Azərbaycan türkləRİNİN

Midiya
silahla rıd ır, 
fars 
yo x‖ (Herodot, VII, 62). Deməli, farslar və 
midiyalılar silah növlərinə görə də fərqlən irdilər. 
Herodot yazır ki, Əhəmənilər dövlətində farslar verg ilərdən azaddır 
(Herodot, III, 97), lakin məsələn, X satraplığa a id akbatanlıla r (mid iyalılar) v ə 
saklar ildə 450 ta lant vergi verirlər (Herodot, III, 92). Əgər madaylar elə farsla rla
qohum id ilərsə və mannalılar da art ıq farslaşmışdıla rsa, onlar niy ə vergi verirdilər?
Herodot qeyd edir ki, farslar ölüləri quşlara və heyvanlara qoyurlar 
(Herodot, I, 140). M idiyalılar arilərd irsə, nəyə görə bu adət farslarda var, 
madayla rda yo x?
Yunan müəllifi Ksenefont (er. əv. V əsr) yazır ki, farslar mid iyalılardakı 
geyim, paltar və xalça lardan istifadə adirlər. Qeyd edilməlidir ki, xa lça toxuculuğu 
mənşəcə qədim türklə rə mənsubdur. Altayda xalça qalıqları er. əv. I min illiyə a id 
kurqanlardan aşkar edilmişdir. Cənubi Azərbaycanda Təbriz xalçaları ―İran xalçası‖ 
adı ilə məşhurdur. 
Strabon yazır: ―Deyildiy inə görə, midiyalılar 
ermənilərin 
və elə ondan 
əvvəl 
fars hökmdarlarının 
və adətlərinin banilə rid ir‖ (St rabon, XII, 13, 9). Başqa 

---

86 
yerdə həmin müəllif qeyd edir ki, ―farsla rın işğalı (yəni M idiyada hakimiyyəti ələ
almaları – Q. Q.) nəticəsində farsların adətləri ilə midiyalıların adətləri eynidir‖ 
(Strabon, XI, 13, 11). Daha sonra bu müəllif belə bir məlu mat verir: ―Ən cəsur 
adamın çar seçilməsi daha çox Mid iya adətidir‖ (Strabon, XI, 13, 11). Əgər farslar 
və madaylar eyni etnosun hiss ələridirsə, nəyə görə farslarda dövlət i idarə qaydaları 
Midiya mənşəlid ir?
Nəhayət, bir fakt ı da qeyd etmə k la zımd ır. A lban tarixç isi Musa 
Kalan katlı Yafətin nəslinin şəcərəsini verdikdə Yafətin oğlanları içərisində Qo mer 
(yəni kimmerlər, dəqiqi qa mə rlə r), Maday (madaylar), Maqoq (işkuzlar), Yavan, 
Tubal, Meşek, Tiras və Het adların ı (―A lban tarixi‖, I kitab, 1-ci fəsil) çəkir, lakin 
nə Ari, nə Pars adını göstərmir. 
Deyilənlərdən görünür ki, Maday etnik adını daçıyanla r Pars (Ari) etnik 
adını daşıyanlardan etnik mənsubiyyətcə fərqli id ilər. Əlbəttə, ümu mi mənada 
Midiya dövlətində yaşayan İran mənşəli hər bir adam, o cümlədən fars da ―midiyalı‖ 
idi, çünki M idiya ərazisində yaşayırdı. Tədqiqatçıların ən böyük nöqsanlarından 
biri də hə mişə etnonimin konkret və ü mu mi məna larını ayırd et mə mə ləridir. 
Məsələn, Herodotun yazdığına görə, Mid iya çarı ö z nəvəsi, əslən fars o lan Kiri 
öldürtməy i qərara alır, lakin uşağı Mitridatın (bu təmiz İran mənşəli addır) arvadı 
Spako xilas adir. Herodot yazır ki, Spako mid iya dilində ―it‖ deməkdir (Herodot, I, 
110). Əslində heç vaxt qız adı ―it‖ qoyula bilməzdi, lakin spako sözü ―it‖ 
mənasında ola bilər. De mə li, Herodot Spako ş əxs adın ı ona məlu m olan (― it‖ 
mənasında) ―spako‖ sözü vasitəsilə izah et mişdir, başqa sözlə, Spako şə xs adını 
səhvən spako ―it‖ sözü ilə bağla mışdır. Spako adı yunanca yazılışda t əhrifə 
uğramışdır. 
Bu 
ad şumercə 
su, zu 
―ağıl‖, ―dərrakə‖, 
ba
– ―bağışla maq‖, ―hədiyyə vermə k‖ və
k u
―pay‖, ―qismət‖, hədiyyə sözlərindən ibarət teofor addır və ―(Allahın) bağışladığı 
(hədiyyə verdiyi) ağ ıllı pay‖ mənasındadır. Lakin M idiyada yaşayan irandilli 
xalq ların dillərində Herodotun ―spako‖ kimi yazdığ ı söz ola bilərd i. Tat d ilində 
supa ―donuz balası‖, ―küçük‖, talış dilində sipa ―it balası‖ sözləri indi də vardır.
Madaylarla 
farsların etnik mənsubiyyətcə qohumluğu fikri tamamilə əsassız və uydurmadır. Bu 
fikir M idiya adların ın bəzilərinin İran dilləri əsasında izah edilməsi 
təşəbbüslərindən irə li gə lmişdir.Yu xarıda biz mənalarını açd ıqlarımız adla rın 
iranşünaslar tərəfindən necə izah etdiklərin i ayrı-ayrılıqda qeyd etmişik (o xucu 
bilmə lidir ki, rus tədqiqatçılarının Manna və Mid iya adla rının İran mənşəli 
olmasına aid fikirlərinin ço xu Qərbi Avropa iranşünaslarının təsiri altında 
yaranmışdır; ü mu miyyətlə, Qəd im Şərq tarixi ilə məşğul olmuş Qərbi Avropa 
şərqşünaslarının, dediklərinin hamısın ı düz və ya əyri olmalarına fərq qoymadan 
həqiqət kimi qəbul olun ması keç miş sovet tarixşünaslığı üçün s əciyyəvi haldır) və 
ədalətli o xucu bizim təklif etdiy imiz izahlarla iranşünasların izahları arasındakı 
fərqi yəqin ki, gördü və kimin haqlı o lduğunu müəyyən etdi. Doğrudur, Herodotun 

---

87 
əsərində belə bir məlu mat vard ır: ―M idiyalıların (söhbət fars ordusunun Afinaya 
hücumu və er. əv. 490-cı ildə Marafon döyüşündən gedir) başçısı Əhəmənilər 
nəslindən olan (mənşəcə fars olan nəsil – Q. Q.) Tiqran id i. Qədimlə rdə onların 
hamısını (yəni farsları və madayları) arilər adlandırırdılar. Bu arilərə Afinadan 
kolxidalı Medey gəldikdən sonra onlar da (yəni mid iyalılar – Q. Q.) adlarını 
dəyişdilər‖ (He rodot, VII, 62). Göründüyü kimi, burada söhb ət Maday etnonimin in 
mənşəyinin müəyyən edilməsi cəhdindən irə li gəlir və Herodot onu kolxida lı 
Medey adlı şəxslə əlaqələndirir (Müqayisə üçün deyək ki, antik müəlliflər albanları 
da İtaliyadan gəlmə sayırdılar). Deməli, bu məlu mat ―Maday‖ etnonimin in 
Herodot tərəfindən mənasının izahı təşəbbüsü və xa lq et imologiyasıdır. I əsr 
müəllifi Strabon (Strabon, XI, 13, 10) da yazır ki, Medeya Yasonla burada 
hakimiyyətdə olublar və ona görə ölkə Mid iya adlanıb. 
Məntiq elmində yenilmə z prinsipə görə