Azərbaycan türkləRİNİN

Sanda
– ―adlı- sanlı‖,
 şat
– ―vəliəhd‖, 
―şahzadə‖ və 
ər 
– ―kişi‖, ‖ig id‖, ‖döyüşçü‖ sözlərindən ibarətdir.
Kimmerlə rin türkdilli olmasına şübhə yeri qalmır. Bu be lədirsə, onla rın
həm şima lda, hə m cənubda azərbaycanlıların etnogenezində müəyyən rol 
oynadığını deməyə əsas vardır. Cənubi Azərbaycan ərazisində bu etnonim kamar, 
ko mar, kə mər və qoma r forma larında iki Ko mar, Kə mər, Kə mərdaran, İran ın başqa 
əyalətlərində iki Kamara, Kamarabad, Qemar, Qamarabad, Kamare Kəmər- binə, 
Ka mare – pain, Ka mare – siyah, Ka maran və b. yaşayış məntəqələrinin adlarında 
qalmışdır (200). Göstərilən kəndlərdə əhali türk – azərbaycanlılardır.
M.İ.Artmanovun fikrincə, kimmerlər sonra Ön Asiyada geriyə - Qara 
dənizin şima l çö llə rinə qayıt mışlar (59, 32 - 33). La kin Cənubi Qafqa zda və İranda 
―kəmər‖ etnonimini əks etdirən toponimlərin mövcudluğu bu fikri təsdiq etmir. 
Qeyd etmə k la zımd ır ki, Ön Asiyanın və Cənubi Qa fqazın qədim xalq ları haqqında 
er.əv. VII əsrdə tərtib olun muş və ―Bibliya‖da əksini tap mış şəcərə cədvəlində 
kə mərlərin adı Qo me r kimi çəkilir. Bu göstərir ki, kimme rlə r – kə mərlə r e r.əv. VII 

---

101 
əsrdə Ön Asiyada nüfüzlu etnos s ayılırdı. Alban tarixçisi Musa Kalankatlın ın 
qədim xa lqlara a id ş əcərə cədvəlində də Maday və Aşgenaz (Sa k) etnosları Qə mər 
etnosu ilə əlaqəli verilmişdir: Yafət in oğlu Qə mər, onun oğlu Maday, onun oğlu 
Aşkenaz, onun oğlu Sarmat (―Alban tarixi‖, I kitab, II fəsil).
Kimmerlə rin 
müəyyən hissəsi Krımın dağlıq ərazisində (bəzi 
tədqiqatçılara görə əsasən Kerç yarımadasında) qalmışdılar. He rodotdan başlayaraq 
antik mənbələ rdə onlar tavrlar, onların ə razisi Tav rida ad lanmışdır. Hə min 
mənbələ rdə tavrlar yaylaq ma ldarlığı ilə məşğul olan əhali kimi səciyyələndirilir. 
Onlarda Foanta adlı çarın adı məlu mdur ki, bu da qədim türkcə Tuvantay adının 
qədim yunanca təhrif formasıdır.
S k i f l ə r – i ş k u z l a r
. Tarixşunaslıqda duyunlu problemlərdən b iri də 
skif proble midir. Əvvələn ona görə ki, Qa ra dənizin şimal çöllərində və Orta 
Asiyada er. əv. I min illikdə yaşamış əhali ü mu mi mənada qədim yunanca ―skif‖ və 
latınca ‖ skut‖ adlandırılır, başqa sözlə, bu adlar altında konkret etnos nəzərdə 
tutulmur. La kin iranşunaslar Çin s ərhədlərindən Karpat dağlarınadək er.əv. I 
minillikdə yaşamış etnosları İrandilli konkret etnos sayırlar (88, 3). Skif 
məsələsində dolaşıqlıq da bununla ə laqədardır. İkincisi, tədqiqayçıla r necə o lursa – 
olsun, skiflərdə İrandilli, qis mən slavyan və Qafqazd illi xa lqla rın əcdadlarını 
tapmağa çalışırlar, halbuki skiflər türkmənşəli tayfa (istər ü mu mi mənada, istər 
konkret mənada) idilər. Skif proble min i o xucuya aydınlaşdırmaq üçün onu 
hissələrə ayırıb izah et mə k lazımd ır.
1.‖Skif‖ sözü necə yaranıb? Bir asur mənbəyində er.əv. 673-cü ildə 
Midiyada başqa İşpakay olmaq la İşkuzay (yaxud Aşquzay) adlı etnos qeyd olunur. 
İ.M.Dyakonov yazır ki, İşku zay Ön Asiyaya gəlmiş b ir tayfa birləşməsinin konkret 
adı, yəni ö zünüadlandırması id i (102, 142). Bu etnosun Mannaya və Midiyaya 
gəldiyi va xt məlu m deyil. La kin İşku zay tayfasının gə lmə olması onunla izah 
olunur ki, qabaqkı illərdə mənbələrdə adı çəkilmir. İlk dolaşıqlıq da bununla 
yaranır: Herodot skiflərin çar Kiaksar (625 - 584) dövründə Midiyaya iki köçünü 
qeyd edir (Herodot, I, 73, və I, 103), a mma işkuzay lar ondan əvvəl – hələ 674 – cü 
ildə qeyd olunur. De mə li, İşkuzay etnosu Herodotun mə lu matında Kia ksar 
dövründə şimaldan gəlmiş skiflər o la b ilməz, bu hadisə hər halda Kiaksardan əvvəl 
baş verib.
Manna və Midiyada yaşayan işkuzay etnosunun adı q ədim yunanlara və 
latınlara keçmiş, onlar, o cü mlədən Herodat bu etnonimi skif (qədim yunanlarda, 
əslində skit) və skut (qədim latın larda) kimi tələffü z etmiş, belə də yazmış və 
yaxından tanıdıqları Qara dənizin şimal çöllərindəki tayfaları da bu adla 
adlandırmışlar. Nəyə görə? Ona görə ki, Mannada və Midiyadakı işku zayların və 
Qara dənizin şima l çöllərindəki tayfala rın həyat tərzləri o xşar və ya eyni id i: köçəri 
maldarlıq, at südü içmək, çadırlarda yaşamaq (I əsr müəllifi Kvint Horatsiy Flak 
yazır ki, skiflər adət üzrə ev lərini özləri ilə daşıyırlar; Odalar, III - 24), adət - 
ənənələr və s. Beləliklə, Manna və Midiyadakı