AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 
 
AZƏRBAYCAN CƏMĠYYƏTĠNDƏ DĠN VƏ MULTĠKULTURAL DƏYƏRLƏR 
Qafarova Z.Z. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Arxeoloqlar  insanlıq  tarixinin  ilk  günlərindən  din  haqqında  təsəvvürlərin  mövcud  olduğunu 
söyləyirlər.  Onlar  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  tapıntıların  kimliyinin  müəyyənləşdirilməsində  qədim 
insanların  dini  təcrübəsinin  əhəmiyyətli  olduğunu  bildirirlər.  Qazıntılar  göstərir  ki,  neandertal  insan  dəfn 
mərasimini xüsusi qaydalar əsasında aparmışdır. Belə ki, təbiətdə canlılardan bir çoxu öz yoldaşını dəfn etsə 
də, insanlar qədər seçici olmamışdır. Qazıntılar zamanı qəbirlərdən tapılan əşyalar göstərir ki, insanlar ölənin 
daha sonra həyatının davam edəcəyinə inanmış və bu səbəbdən onun yanına sonra istifadə edə bilməsi üçün 
lazım  olan  əşyaları  qoymuşlar.  Bu  da  həmin  insanların  dini  inancının  ilk  göstəriciləri  kimi  diqqəti  çəkir. 
Qədim  qayaüstü  rəsmlərdə  insanların  müxtəlif  heyvanları  ovlaması  təsvirlərini  görürük.  Həmin  səhnələrdə 
şaman və ozanların şəkli də öz əksini tapmışdır. Bu bir daha göstərir ki, insanlığın ilk yaranışında həyatın 
mifik  təbiətinə  inam  mövcud  olmuşdur.    Bütün  araşdırmalara  rəğmən,  qədim  insanların  tam  mənada  nəyə 
inandıqları  və  hansı  ayinləri  yerinə  yetirdiklərini  dəqiqliyi  ilə  söyləmək  mümkün  olmasa  da,  hal-hazırki 
cəmiyyət nəinki maddi baxımdan, eləcə də mənəvi baxımdan öz nənə və babalarının varisi hesab olunur. Bu 
mənada qədim insanların dini təsəvvürləri müəyyən qədər hal-hazırki cəmiyyətin həyat tərzində də  primitiv 
şəkildə olsa da, özünü göstərməkdədir. 
İnsanlıq  tarixinin  elə  bir  dövrü  yoxdur  ki,  orada  cəmiyyət  dinə  söykənməsin.  Dinlərin  müəyyən 
qadağalı həyat tərzi tələb etməsinə, müəyyən dövrlərdə materializmin təbliği ilə əlaqədar qoyulan yasaqlara 
baxmayaraq,  insanlar  dini  həyat  tərzini  izləmiş,onun  əhəmiyyətini  itirməmiş  və  gizlin  olaraq  dini 
yaşatmışlar. 
Yaxşı, onda bu din nədir? Bu sual dəfələrlə araşdırılmış və ona çox sayda cavablar alınmışdır. Din o 
qədr  çoxcəhətlidir  ki,  onu konkret  bir təriflə  açmaq  olmaz.  Latın dilində ―religire‖  kimi  tələffüz  olunan  bu 
kəlmə  ―birləşdirmə‖,  ―bağlama‖  mənasını  verir.  Bu  gün  bizim  işlətdiyimiz  ―din‖  sözünün  kökü  də  ərəb 
dilindəki  ―əqaidin‖(əqd)  sözünə  gedib  çıxır  ki,  onun  da  mənası  ―bağlanmaq‖  deməkdir.  Eyni  kökdən 
törənmiş din kəlməsi isə düyün vurub bağlanmaq, bir şeyə könüldən inanmaq, o şeyi qəlbən mənimsəmək 
anlamına gəlir. Bu da göstərir ki, insan Allahın yaratma prosesinin nəticəsi olsa belə, özünün azad istəyinə 
əsasən onunla bağlanmağı seçir. Bir çoxları düşünür ki, din bütün hallarda yaradandan bəhs edir. Amma elə 
dinlər də vardır ki, onlar yaradanın varlığını qəbul etmir, məsələn, bütpərəstlik kimi. Ona görə də gəlin dinin 
bir neçə açıqlanmasına nəzər yetirək. 
Bir  çoxlarına  görə  din,  insan  və  cəmiyyəti  aşan,  ilahi  qaynağı  olan  bir  reallıqdır.  Din  insana  və 
cəmiyyətə  tətbiq  edilməklə  tapınanla  tapınılan  arasında  münasibətdir.  Bəzilərinə  görə,  din    gülünc  bir 
anlamadır. Bütün bunlara baxmayaraq, insanlığın daha qədim dövrlərindən etibarən din mövzusu cəmiyyətə 
söykənən, onu sorğulayan bir anlama dayanır. 
Din  ilə  cəmiyyət  mövzusunu  sistematk  şəkildə  araşdırdıqda  məlum  olur  ki,  din  cəmiyyət  üzərində 
təsirə malikdir. Digər bir tərəfdən, din insanlarların yaradan ilə əlaqələrini möhkəmləndirmək, var olduqları 
dünyanı tanımaq üçün bir vasitədir. Bu səbəbdən də din bir sıra ictimai funksiyaları öz üzərinə götürür. Belə 
ki,  hər  yeni  din  müəyyən  dərəcədə  dəyişmiş  cəmiyyət  formalaşdırır,  fərdi  davranışlar  tətbiq  edir.  Nəticədə 
din ilə cəmiyyət arasında əsaslı əlaqənin mövcudluğu bir daha özünü təsdiq edir. 
Dinin  mühüm  funksiyalarından  biri  də  insanlarda  yeni  düşünmə  tərzini  formalaşdırmaqdır.  Bu  da 
cəmiyyətin  yeni  dünya  ilə  üz-üzə  durması,  qarşılaşmasıdır.  Bir  sözlə,  din  həyata  məna  və  məqsəd 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
316 
 
 
qazandıraraq onun dünya qurmaq arzusunu həyata keçirmiş olur. Insan dinin köməyi ilə dünyanın mənasını 
açmağa çalışır, bunun üçün yeni ideyalar qurur və nəticə əldə etməyə çalışır. Bu da dinin strateji tərəfidir. 
Insan  kainatı  dini  baxımdan  da  qavramağa  çalışır.  Bütün  dinlərin  demək  olar  ki,  həyatın  hər  sahəsinə  aid 
müəyyən açıqlaması, münasibəti vardır. Bu baxımdan da hər bir din özü ilə həyata bir baxış gətirərək, nəticə 
olaraq  da  davranış,  həyat  tərzi  formasında  təzahür  edir.  Dini  düşüncə  elə  bir  təsirə  malikdir  ki,  insanlar 
nəinki gündəlik işlərini görərkən, hətta istirahət edərkən belə onun təsirində qalırlar. Ətrafa münasibətdə belə 
fərqinə  varmadan  dini  düşüncələrindən  qaynaqlanır  və  bu  tərz  davranış  sərgiləyirlər.  İnsan  mədəniyyət  və 
cəmiyyətdən uzaq düşdükdə belə, bu düşüncə onunla qalmaqda davam edir. 
Din  ictimai  formada  davranışların  təyin  olunması  üçün  çox  əhəmiyyətlidir.  Bu  baxımdan  insanın 
dünya qurmaq, inkişaf etmək arzusu üçün dinin mühüm rolu var. Belə ki, hər bir din özünü qəbuledilən və 
qəbuledilməyənləri ilə sərgiləyir. Yəni müəyyən tabulaşmış qanunları ilə üzə çıxır. Bu qanunlar hətta bir sıra 
ictimai  həyat  normalarının  önündə  gəlir.  Belə  ki,  yalnız  təbiətə  münasibətində  deyil,  eləcə  də  gündəlik 
həyatda, ailədə, işdə, iqtisadiyyat və dövlət idarəçiliyində də özünü büruzə verir. Dünya dinləri işərisində bir 
neçəsi bu gün hegemon dövlətlərin idarəçiliyində əhəmiyyətli təsirini qorumaqdadır. Lakin bir sıra dövlətlər 
də var ki, dini dövlət idarəçiliyindən ayrı tutmağı bacarmış və onu yalnız həyat tərzi kimi tanımışdır. Bu da 
dövlət, cəmiyyət və din arasında daha azad münasibətin sərgilənməsinə imkan vermişdir. 
Bir mənada da din yalnız yaradana tapınma vasitəsi deyil, o həm də həyat tərzidir desək, yanılmarıq. 
Insanlar  dinin  nə  olduğunu  doğru  dərk  etsələr,  onda  bütün  dünyada  əmin-əmanlıq  hökm  sürər.  Bu  gün 
əhalimizin  demək  olar  ki,  mühüm  faizi  İslam  dininə  sitayiş  edir.  İslam  və  onun  ehkamlarına  münasibət 
müxtəlif  ictimai  və  sosioloji  səbəblərdən  gündən-günə  dəyişməkdədir.  Bu  da  İslamın  müəyyən  zaman 
aralığında qadağan olunması və sonradan yenidən dirçəlməsi səbəbindəndir. Əhali İslamla yenidən tanışlığa 
başlamış və bu da bəzi problemlərin üzə çıxmasına səbəb olmuşdur. Bununla belə, İslam tarixinə bələd olan 
hər  bir  kəs  bilir  ki,  onun  yaradıcısı  olan  Məhəmməd  peyğəmbər  öz  dövründə  ağlasığmaz  cahillikləri  ilə 
seçilən  ərəbləri  dini  qanunları  ilə  bir  cəmiyyət  halına  gətirə  bilmişdir.  O  həm  də  möhkəm  siyasi  və  sivil 
qanunların köməyi ilə idarəçiliyi qurmaq və rəhbərlik etməyin yollarını göstərmişdir. 
Azərbaycan tarixinə nəzər yetirsək görərik, ki, öz tarixi inkişafı boyu coğrafi mövqe, etnik tərkibindən 
asılı olaraq, əhali müxtəlif dinlərə etiqad etmişdir. Ayrı-ayrı dövrlərdə tanrıçılıq, zərdüştlük, xristianlıq, islam 
kimi bir çox digər dini inanclar insanlar arasında yayılmış, onların mədəni və sosial həyatına təsir etmişdir. 
Din ilə ilk tanışlıqlarında insanlar elə düşünürdülər ki, din yalnız yaradana sitayiş deməkdir. Bir çoxları üçün 
yaradan,  ona  olan  inamdan  daha  yüksəkdir.  Odur  ki,  onu  göstərmək  üçün  müxtəlif  ayin  və  mərasimlər 
düşündülər.  Lakin  daha  sonra  anlaşıldı  ki,  yaradan,  inam  və  onu  sərgiləyən  ayinlərdən  də  daha  fərqli  bir 
mövcudluqdur.  Bu  da  dinin  elmi  açıqlamaları  nəticəsində  mümkün  oldu.  Bu  gün  cəmiyyətimizdə  dinə 
münasibət  müxtəlif  aspektlərdə  özünü  göstərsə  də,  dini  dünyagörüşü  öz  yerini  bir  çox  formada  elmi 
dünyagörüşünə vermiş, din və cəmiyyət arasında səmimi bir yaxınlıq yaranmışdır. 
Heç şübhə yoxdur ki, bu gün İslam dünyasının və əsrin ən aktual məsələlərindən biri müsəlmanların 
birlik məsələsidir. Bizim dövlət dinimizin İslam dini olduğunu və əhalinin böyük hissəsinin bu dinə sitayiş 
etdiyini  nəzərə  alsaq,  məsələnin  bizə  də  az  və  çox  mənada  təsirini  görəcəyik.  Bütün  bunlara  baxmayaraq, 
Azərbaycan ərazisində mövcud olan tolerant ab-hava bu məsələnin müəyyən dərəcədə həllini mümkün edir. 
Tarixə  nəzər  salsaq,  görərik  ki,  Azərbaycanda  heç  bir  zaman  dini  zəmində  qarşıdurma  olmamışdır. 
Müstəqillik əldə edildikdən sonra da dövlət-din münasibətləri müxtəlif məzhəblər arasında anlaşmanın, birgə 
yaşayışın  bərqərar  olmasına  səbəb  olmuşdur.  Elə  bu  səbəbdən  də  Azərbaycan  bu  gün  dünyada  tolerantlıq 
məkanı kimi tanınır. 
 
DĠLÇĠLĠKDƏ SĠFƏTĠN TƏDQĠQĠ MƏSƏLƏLƏRĠ 
Qasımlı L.M. 
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
 
Müasir ingilis dilində ―adjective‖, Azərbaycan dilində ―sifət‖, rus dilində ―прилагательное‖ termini 
ilə adlandırılan söz kateqoriyasının mənşəyi problemi müasir dilçilikdə qəti həllini tapmadığı səbəbindən hər 
zaman tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Tədqiqatçılar arasında sifət kateqoriyasının mənbələri və 
diaxroniyası ilə bağlı fikir birliyi yoxdur. Məsələn, rus nəzəri dilçiliyində hələlik az və ya çox dərəcədə qəbul 
edilmiş  ümumi  fikir  bundan  ibarətdir  ki,  sifətlər  isimdən  törəmişdir  (S.D.Katsnelson,  A.A.Potebnya, 
L.P.Yakubinski,  V.M.Jirmunski  və  s.).  A.P.Yudakin  sifətlərin  isim,  feil  və  zərflərdən  törədiyini  iddia  edir. 
V.S.Yurçenko  və  A.P.Volodin  sifətin  zərfdən  əmələ  gəlməsi  fikrini  irəli  sürürlər.  V.Z.Panfilov  sifət 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
317 
 
 
kateqoriyasının  feil  və  isimlərdən  əmələ  gəlməsi  mülahizəsindədir.  S.L.Çarekov  sifət  kateqoriyasının 
sinkretik sözdən əmələ gəldiyini göstərir. O.N.İkonnikova müxtəlifsistemli dillərin materialları əsasında sifət 
kateqoriyasının diaxroniyasını izləyərək göstərir ki, sifətlər dünya dillərində iki qeyri-yekcins cərgə ilə təmsil 
olunur  ki,  bunlardan  birini  əsli  (keyfiyyət)  sifətlər,  digərini  isə  nisbi  sifətlər  təşkil  edir.  Bundan  çıxış  edən 
tədqiqatçı belə nəticəyə gəlir ki, əsli (keyfiyyət bildirən) sifətlər stativ feldən, nisbi sifətlər isə isimdən əmələ 
gəlmişdir. 
Sifət nitq hissəsi keyfiyyət və əlamət bildirən söz qrupu kimi dilçilik tarixində uzun müddət xüsusi bir 
adla  göstərilməyib,  semantik  və  sintaktik  cəhətdən  ayrıca  bir  nitq  hissəsi  şəklində  fərqləndirilməmişdir. 
Əsrlər  boyu  digər  sözlərlə  birlikdə,  müasir  təsnifat  meyarları  üzrə  isim  statusu  almaqla,  onlar  substantiv 
(əşyavi)  mənaya  malik  olmuş,  ad  sinfinə  aid  edilmiş  və  sadəcə  adlar  adlandırılmışdır.  Antik 
qarammatikalarda  göstərildiyi  kimi,  e.ə.  II  əsrdə  alimlər  keyfiyyət  adları  ilə  təfərrüatı  ilə  məşğul  olmağa 
başlamışlar.  Bu  vaxtdan  etibarən  keyfiyyət  adları  bəzən  feli  sifət  kimi  müstəqil  nitq  hissəsinə  ayrılmış 
(Samofrakiyalı  Aristarx),  başqa  hallarda  isə  ümumi  ad  sinfinin  tərkibində  epitetlər  (latın  dilinə  tərcümədə 
adyektiv)  kimi  konkret  sintaktik  funksiya  daşıyan  leksemlər  (Frakiyalı  Dionisi)  olaraq  saxlanılmışdır. 
Apolloni  Diskolun  özü  də  keyfiyyət  adlarını  xüsusi  nitq  hissəsi  kimi  ayırmamış,  onu  gah  cümlənin  tərkib 
hissəsi  olan təyin,  gah  da atributiv  konstruksiyanın hissəsi  olaraq ifadə  etmişdir.  Bu  zaman  o  göstərirdi  ki, 
təyin təkcə adyektiv adla deyil, həm də yiyəlik əvəzlikləri, feli sifət, say əlavəli adlarla ifadə olunur. Buradan 
da ingilis dilində ―adjective‖, rus dilində ―прилагательное‖ termininin sintaktik mənşəyi aydın olur. 
Bununla bərabər, ingilis dilində ―adjective‖, rus dilində ―прилагательное‖, Azərbaycan dilində ―sifət‖ 
sözünün  daxili  formasına  diqqət  yetirmək  lazım  gəlir.  Rus  dilindəki  söz  ―nəyəsə  əlavə  edilən,  qoşulan‖ 
mənasına gəlir. İngilis dilindəki söz latın mənşəli ―adjectus‖ və ya ―adjectivus‖ sözündən törəmişdir. Latın 
mənşəli söz ―ad (lat.) - to,next to (ing.) - istiqamət bildirən‖ və  ―jectivus (lat.) – thrown(ing.) –qoyulmuş, 
atılmış‖  hissələrindən  ibarətdir  və  ―əlavə  edilmiş‖,  ―yanına  qoyulmuş‖  mənasına  gəlir.  Sözün  daxili  onun 
keçdiyi  inkişaf  yolunu  göstərir.  Nəticə  odur  ki,  ingilis  və  rus  dilinin  materialları  göstərir  ki,  nəzərdən 
keçirilən  dil  hadisəsi  ―qoşulduğu,  əlavə  edildiyi‖  başqa  bir  dil  hadisəsi,  başqa  bir  dil  vahidi  ilə  birbaşa 
əlaqəlidir. 
Azərbaycan  dilindəki  ―sifət‖  sözü  ilə  bağlı  onu  demək  olar  ki,  ―Sifət  termini  qrammatika  kitablarına 
neçə  onilliklər  bundan  əvvəl  daxil  olsa  da,  bu  terminin  mənası  aydınlaşdırılmamış  və  izah  edilməmişdir. 
―Sifət‖ sözü dilimizə ərəb dilindən keçmiş, öz işlənmə yerinə görə ―üz‖, bir şəxsi və ya əşyanı başqalarından 
fərqləndirən hal, surət, keyfiyyət mənaları ifadə etməklə yanaşı, qrammatikada bu xüsusiyyətləri ifadə edən 
sözlər qrupunun ümumi adını ifadə edən termin kimi də işlənir. 
Dilçilik  tarixində  sifətin  bir  nitq  hissəsi  olaraq  müxtəlif  meyarlar  əsasında  müəyyənləşdirilməsinin 
şahidi oluruq. Məsələn, F.F.Fortunatov, M.N.Peterson, V.M.Jirmunski, H.Suit sifətə tərif verərkən formal-
morfoloji meyardan çıxış edir. Bu meyara əsasən sifət tam müstəqil sözlər olub, sözdəyişdirici, cinsə və hala 
görə dəyişən formalara malikdir.  
A.A.Potebnya,  S.D.Katsnelson  semantik  meyardan  çıxış  edir.  Semantik  meyara  görə,  sifət  əşyaya 
verilmiş elə əlaməti bildirir ki, o, başqa sözün köməyi olmadan məzmun baxımından qeyri-müəyyən qalır. 
A.A.Şaxmatov sifətə sintaktik meyar əsasında yanaşır. O, sifətə elə nitq hissəsi kimi yanaşır ki, isimlə birgə 
təsəvvürə gəlir, onun vasitəsilə qrammatik cins, kəmiyyət, hal və subyektiv qiymətləndirmə kateqoriyalarına 
malik olur. 
Sifət  nitq  hissəsinə  funksioanal-semantik,  funksional-sintaktik  meyarla  yanaşmaları  da  dilçilikdə 
müşahidə etmək olar. Bu meyarlardan sonuncusuna görə, sifət ―əlamətlilik‖, ―atributivlik‖ kimi xarakterizə 
oluna  bilər.  Funksioanal-semantik  meyara  görə  sifət  əşyanın  əlamətini  bildirən,  ismi  təyin  edən  və  onunla 
cinsə, kəmiyyətə və hala görə uzlaşan sözlərdən ibarət qrammatik kateqoriyadır. Funksional-sintaktik meyara 
görə, sifətlər öz formaları ilə sintaktik təyin funksiyasını yerinə yetirməyə yönələn söz sinfindən ibarətdir. 
Dilçilik tarixinə ekskurs onu göstərir ki, sifət nitq hissəsi adlar və feillər arasında ikili mövqe tutduğuna görə 
və  bütün  dillərdə  müstəqil  kateqoriya  olaraq  fərqləndirilmədiyinə  görə  universal  qrammatik  statusa  malik 
deyildir. 
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
318 
 
 
 
ENGLISH AS A MULTICULTURAL LANGUAGE 
Qazıyeva M. 
Azerbaijan University of Languages 
 
English is no longer the language of only so-called native speakers of English (e.g. Americans, British, 
Australians,  and  so  on)  because  the  number  of  native  speakers  is  already  outnumbered  by  non-native 
speakers  of  English.  It  has  already  become  a  global  language  which  is  not  only  a  means  of  disseminating 
new knowledge in any field throughout the world but also a means for intercultural communication. English 
has  already  become  an  inevitable  part  of  the  education  in  Azerbaijan  though  there  are  many  challenges  to 
make  its  teaching  more  effective.  Those  challenges  include  techniques  of  teaching  to  macro-level 
educational language planning in Azerbaijan. One of the major challenges is how teaching of English can be 
made appropriate in the multilingual and multicultural context of Azerbaijan.  
Despite  the  fact  that  indigenous  languages  are  on  the  verge  of  extinction,  there  is  a  great  interest  of 
learning English among students and parents also aspire to educate their children in English medium schools. 
This aspiration has been already reflected in the educational language policy of the Ministry of Education  to 
introduce  English  from  Grade  One  in  community  schools.  The  number  of  schools  switching  to  English 
medium is increasing every year. On the other hand, English is both subject and medium of instruction from 
pre-primary level in private schools. However, there are many challenges  to teach English to students who 
come from various linguistic and cultural backgrounds. One of the challenges is that whether or not students 
get chance to utilize their own cultural and linguistic knowledge in schools while learning English.  
Professor Holliday argued that the English language can foster intercultural communication among the 
children from diverse cultural as well as linguistic backgrounds. Focusing on the importance of children‘s 
prior  knowledge,  he  reiterated  that  teachers  of  English  should  capitalize  multicultural  experiences  that 
children  bring  into  the  classroom  while  teaching  English.  He  also  put  a  significant  point  that  teaching  of 
English  should  be  contextual  and  we  need  to  educate  children  about  the  nature  of  English  in  relation  to 
society.  This  clearly  indicates  that  to  address  the  expectations  and  experiences  of  children  from  diverse 
cultural  backgrounds,  teachers‘  role  as  a  passive-technician  is  not  enough  rather  they  have  to  be  a 
transformative  intellectual.  Teachers  should  understand  that  classroom  is  socially  constructed  and 
historically situated and they should create such an environment where students from  various backgrounds 
can get opportunities to utilize their prior knowledge. In general, English teachers are not simply in-charges 
of  classroom  but  also  agents  for  social  change.  They  can  also  contribute  to  foster  democracy  and  critical 
thinking  skill  by  creative  inclusive  learning  environment  where  students  can  exercise  their  values, 
assumptions and identities shaped by local, national and global socio-cultural settings and expectations.  
Breaking rules of traditional teaching,  teachers have to arouse curiosity of students to resolve various 
puzzles themselves rather than showing their fault while they make mistakes. Emphasizing the importance of 
thinking  process,  students  should  be  given  enough  time  to  think  while  teaching  English.  This  clearly 
indicates that we need to rethink the way we are teaching English in Azerbaijan.  
Critically  assessed  the  consequences  of  detaching  teaching  English  from  cross-cultural  context  in 
Azerbaijan. Analyzing the socio-political and historical discourses our practices of teaching English have not 
been  able  to  address  socio-cultural  realties.  The  fact  is  that  teaching  and  learning  of  English  has  been 
confined within the classroom. This clearly indicates that there is a huge gap between socio-cultural reality 
and  teaching  of  English.  We  can  design  syllabuses  and  can  develop  viable  methods  of  teaching  by 
considering  our  own  multilingual  and  multicultural  realities.  There  is  no  point  in  following  British  or 
American Standard English to teach English in our country. There is a craze of learning English even in rural 
areas  of  the  country,  we  have  to  closely  observe  how  English  is  being  produced  (Spoken  and  Written)  to 
indentify our own variety of English. We have to work hard on designing syllabuses, writing textbooks and 
producing  learning  materials  which  address  expectations  of  Azerbaijani  children  from  multilingual  and 
multicultural  backgrounds.  We  have  to  explore  more  opportunities  and  should  try  developing  alternative 
ways of teaching to foster students‘ creative and critical thinking skills. Overall, we have to deconstruct the 
tradition  that  confines  English  in  the  classroom,  break  the  rules  that  make  students  produce  only  minimal 
language,  smash  the  hierarchy  between  teachers  and  students  to  foster  two-way  communication,  demolish 
monolithic and mono-cultural world view to advance intercultural communication and forget prescriptions of 
any method to instill critical thinking skills for independent learning in students. 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
319 
 
 
 
DĠLÇĠLĠKDƏ DEYKSĠS MƏSƏSLƏSĠ 
Qəmbərova X.Ə. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
 Dilçilikdə  deyksis  ifadəsi  əlavə  kontekstual  informasiya  olmadan  tam  anlaşılmayan  ―mən‖,  ―burda‖ 
kimi sözlərə aid edilir. Əgər sözlərin semantik mənaları müəyyəndirsə, onlar müəyyəndir. Mənanı çatdırmaq 
üçün əlavə kontekstual linformasiyaya ehtiyacı olan sözlər deyktik sözlərdir, məsələn, Azərbaycan və İngilis 
əvəzlikləri. 
Deyksis  termini  qədim  Yunan  sözündən  götürülmüş,  ―göstəriş,  nümayiş  və  ya  istinad‖  anlamlarını 
ifadə  edir.  Yul  deyksisi  dil  vasitəsilə  ―göstərmək‖  kimi  ifadə  edilir  və  bu  ―göstərmə‖yi  yerinə  yetirən  hər 
hansı bir linqivistik forma deyktik ifadə adılandırılır.  
Azərbaycan  dilçilik  ensiklopediyasında  deyksis  termini  prosesin  danışıq  məqamındakı  elementlərin 
jestlər və dil ifadələrilə göstərilməsi kimi izah olunur. Deyktik ifadələr isə söyləmlərdə deyiliş məqamından 
asılı  olaraq  yer,  zaman  və  şəxs  strukturunun  xüsusiyyət  və  funksiyasının  göstərilməsinə  deyilir.  Təbii  dil 
bütövlükdə  deyktik  komponentlərdən  ibarətdir.  Deyksis  semantikanı  praqmatika  ilə  birləşdirən  vasitədir, 
çünki  dil  ifadələri  praqmatik  subsituasiyalardan  yaranır.  Buna  görə  də  müasir  tədqiqatlarda  deyksis 
semantika və praqmatika ilə birgə öyrənilir.   
Deyksisin  əsas  kateqoriyaları  Filmor  tərəfindən  ―əsas  qrammatikləşdirilmiş  növlər‖  adlandırılan  – 
şəxs,  yer  və  zaman  kateqoriyalarıdır.  Şəxs  deyksisi  danışıq  prosesində  iştirak  edən  ―qrammatik‖  şəxslərə 
aiddir: 1) danışıq prosesində birbaşa iştirak edənlər, bunlar danışan və adresatdır (müsahib); 2) birbaşa iştirak 
etməyənlər (danışıq prosesini eşidənlər); 3) danışıqda hallanılanlar. Məsələn: 
       I am going to the movies. 
      Where do you live? 
      They tried to hurt me, but she came. 
Eyni  zamanda  məkan  deyksisi  kimi  də  bilinən  yer  deyksisi  isə  danışıq  prosesinin  məkanına  şamil 
edilir.  Şəxs  deyksisi  kimi  yer  deyksisi  də  ya  danışıq  zamanı  birbaşa  iştirak  edənlərin  ya  da  haqqında 
danışılan şəxs və ya obyektin yerini bildirir. Ingilis dilində ən çox işlədilən deyktik ifadələr ―here‖ (burda), 
―there‖ (orda) zərfləri və ―that‖ (o) işarə əvəzliyidir. Məsələn: 
      I enjoy living in this city. 
      Here is where we will place the statue. 
      She was sitting over there.  
Zaman  deyksisi  isə  danışıq  prosesinin  baş  verdiyi  vaxtı  bildirir.  İngilis  dilində  zaman  deyksisinə 
―now‖(indi),  ―then‖  (sonra),  ―soon‖  (tezliklə)  və  s.  kimi  zaman  zərfləri  aiddir.  Zaman  zərfləri  ya  danışıq 
prosesinin  baş  verdiyi  zamana  uyğun  olur,  ya  da  danışığın  eşidildiyi  vaxta.                    Filmor  birinciləri  
―encoding  time‖  və  ya  ET,  eşidildiyi  vaxtı  ifadə  edən  deyktik  ifadələri  isə  ―decoding  time‖  və  ya  DT 
adlandırır.