iri gümüş-
qurğuşun  yataqları  Şərur  stansiyasından  Arpaçaya  gedən  şose  yolu  üzrə  15  verst  aralıda  Gümüşlü  deyilən 
yerdədir.  Bu  yataqlar  çoxdan  işlənmişdir,  bunu  ordakı  köhnə  mədən  yerləri  göstərir.  Bu  cür  köhnə 
şaxtalardan biri təmizlənmiş və  onda qədim alətlər: dəmir pazlar, gil lampalar, yağ bardağı, bir neçə insan 
kəlləsi və sümükləri tapılmışdır. 
XIX  əsr  rus  mənbələrində  Naxçıvan  haqqında  verilən  məlumatlardan  bəhs  edən  tarix  üzrə  fəlsəfə 
doktoru  Yaşar  Rəhimov  yazır:  ―Rus  mənbələrinin  təhlilindən  belə  məlum  olur  ki,  Dərələyəz  mahalındakı 
Gümüşxana  kəndinin  (İndiki  Şərur  rayonunun  Gümüşlü  kəndi  –  Y.R.)  ətrafında  gümüş  çıxarılan  iki  dərin 
xəndək olmuşdur‖ (9, s. 142). Professor Səfərəli Babayevin ―Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafiyası‖ 
adlı kitabında təqdim etdiyi xəritədə də Gümüşlü yaxınlığında polimetal yataqlarının olduğu qeyd edilmişdir. 
Maraqlıdır  ki,  Məhəmməd  Seyfəddini  də  Əncan  şəhərinin  məhz  Şərur  ərazisində  yerləşməsi  fikrini 
irəli  sürmüşdür.  Dilçi  alim  Adil  Bağırov  isə  Əncanın  digər  adı  olan  Karxananın  indiki  Gümüşlü  kəndinin 
keçmiş adı olduğunu əsərlərində qeyd etmişdir (3, s.13). Müəllifin digər bir əsərində isə Naxçıvan ərazisində 
üç yerdə: Babək rayonunda, Ordubad rayonunun Biləv kəndində və Şərur rayonunda Karxana toponiminin 
olduğu göstərilmişdirn. 
Fikrimizcə,  XIX  əsr  rus  mənbələrində  verilən  məlumatlar,  1925-ci  ilə  aid  olan  ―Naxçıvan  diyarının 
təhqiqi  üzrə  xüsusi  komissiyanın  məruzəsi‖ndə  göstərilmiş  faktlar  Əncan  və  ya  Əcnanın  məhz  Gümüşlü 
kəndi istiqamətində yerləşdiyini söyləməyə imkan verir. 
Tarixi mənbələrdə adı qalan bu şəhərin, mütləqdir ki, ulu Naxçıvanın bir guşəsində izləri qalmışdır və 
gələcək tədqiqatlar bizi bu şəhərə aparıb çıxaracaqdır.