Azərbaycan türkləRİNİN

 nuru-“
uçqunlu yer‖ (İsmayıllı rayonunda Nuran kəndi də məhz uçqunlu 
yerdədir və monqolca 
nuru 
və an sözlərindəndir), ya xud türkcə 
naru-
―o üzdə‖, ―o 
tərəfdə‖, ―o tayda‖ və 
takta – 
―dağlıq ərazidə terrasvarı düzən yer‖ sözlərindəndir. 
Maraqlıd ır ki, Cənubi A zərbaycanda Savalan dağının döşündə əhalisi türkdilli Nir 
kəndi ya xınlığında Nir çayı vardır. İbn Xordadbeh (IX əsr) Sarabdan 5 fərsəh 
(tə xminən 32-33 km-də), Ərdəbildən 4 fərsəh aralıda Nir yaşayış məntəqəsinin 
adını çəkir (I,17).
T u k l i a ş
(er. əv. 744 və 728-c i illə r). Türkcə 
tuk
-―yarımada‖, ―burun‖, 
―körfəz‖ (145,570) sözündən, -
li 
şəkilçisindən və naməlu m mənalı 
aş
ko mponentindən ibarətdir. 
U r i m z a n
(er. əv. 728-c i il). Qeyd edilmə lidir ki. Manna və M idiya
ərazisində bir sıra toponimlər ―zan‖ ko mponenti ilə b itir: Kilzan, Aqanzan, Ançan 
(Anşan) və b. Türkcə 
iri m –
―su burulğanı‖, ―quru maqda olan çayın su axan 
hissəsi‖ (145,235), ya xud 
urem – 
―ko llu, qamışlı çaybasar‖, ―subasar sahə‖, 
―çaylar‖ (145,580) və 
özən 
– ―çay‖, ―vadi‖, ―düzən‖ (166, I 510) sözlərindəndir.
Məsudi (X əsr) Cənubi Azərbaycanda Masobzan toponimini qeyd edir. 
Quruluşca erkən orta əsrlərdən məlu m o lan Uyğur ö lkəsində Urimçi (Beşbalık 
şəhərinin digər adı, 68, V, 242, 168, 41), Dağ lıq Altayda Biy çayının qolu 
Kebozen, Sib irdə Be re zan (Oka çayın ın hövzəsi), Ura lda Ya ruozan, Vo lqaboyunda 
Çeremsan, Cənubi Qafqazda Alazan, İranda Qızılüzən və s. toponimləri ilə eynidir.
T i l a ş u r i
(er. əv. 737-c i il). Ehtima l ki, bu toponimin suyu çox şor 
(mixi yazıda ―o‖ və u‖ səsləri eyni işarə ilə yazılırd ı) olan Urmiya gölü ilə bağlıdır. 
Urmiya gölünün içərisində ada indi də Tilə adlanır. XIII əsr ərəb coğrafiyaçısı 
Yaqut Hə məvi Urmiya gölünün Tala adlandığın ı yazmışdır (32,29). Tilə toponimi 
qədim türkcə 
tilk ə
―hissə‖, ―zolaq‖, ―torpaq sahəsi‖ (100,560) sözünün fonetik 
şəklid ir. Müqayisə üçün deyək ki, Xəzərdə indiki Pirallah ı adasını antik müəllif 
Pomponiy Me la (er. əv. I əsr) Ta lqe kimi qeyd etmişdir. O yazır ki, bu adada bol 
məhsul və meyvə allaha mənsubdur (Pomponiy Mela, III,6,58). Bu toponimi II əsr 
müəllifi Ptolemey Talka kimi yazır (Ptolemey,VI,9,8). Deməli, həm Xəzərdə, həm 
də Urmiya gölündəki adlar – qədim türkcə ―t ilkə‖ sözündəndir. Urmiya gölü hə m 
də qədimdə Şor adlan mışdır. X əsr ərəb coğrafiyaçısı İstə xri gölün adın ı əş-Şurat, 
XIV əsr müəllifi Hə mdu llah Qəzv ini isə Şora kimi ya zmışlar. IX əsr ərəb tarixçisi 
Təbəri Urmiya gölü içərisində qalanın Şah i adlandığın ı ya zır. Şahi türkcə 
say-
“
vulkan mənşəli daşlıq yer‖ sözünün təhrifidir. Deyilənlə rdən belə çıxır ki, Tilaşuri 
―Şorda (duzluqda) torpaq (quru) hiss ə‖ mənasını verir. 
Ehtimal ki, Mannada er. əv. 834-cü ildə həkim Şulusunun ―ölkə‖sinin adı 
kimi çəkilən Masaşuru toponimi də Şor ad lan mış Urmiya gölünün adı ilə bağlıdır. 
Qeyd etmək la zımdır ki, M idiya əra zisində ―şur‖ sözü ilə bağlı Şurd ir (e r. 

---

72 
əv. 828-ci il) və Şurdə (er. əv. 713-cü il) toponimləri də vardı. Ona görə Tila-Şuri, 
Masaşuri, Şurd ir və Şurdə toponimlərindəki ―şur‖ sözünün başqa mənası da ola 
bilər və bəlkə də türkcə 
saur 
–―dairəvi dağ zirvəsi‖, ―qaya‖ (145,498-499) 
sözündəndir. Elə olsa Şurdə - ―saur‖ və türkcə 
tey-
―təpə‖, Şurdir (Həmdullah 
Qəzv ini Cənubi Azə rbaycanda Sardur çayını qeyd edir) Saur və türkcə tör ―dağ 
vadisinin ən uca zirvəsi‖ sözlərindən ibarətdir.