Azərbaycan tariXİ (ən qədim zamanlardan–xxi əsrin əvvəllərinədək) I mövzu: azərbaycan qəDİm dövrdə

Güney Azərbaycanı İran İslam inqilabı və ondan sonrakı dövrdə. 1977-ci ilin payızından etibarən Cənubi Azərbaycanda bir sıra çıxışlar başladı. Ən iri tələbə çıxışı Cənubi Azərbaycanda Milli hökumətin yaranmasının ildönümü günü münasibətilə olmuşdu. 1978-ci ilin yanvarında Qum şəhərində Konstitusiya prinsiplərinə, qaydalarına riayət olunması, şahlığın ləğv edilməsi tələbi ilə nümayiş keçirilmişdi. Qumdakı hadisələrin 40-cı günü, fevralın 18-də Təbriz şəhərinin din başçılarının əhaliyə müraciəti təbrizliləri ayağa qaldırdı. 100 min nəfərin iştirak etdiyi çıxış baş verdi. Hökumət nümayişçilərin üzərinə nizami ordu hissələri göndərdi. Dinc etiraz nümayişi mövcud quruluşa qarşı üsyana çevrildi. Bunu 29 bəhmən üsyanı adlandırırlar. Şah fevralın 19-da Təbrizə başqa şəhərlərdən əlavə nizami hərbi dəstələr göndərdi. Lakin qüvvələr bərabər olmadığından üsyan qəddarlıqla yatırıldı.

Antişah və antiimperialist hərəkat olan 1978-1979-cu illər İran inqilabının sosial-siyasi mahiyyətini əslində elə 18 fevral Təbriz üsyanı müəyyən etmişdi. Təbriz üsyanı Pəhləvi monarxiyasına zərbə vuran ilk xalq çıxışı idi.

Təbriz üsyanından sonra mart ayının 29-30-da Tehran, İsfahan, Məşhəd, Əraq, Qum, Təbriz, Zəncan və b. şəhərlərdə, may ayında baş vermiş çıxışlar İranın 20-dən çox şəhərini əhatə etmişdi. Həmin ilin sentyabrından inqilabın II mərhələsi başlandı. İlk çıxışlar sentyabrın 7-də ölkənin 12 şəhərində, o cümlədən Təbrizdə kütləvi xarakter aldı. Sentyabrın 8-də, cümə günü hakimiyyətin nümayiş iştirakçılarını gülləbaran etməsi onları öz yolundan döndərə bilmədi.

Neftçilərin noyabr ayında həftəlik, daha sonra isə 1978-ci ilin dekabrından 1979-cu il fevralın əvvəllərinədək davam etmiş aramsız ümumi tətili şah hakimiyyətinə ağır zərbə vurdu. Şah 1979-cu il yanvarın 16-da İrandan qaçdı. Fevralın 16-da şahpərəstlərin son törtöküntüləri Təbrizdə və Cənubi Azərbaycanın başqa şəhərlərində də tamamilə zərərsizləşdirildi, nəzarət xalqın əlinə keçidi.

Beləliklə, 1979-cu il fevralın 11-də Tehranda qələbə çalan inqilab fevralın 16-da Cənubi Azərbaycanda başa çatdırıldı. 1978-1979-cu illərin İran inqilabı dövründə azərbaycanlılar 25 min nəfərə yaxın qurban verdilər.

Antişah və antiimperialist inqilab 1979-cu il fevralın 11-də qələbə ilə başa çatdıqdan sonra həmin millətlər milli muxtariyyət alacaqlarını gözləyirdilər. Lakin qələbənin ilk günündən hakimiyyət sükanını ələ alan Ayətullah Xomeyni tərəfdarları ümumxalq rəy sorğusu ilə 1979-cu il aprelin 1-də İran İslam Respublikası (İİR) elan etməyə nail oldular. Yeni hökumət torpaq, işsizlik məsələsini həll edə bilmədi. İran İslam Məclisi torpaq islahatı haqqında qanunu qəbul etsə də (sentyabr 1981), dövlət bu qanunu həyata keçirməkdə aciz oldu. Çünki islahata şamil olunan torpaq sahələrinin çoxu varlı ruhanilərin, Məclis vəkillərinin, yüksək vəzifə sahiblərinin mülkiyyətində idi. Elə bu səbəbdən İİR rəhbərliyi işsizlik problemini də həll edə bilmədi. Ölkə yavaş-yavaş bu vəziyyətdən çıxdı və İran-İraq müharibəsinin (1980-1988) vurduğu iqtisadi yaraları sağaltmağa başladı. Azərbaycan türkləri üçün ən ağrılı məsələ milli dilin statusunu müəyyən edən Əsas Qanunun 15-ci maddəsi idi. Yerli və etnik dillərin fars dili ilə yanaşı mətbuatda, kütləvi informasiya vasitələrində və məktəblərdə milli ədəbiyyatın tədrisində işlənməsi azad elan edilsə də, Azərbaycan məktəblərində buna nail olmaq öz həllini tapmadı. Az bir zamanda azərbaycanlılar nisbi milli dirçəlişə nail oldular. Cənubi Azərbaycanda, xüsusən Təbrizdə və Tehranda Azərbaycan türkcəsində qəzet və jurnallar nəşr edilməyə başladı. Cənubi Azərbaycanda və Tehranda yaranmış bir sıra mədəniyyət ocaqları vahid Azərbaycan mədəniyyəti ideyası istiqamətində fəaliyyət göstərirdilər. Bu cəmiy¬yətlərdə təmsil olunan ziyalılar aşağıdakı tələbləri irəli sürürdülər:

1) Azərbaycan dilinin bu xalqın rəsmi dili kimi tanınması;

2) Azərbaycanda tədrisin ana dilində aparılmasını;

3) Tehranda ikidilli məktəblərin yaradılmasını və s.

Müxtəlif mədəniyyət ocaqlarının nəşr etdirdikləri qəzet və jur-nallar İranda azərbaycanlıların milli şüurunun inkişafına təkan verdi. Lakin mətbuat azadlığı olsa da, mədəniyyətin ruhanilər tərəfindən “şeytan əməli” adlandırılan aşıq müsiqisi və teatr sənəti kimi sahələri inqilabın ilk dövrlərindən daim müxtəlif növ təqiblərə məruz qalırdı. Şimali Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi Cənubda da milli təfəkkürdə yeni bir canlanma yaratdı.