Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
tut –
―düşərgə‖ (160, III, 2, 1475) və ast – ―aşağı‖, ―alt‖ sözlərindən ibarətdir. Z a k r u t i və T a d i r u t i (er. əv. 744-cü il). Mid iyada dağ adları. Yerli Saqirutu və Tadirutu oronimlərinin asur dilində yazılışıdır. Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalında lokalizə olunurlar. Babək üsyanı ilə əlaqədar hadisələrdə Zəhrqaş və Dav-ər-Rud dağ adları kimi qeyd olunur. Za kruti oronimi türkcə saqir – ―dağ burnu‖, ―möhkəmləndirilmiş yer‖ (160,III,2,448) sözü, ―u‖ birləşdirici səsi və türkcə tu – ―dağ‖ (160, III. 2, 1421) sözündən ibarətdir. Şumer d ilində an-zaggar (yazılışı semit mənşəli a kkadcadır) – ―qala‖, ―möhkəmləndirilmiş yer‖ sözü ilə türk d illərindəki saqir və çakar – ―qala‖, ―möhkəmləndirilmiş yer‖ (145,606) sözlərin in mənşə birliyinə görə həm də gü man etmək olar ki, Zakruti oronimində bu sözün məhz şumer forması öz əksini tapmışdır. Bütün hallarda o ronim ―Qaladağ‖ mənasındadır. Tadiruti oronimi isə ted, tey – “ təpə‖ (145,548), ur – “ dağın gündüşən tərəfi ” (100,211) sözləri, ―u‖ birləşdiric i səsi və tu ―dağ‖ sözündən ibarətdir. S i l x a z i (er. əv. 737-c i il). Asur dilində ―ç‖ və ―c‖ səslərinin olmadığına görə həmin səslər ―s‖ səsi ilə verilirdi. Ehtimal ki, türkcə çil –―çox da böyük olmayan yarğan‖, ―çay yatağı‖, ―çaylaq‖ (145,615) v ə azi (yazı) – ―çay sahili düzən‖ sözlərindən ibarətdir. Bəlkə də ―azi‖ ko mponenti türk dillərindəki aju – ―dağ aşırımı‖, ―dağ keçid i‖ (145,61) sözündən yaranmışdır. Er. əv. 713-cü ilə aid mənbədə Midiyada Aqazi toponimi qeyd olunur ki, bu da türk dillərindəki aq (torpağın süxurunun bozu mtulluğunu bildirən söz) və yazı – ―çay sahili dü zən‖ sözlərindəndir. Midiya ə ra zisində b ir neçə toponim ―ur‖ sözü ilə dü zəlmişdir. Türk dillərində ur sözü ―tikmək‖, ―b ina etmə k‖, mənasını bildirir (166,I,599). Toponimlərdə ur – ― möh kə mləndirilmiş yer‖, ―qala s əddi‖, ―səngər‖ (145,415) demə kdir. A ltayın türk d illərində ur hə m də ―təpə‖, ―yüksəklik‖ mənasındadır və ona görə oradakı Ural və Uraş toponimlərin in də bu sözdən yarandığı göstərilir. Midiyada Uraş qala adı kimi qeyd olunur ki, bu da ―ur‖ sözünün mənasına uyğundur. Bu ad Azərbaycanda XVI əsrdən məlu m olan Araş (Ərəş) toponimi ilə bəlkə də eyni mənadadır. Urnakku toponimini asur dilind ə əlavə olun muş ―k‖ və ―u‖ adlıq hal şəkilçisindən ibarət olduğuna görə əsl forması Urnak kimi bərpa olunur. XIV əsr müəllifi Hə mdu llah Qə zv ini Təbrizin bir mahalın ın Arunak adlandığını yazır (32,43). Türkcə ur və nak (- lak) şəkilçisindəndir. Qazaxıstanda indiki Urnak şəhərinin ad ı ilə eynidir. U r i k a t (er. əv. 719-cu il). Bu toponimi üç cür izah et mək o lar. Türkcə ur-―yarğan‖, ―sıldırım‖ (143,579) və k at – ―dağın meşəsiz gündüşən tərəfi‖ (145,264), ya xud qat – “ tərəf‖, ―yan‖, sözlərindən ibarətdir. Altayda Uluq-Kat, Kadır-Kat və b. (145, 264) dağ adları ilə müqayisə olunur. Urqa – ―yüksəklik‖, ―sıldırımlı yer‖ (145,580) sözündəndir. Erkən orta əsrlərdə Albaniyanın Arsak əyalətində Urekat toponimi vardı (qədim ermən icə yazılışında bu da ―Urek‖ |