Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider



Yüklə 12,94 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/18
tarix31.01.2017
ölçüsü12,94 Mb.
#7112
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18

ƏLAVƏ  № 1 

 

Azərbaycanın Çuxursəd (İrəvan) bölgəsini idarə edən əmirlər və bəylərbəyiləri:  

Əmir Səəd (XIV əsrin sonlarından 1410-cu ilə qədər) 

Pir Hüseyn (1410-1413) 

Pir Yaqub (Pir Hüseyn oğlu) (1420-ci illər) 

Əbdül (Pir Hüseyn oğlu) (1440-cı illər) 

Yaqub bəy (1440-cı illər) 

Həsənəli Qaraqoyunlu (1460-cı illər) 

Div Sultan Rumlu (1515-dən) 

Hüseyn xan Sultan Rumlu (1550-ci ildən) 

Şahqulu Sultan Ustaclı (1550-1575) 

Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı (1576-1583) 

Xıdır  paşa (1583) 

Lələ  paşa(1577) 

Məhəmməd Şərif paşa (1604-cü ilədək) 

Əmirgünə xan Qacar (1604/5-1625) 

Təhmasibqulu xan Qacar (1625-1635) 

Fərhad paşa (1635) 

Kalbalı xan (1636-1639) 

Çağata Kötük Məhəmməd xan

*

 (1639/40-1648) 



Xosrov xan

**

 (1648-1652/53) 



Məhəmmədqulu xan Lələ bəy (1652/53-1659/60) 

Nəcəfqulu xan (1659/60-1663) 

Abbasqulu xan Qacar (Əmirgünə xan Qacarın oğlu) (1663-1666) 

Səfi xan (Alxas Mirzə)

***

(1666/67-1674) 



Sarıxan bəy (1674-1675) 

Səfiqulu xan

****

 (1675-1679) 



Zal xan

*****


 (1679-1688) 

Murtuzaqulu xan

******

 (1688-1691) 



                                                           

*

  XVIII  əsrə  aid  mənbədə  —  "Cambı"da  Kötük  Əhməd  xan  kimi  [105,156],  dövrün  mənbəsini  isə 



Cağata Kötük Məhəmməd xan kimi təqdim olunur və onun Səfəvilərlə Osmanlılar arasında imzalanmış 

Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi (1639) danışıqlarının ilkin mərhələsində iştirak etdiyi qeyd olunur [66,129].

 

**

 Mənbədə mənşəcə gürcü olduğu göstərilir [66.140].



 

***


 Bəzi mənbələrdə ləzgi olduğu göstərilir [105,156; 82.4]. Əylisli Zəkəriyyə onu Səfiqulu xan Teymur 

Qaybək kimi qeyd edir [104,63], əsərinin digər yerində isə Səfiqulu xan Alxas Mirzə kimi təqdim edir 

[104,80,84,88].

 

****



  Cambr"da  gürcü  olduğu  qeyd  olunsa  da  [105,156],  digər  mənbələr  bunu  təsdiq  etmir.  Dövrün 

mənbələrində  Təbrizli  Rüstəm  xanın  oğlu  olduğu  qeyd  olunur  [66,182;  104,102].  Bu  faktı  XIX  əsr 

rusdilli mənbə də təsdiq edir [82,4].

 

*****



  Mənşəcə  gürcü  olduğu  göstərilir  [82,4].  Dövrə  aid  mənbədə  Abbasqulu  xan  Qacarın  kürakəni 

olduğu qeyd olunur [66,1951.

 


32 

 

Məhəmmədqulu xan (1691-1694) 



Zöhrabxan (1694-1699) 

Fərzəli (Fətəli) xan Qacar (1699-1705) 

Əbdül Məhəmməd xan (1705-1709) 

Mehrəlixan (1709-1719) 

Allahquluxan (1719-1725) 

Rəcəbpaşa (1725-1728) 

İbrahim paşa və Mustafa paşa (1728-1734) 

Əli paşa dəftərdar (1734) 

Hacı Hüseyn paşa (1734) 

M əhəmməd qulu xan (1735) 

Pir Məhəmməd xan (1736) 

 

ƏLAVƏLƏR №2. 



 

Irəvan xanları: 

Mehdi xan Qasımlı (Əfşar)

*

 (1747-1748) 



Məhəmməd Hüseyn xan Gəraylı

**

 (1748-1751) 



Xəlil xan Özbək

***


 (1751-1755) 

Həsənəli xan Qacar (1755-I759) 

Hüseynəli xan Qacar (Həsənəli xan Qacarın qardaşı) 

(1759/60


****

 - 1783, noyabr) 

Qulaməli xan Qacar (Hüseynəli xan Qacarın oğlu) 

(1783-1784, yay

*****



Məhəmməd Hüseyn xan Qacar (Hüseynəli xan Qacarın oğlu) 



(1784-1805, iyun

******


                                                                                                                                      

******

 Naxçıvanlı Məhəmmədrza xanın oğludur [66,224: 82,4].  



Mənbələr: 

[Əylisli Zəkəriyyə. Gündəlik. İrəvan, 1938]. Канакерци З.Хроника. Москва, 1969. 

Аракел  Даврижеци.  Книга  Историй,  (перевод  с  армянского,  предисловие  и  комментарий 

Л.А.Ханларян). Москва, 1973. 

[Simуon  İrəvanlı. Cambr. Müqəddəs Üçmüədzin kilsəsinin və ətraf monastırların toplusunun müfəssəl 

aynası və  xatirə kitabı.Vaqarsapad, 1873]. 

СМОМПК, вып. I. Тифлис, 1881.

 

*



 Farsdilli qaynaqlar Mehdi xanı Əfşarlann Qasımlı qoluna aid edir [bax: 221,93].

 

**



  Farsdilli  qaynaqlar  Mehdi  xan  Əfşardan  sonra  hakimiyyətdə  yerli  nümayəndə  Məhəmməd  хаn 

Gəraylının olmasını qeyd edir [bax: 221,93].

 

***


  Xəlil  xan  Özbəkin  İrəvan  xanı  olması  haqda  məlumatlar  yetərli  deyil  [əlavə  məlurmat  üçün  bax: 

bölmə I, s.51].

 

****


  İrəvan  xanı  Hüseynəli  xan  Qacarın  hakimiyyətə  gəlməsi  bir  mənbədə  1764-cü  ildən  göstərilsə 

də[82, 5]. dövrə aid mənbədə   "Cambr"da 1759-1760-cı illərdən başlayaraq xatırlanır [105,137].

 

*****


 Hüseynəli xanın oğlu Qulaməli xan Qacar cəmi 8 ay hakimiyyətdə olmuşdur.

 

******



  İrəvan  xanı  Məhəmməd  Hüseyn  xan  Qacarın  hakimiyyəti  dövründə  1797-ci  ildə  üç  aylıq  fasilə 

yaranmışdı [əlavə məlumat üçün bax: bölmə I, s.53].

 


33 

 

Əliqulu xan Qacar (Ağa Məhəmməd şah Qacarın qardaşı) (1797, iyun) 



Həsən xan Makulu (Ağa Məhəmməd şah öldürüləndə qarışıqlıqdan islifadə edərək 

İrəvan xanlığında hakimiyyətə gəlmişdir) (1797, yay) Mehdiqulu xan Qacar (1805, 

yay -   1806, avqust) Əhməd xan Marağalı (1806, avqust-oktyabr) 

Hüseynqulu   xan   Qacar   (Qoyunlu)   (atası   vaxtilə   İrəvan   xanı olub)

*******

 

(1806, dekabr



********

 - 1827, oktyabr) 



Mənbələr: 

Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, 1989. 

Qarabağnamələr, II kitab. Bakı, 1991. 

AKAK, т. II. Тифлис, 1868. 

AKAK, 

T

.



 

III. Тифлис, 1869. 

Бакиханов А.А. Гюлистани-Ирам. Баку, 1991. 

СМОМПК, вып.1. Тифлис, 1881. 

Шопен  И.И.  Исторический      памятник      состояния  армянской  области      в 

эпоху еѐ присоединения к Российской империи. СПб., 1852. 

Brydges  H.J.The  dynasty  of  the  Kajars,  translated  from  original  Persian 

manuscript. New York, Arno Press, 1973. 

Boumoulian  G.A.  The  khanate  of  Erevan  under  Qajar  rule  1795-1828,  Mazda  

Publishers  in  association  with  Bibliotheca  Pcrsica..  Costa  Mesa, California and 

New York, 1992. [Mirzə Rəşid. Tarixe-Əfşar. Tehran, 1329]. 

[Simeon  İrəvanlı.  Cambr.  Müqddəs  Üçmüədzin  kilsəsinin  və  ətraf  monastırların 

toplusunun müfəssəl aynası və xatirə kitabı. Vağarşapad, 1873]. 

                                                           

*******

  C.Bornoutyanın  verdiyi  məlumata  görə  Hüseynqulu  xan  Qacarın  atası  Mohəmmədxan  Qacar 



XVIII əsrdə İrəvan xanı olub [bax: 200, 17].

 

********



 C.Bornoutyanın    Hüseynqulu   xan    Qacarın   hakimiyyətini      1807-ci    ildən    götürməsi düzgün 

deyildir. Dövrə aid sənədlərdən birinin 10 dekabr 1806-cı il məlumatından bəlli olur ki, Hüseynqulu xan 

Qacar artıq İrəvan xanıdır [bax: 27. sənəd 129, s.69-70]. 

 


34 

 

 



 

 


35 

 

 



36 

 

 



37 

 


38 

 


39 

 


40 

 

 



Xanlığın əhalisi 

 

Erməni  katolikosluğunun  Qərbi Azərbaycana  köçürülməsi  və ermənilərin 

Üçkilsə ətrafında məskunlaşmağa başlaması. Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi 

olan  İrəvan  xanlığının  ərazisi  ən  qədim  zamanlardan  başlayaraq  müxtəlif  tarixi 

dövrlərdə Azərbaycan türklərinin elliklə ən sıx yaşadığı bölgələrdən biri olmuşdur. 

Azərbaycan  xalqı  bu  diyarda  öz  tarixinin  ən  zəngin  və  ən  şanlı  səhifələrini 

yaratmışdır. Qriqorian missionerləri istisna edilməklə, ermənilərin bu Azərbaycan 

torpaqlarında  peyda  olması  prosesi  1441-ci  ildə  erməni  katolikosluğunun 

Kilikiyadan 

Azərbaycan  Qaraqoyunlu  dövlətinin  ərazisinə  -  Üçkilsəyə 

köçürülməsindən  [34,326-327;  105,19]  sonra  başlamışdır.  Bunu  Üçkilsə 

katolikoslarının  Azərbaycan  hökmdarlarının  qılığına  girərək  onlardan  aldıqları 

kəndlərin,  torpaqların  və  digər  əmlakın  Matenadaranda  saxlanılan  alqı-satqı 

sənədləri tam açıqlığı ilə sübut edir [bax: bölmənin sonu, cədvəl 1]. 

İrəvan bölgəsindəki Azərbaycan torpaqlarını ermənilərin hansı yollarla ələ 

keçirmələri ilə bağlı Matenadaranda saxlanılan 1687-ci il tarixli bir sənəd olduqca 

əhəmiyyətlidir.  Həmin  sənəddə  qeyd  olunur  ki,  biz  (yəni  ermənilər  -  red.) 

Azərbaycan  türklərinə  məxsus  olan  torpaqları  "...ya  satın  alır,  ya  zəbt  edir,  ya 

sahibinin əlindən çıxarır, ya rüşvət verib alır, ya bəxşiş kimi əldə edir və yaxud da 

zorla  ələ  keçiririk"  [51,28].  Erməni  müəllifi  qeyd  edir  ki,  məhz  bu  yollarla  XV-

XVIII  əsrlərdə  erməni  kilsəsinin  və  dünyəvi  feodallarımn  torpaq  mülkiyyəti 

formalaşmışdı [51,28]. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  erməni  katolikosluğu  mərkəzinin  1441-ci  ildə 

Çuxursəd  (İrəvan)  bölgəsinə  köçürülməsinə  qədər  burada  ermənilərə  məxsus  heç 

bir  kənd  və  yaxud  torpaq  sahəsi  olmayıb.  Hətta,  erməni  katolikosluğunun 

yerləşdiyi  Üçkilsə  (Valarşabad

*

)  kəndi  belə  1443-cü



 

ildən  başlayaraq  hissə-hissə 

müxtəlif  vasitələrlə  Azərbaycan,  türklərindən  alınmışdı.  Məsələn,  Azərbaycan 

Qaraqoyunlu  hökmdaları  Cahanşahın  razılığı  ilə  Üçkilsə  katolikosu  təyin  olunan 

(1443)  Qriqor  Makulu,  tanınmış  azərbaycanlı  nəslinin  nümayəndəsi,  azyaşlı  Səid 

bəyin  mülkü  olan  Üçkilsə  (Valarşabad)  kəndinin  bir  hissəsini  8  min  40  dinara 

[105,100], 3 il sonra isə qalan hissəsini və əlavə 6 kəndi müsəlman Rüstəmdən 90 

min dinara satın ala bilmişdi [105,102; bax: bölmənin sonu, cədvəl: 1]. 

Qaraqoyunlu,  Ağqoyunlu  və  Səfəvi  dövlətlərinin  himayəsindən  istifadə 

edən  Üçkilsə  katolikosları  və  onların  Avropadakı  havadarları  Azərbaycanın  bu 

hissəsində  ermənilərin  kök  salıb  çoxalmasına  başçılıq  etmişlər.  Belə  ki,  erməni 

keşiş  Q.Kiğamiyans  ermənilərin  "qurtuluş  hərəkatının  onların  Qriqorian  kilsəsi 

                                                           

*

 Erməni dilində heç bir izahı olmayan "Valarşabad" toponimi Arşakilər (Arsaklılar) sülaləsindən olan 



Sanatürkün  (Sanatrukun)  oğlu  Valar  şahın  (194-216)  adı  ilə  bağlıdır.  Uzun  tarixi  dövr  ərzində 

"Valarşabad" kimi işlənmiş bu toponim erməni ədəbiyyatında təhrif olunaraq "Vağarşabad" formasma 

salınmışdı. Valarşabadm əsası Valar şah tərəfindən qoyulmuşdu [bax: 95,116; 190, 29].

 


41 

 

tərəfindən vahid  mərkəzdən idarə olunduqları zamandan başlandığını qeyd edərək 



yazırdı  ki,  avropalı  missionerlor  qriqorianlara  müraciətlə  deyirdilər:  "Əgər  siz  də 

bizim kimi Papa ilə birlikdə olsanız, siz də bizim kimi əziz olarsınız və onda hətta 

istiqlaliyyətinizi  də  ələ  alarsınız".  Bununla  Şərqə  əl  uzatmağa  çalışan  avropalılar 

XVI-XVII  yüzilliklərdə  Kilikiyadan  İrana  (Səfəvi  dövləti  ərazisinə  -  red.)  köç 

edərək burada  məskunlaşan ermənilərin dini duyğularını alovlandırırdılar [117, 3-

4;  126,  33].  İlk  dövrlərdə  ermənilər  İrəvan  şəhərinin  özündə  deyil,  ələ  keçirə 

bildikləri  Üçkilsə  katolikosluğunun  ərazisində  və  ona  bitişik  torpaqlarda 

məskunlaşmışdılar. 

Beləliklə,  xaricdəki  havadarlarının  və  xristian  missionerlərinin  hesabına 

varlanan  erməni  kilsəsi  Azərbaycan  hakimlərindən  pulla  ermənilərə  yeni-yeni 

torpaqlar  və  kəndlər  alaraq  Azərbaycanın  tarixi  torpaqlarında  özlərinə  daimi 

məskənlər yaradırdılar. 



Ermənilərin 

Çuxursəd 

(İrəvan) 

bəylərbəyiliyinin 

ərazisində 

məskunlaşmasına  təkan  verən  amillər.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ermənilərin 

Çuxursəd  bəylərbəyiliyinin  ərazisində  məskunlaşmasına  təkan  verən  amillərdən 

başlıcası  XVI-XVII  əsrlərdə  və  XVIII  əsrin  I  yarısında  baş  vermiş  Səfəvi  - 

Osmanlı müharibələri idi. 

Çünki  qeyd  olunan  müharibələr  zamanı  yerli  müsəlman  əhali  - 

Azərbaycan  türkləri  ya  qırılıb  tələf  olur,  ya  da  şiə  məzhəbindən  olduqlarına  görə 

Osmanlı  ordusunun  hücumları  zamanı  doğma  torpaqlarını  tərk  etməyə  məcbur 

olurdular. Məsələn, dövrün ilk mənbələri əsasında aparılmış tədqiqatlar təsdiq edir 

ki, 1583-cü ilin avqustunda Fərhad paşanın başçılıq etdiyi  Osmanlı ordusu İrəvan 

bölgəsinin  Şörəyel  və  Talın  mahallarına  daxil  olan  zaman  yerli  əhali  öz 

torpaqlarını  tərk  edib  Ağrıdağ  və  onun  yaxınlığındakı  yaylaqlara  çəkilmişdi 

[192,346].  Belə  hallarda  yaranmış  fürsətdən  istifadə  edən  erməni  kilsəsi 

osmanlıların işğal etdikləri Azərbaycan kəndlərini onlardan əlverişli qiymətə satın 

alır  və  Türkiyənin  müxtəlif  vilayətlərindən  buraya  axışan  erməniləri  həmin 

ərazilərə yerləşdirirdi. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Üçkilsə  və  onun  ətrafındakı  Azərbaycan 

torpaqlarında  məskunlaşan  ermənilərin  burada  daha  da  möhkəmlənməsinə  Səfəvi 

hökmdarı  I  Şah  Abbas  (1587-1629)  geniş  imkanlar  yaratmışdır.  Belə  ki,  onun 

fərmanı  ilə  ermənilərə  Səfəvi  dövlətinin  xarici  ticarət  əlaqələrinin  həyata 

keçirilməsində  geniş  imtiyazlar  verilmiş,  dövlətin  ərazisində  yerləşən  erməni 

kilsələrinə xüsusi güzəştlər

*

 edilmişdi [174, 181-182; 126,29,32]. 



Bunu  o  zaman  Üçkilsədə  məskunlaşan  ermənilərin  özləri  də  təsdiq 

                                                           

*

  Səfəvi  şahlarının  xristianlara,  o  cümlədən  ermənilərə  belə  qayğı  göstərməsi  Avropa  dövlətlərinin 



Şərqin  müsəlman  ölkələrində  yaşayan  "xristianları  himayə"  siyasətinin  və  I  Şah  Abbasın  Osmanlı 

imperiyasına qarşı apardığı müharibələrdə qərb dövlətlərindən odlu silahlar almaq siyasətinin "nəticəsi 

idi. 

 


42 

 

edirdilər.  Bununla  bağlı  bir  fakta  diqqət  yetirək.  Üçkilsədəki  erməni  icmasının 



başçısı Filippos II Şah Abbasa (1642-1667) müraciətində  yazırdı: "Hazırda bizim 

vilayətdə  yaşayanların  (yəni  ermənilərin  red.)  əksəriyyəti  buraya  müxtəlif 

vilayətlərdən  siz  Əlahəzrət  hökmdarın  tükənməz  qayğısı  və  sevgisi  nəticəsində 

köçürülüb.  Üçkilsədəki  300  mömin  gecə-gündüz  sizə  dua  edir  ki,  onlar  burada 

yaşamaları  üçün    tamamilə  Əlahəzrət  hökmdarın    mərhəmətinə    borcludur" 

[73,368-369; 126,32, bax: bölmənin sonu, sənəd 2J. 

XVl-XVII  əsrlərdə  baş  vermiş  Səfəvi  —  Osmanlı  müharibələrinin 

Azərbaycan  üçün  ən  acı  nəticələrindən  biri  azərbaycanlıların  öz  ata-baba 

torpaqlarını tərk etməsi idi. İrəvan əyalətinin 1590-cı il tarixli "Müfəssəl dəftər"in 

məlumatına görə, İrəvan əyalətinin türk-müsəlman əhalisinin sayı azalaraq 67,5%-

ə  [6,13],  1728-ci  il  tarixli  "İcmal  dəftər"inin  məlumatına  əsasən  isə  61,2%-ə 

enmişdir [6,18]. 

XVIII  əsrin  I  yarısında  isə  bu  proses  bir  az  fərqli  şəkildə  davam  edirdi. 

Məsələn,  1735-ci  ildə  Nadir  xan  İrəvan  əyalətini  osmanlılardan  azad  etdikdən 

sonra  bu  əyalətdən  Üçkilsə  katolikosları  isə  İrəvanda  ermənilərin  sayını  artırmaq 

üçün  əllərinə  düşən  hər  bir  imkandan  istifadə  edirdilər.  Məsələn,  Nadir  şah 

Muğanda  tacqoyma  mərasimindən  sonra  (1736)  Azərbaycan  xanlarının  hamısını  

erməni əsirləri payladı. Bu zaman şahın qılığına girən katolikos Kənəkirli Abraham 

xristian  məliklərinin  köməyi  ilə  Azərbaycan  totrpaqlarında  ermənilərin  sayını 

artırmaq  üçün  Xorasanda  və  müxtəlif  yerlərdən  alınmışerməni  əsirlərinin  bir 

qismini  İrəvan  bölgəsi  əhalisinin  demoqrafiq  tərkibində  ermənilərin  xeyrinə 

nəzərəçarpacaq dəyişikliklər baş verirdi. 



İrəvan  xanlığının  əhalisi:  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  yenə  də  əhalinin 

etnik tərkibində mühüm yeri Azərbaycan türkləri tuturdu. Bunu dövrün mənbələri 

bir  daha  təsdiq  edir.  XVIII  yüzilliyin  əvvəlində  missionerlik  məqsədilə  İrəvana 

gəlmiş  iezuitlər  ordeninin  üzvü,  missioner  Monye  yazır:  ―Evlərdən  daha  çox 

bağçalar  və  üzüm  bağlarına  qərq  olmuş  şəhər  ikiqat  qala  divarları  ilə  əhatə 

olunmuşdur.  Əhalinin  ¼  ermənilərdir‖  [100,  154].  XVIII  yüzillikdə  İrəvanda 

olmuş  Mami-Klerak  Monyenin  faktlarından  təkcə  faydalanmamış,  hətta  onu, 

redaktə  etmişdir.  Erməni  tədqiqatçısı  A.Q.İoannisyan  da  bu  faktla  razılaşaraq 

fransız  tarixçisi,  mühəndis  Mami-Kleraka  istinad  edərək  yazır  ki,  "qaynaqların 

məlumatına  görə,  ermənilər  İrəvan  şəhəri  əhalisinin  1/4-ni,  azərbaycanlılar  isə 

böyük  əksəriyyətini təşkil edirdi"  [100 153: 34, LXXVII]. Beləliklə, bəhs olunan 

dövrdə də Azərbaycanın qədim Çuxursəd (İrəvan) bölgəsində və İrəvan şəhərində 

yaşayan  əhalinin  böyük  əksəriyyəti  Azərbaycan  türklərindən  ibarət  idi.  Bunu 

yuxarıda  göstərilən  erməni  mənbələrinin  məlumatları,  həm  də  İrəvanda  olmuş 

Avropa  səyyahları  və  missionerlərinin  verdiyi  konkret  faktlar,  dövrün 

mənbələrindəki toponimlər və azərbaycanlılara məxsus mülklərin siyahısı da təsdiq 

edir [bax: bölmənin sonu, sənəd 1. əlavə 2]. 

Bundan  əlavə,  Nadir  şahın  dəftərində  təsvir  olunan  İrəvan  kəndlərinin 



43 

 

siyahısına  nəzər  saldıqda  Şörəyel  məntəqəsində  yerləşən  109  kəndin,  demək  olar 



ki, hamısının Azərbaycan türklərindən ibarət olması həmin kəndlərin adlarından da 

bəlli olur [58,42,43; bax: bölmənin sonu, əlavə 1]. XVIII əsrin II yarısının mənbəsi 

sayılan  "Cambr"da  qeydə  alınmış  toponimlərimiz  də  Üçkilsə  və  onun  ətrafındakı 

torpaqlarda  yaşayan  ermənilərin  yerli  deyil,  Azərbaycan  torpağı  olan  İrəvan 

xanlığının  ərazisinə  gəlmə  olduqlarını  bir  daha  təsdiq  edir  [bax:  bölmənin  sonu, 

cədvəl 1, əlavə 2]. 

1813-cü  ildə  İrəvanda  olmuş  ingilis  diplomatı  Ceyms  Moryer  İrəvan 

xanlığı  əhalisinin  100  min  nəfər  olduğunu  göstərir  və  onun  25  min  nəfərinin 

yaylaq-qışlaq  (yaylaq-aran)  təsərrüfatı  ilə  bağlı  olduğunu  qeyd  edir  [102,256]. 

Məhəmməd Həsən Vəlili də qeyd olunan dövrdə İrəvan xanlığında 115 min nəfər 

əhalinin yaşadığını yazırdı [133,22]. 

XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində İrəvan xanlığında əhalinın saymı 

və  etnik  mənsubiyyətini  müəyyən  etmək  üçün  başlıca  mənbə  İrəvan  xanlığının 

işğalından sonra qraf İ.F.Paskeviçin göstərişi ilə İ.Şopen

*

 tərəfindən (1829-1832- ci 



illərdə)  tərtib  olunan  Kameral  Siyahıyaalmadır  [95].  Lakin  bu  mənbənin  məhz 

İrəvan  xanlığının  işğalından  sonra  tərtib  olunmasını  daim  nəzərdən  qaçırmamaq 

lazımdır. 

Rusiya  işğalı  ərəfəsində  İrəvan  xanlığının  bütün  xristian

**

  əhalisinin 



ümumi sayı 20%-dən çox olmamışdır. Bu faktı İ.Şopenin tədqiqatlarına əsaslanan 

erməni mənşəli qərb tarixçisi G.Bornoutyan da öz tədqiqatlarında etiraf edir [bax: 

200,  59;  201,78;  145,121  ].  Bundan  əlavə,  müəllif  İrəvan  xanlığı  ərazisindəki 

ermənilərin sayı ilə bağlı yazır: "Hər bir halda fars hakimiyyəti dövrünün (müstəqil 

İrəvan xanları dövrü — red.) heç bir vaxtında erməni əhalisi nə çoxluq təşkil etmiş, 

nə  də  sayca  müsəlmanlara  bərabər  olmuşdur.  Tədqiqat  bəzi  mahallarda  erməni 

çoxluğunu  göstərsə  də,  bu  həmin  ərazidən  25.000-dən  çox  müsəlmanın 

getməsindən  sonra  baş  vermişdi,  buna  görə  də  fars  hakimiyyəti  dövründə 

ermənilərin çoxluğu barədə heç bir dəlil yoxdur" [200, 59-60]. 

İrəvan  xanlığının  ərazisində  yaşayan  və  əhalinin  80%-dən  çoxunu  təşkil 

edən  müsəlman  əhali

***


  haqda  ilk  mənbələrdə  zəngin  məlumatlar  vardır.  Qədim 

                                                           

*

 Şopen İvan İvanoviç (1798-1870) uzun müddət Qalqazda hərbi xidmətdə olmuş alman mənşəli bu şəxs 



Qafqazın  hərbi  hakimi  İ.F.Paskeviçin  tapşırığı  ilə  bölgənin  siyahıyaalmasını  tərtib  etmiş  və  həmin 

əsərini  1852-ci  ildə  çap  etdirmişdi.  Həmin  əsər  Rusiya  işğalı  ərəfəsində  və  işğaldal)  sonra  İrəvan 

xanlığında  demoqrafik  vəziyyətin  və  etnik  tərkibin  öyrənilməsində əvəzolunmaz  mənbədir. Bu  haqda 

IX bölmədə ətraflı məlumat verilir.

 

**

  İrəvan  xanlığı  ərazisində  ermənilərin  sayını  süni  şəkildə  artırmaq  məqsədilə  əksər  erməni 



müəlliflərinin  əsərlərində  burada  yaşayan  bütün  xristianlar  (qaraçılar,  gürcülər,  yəhudilı-aysorlar, 

xristian  kürdləri  və  s.)  erməni  kimi  qəlamə  verilir  və  bununla  İrəvan  bölgəsinin  tarixi  bilərəkdən 

ermənilərin  xeyrinə  saxtalaşdırılır.  Məsələn,  İrəvan  şəbərində  varlı  xristian  qaraçılardan  ibarət  100 

ailənin yaşadığı qeyd olunur [38,12].

 

***


  Mənbələrdə  çoxsaylı  Azərbaycan  türkləri  və  əsasən  Səfəvi  —  Osmanlı  müharibələri  zamanı 

osmanlılar tərəfindən bölgəyə köçürülmüş müsəlman kürd tayfaları "müsəlman əhali" adı altında qeydə 

alınmışdır.

 


44 

 

dövrdən  Çuxursəd  vilayətində  yaşayan  Sədli,  Rumlu,  Ustaclı,  Alpout,  Bayat  və 



başqa Azərbaycan tayfaları İrəvan bölgəsinin idarəçiliyində mühüm rol oynayırdı. 

1  Şah  Abbasın  dövründən  isə  bölgənin  idarəçiliyində  aparıcı  rol  buranın  qədim 

sakinləri olan Ağcaqoyunlu Qacar tayfasına keçdi [173,141]. 

İ.Şopenin  verdiyi  məlumata  görə,  İrəvan  xanlığı  ərazisində  öz  saylarına 

görə  bir-birindən  fərqlənən  aşağıdakı  Azərbaycan-türk  tayfaları  yaşayırdı:  5000-ə 

yaxın  Qarapapaq,  3000-ə  yaxın  Ayrumlı,  hər  biri  min  nəfərdən  çox  olan  Böyük 

Çobanqara,  Sədli,  Seyidli  —  Axsaq1ı  (Ağsaqqallı  —  red.),  Muğanlı,  Qacarların 

Şahdilli


*

 və Sədərəkli oymaqları, Cəlali və b. [95,535-538; Bax: cədvəl 2]. Nəzərə 

almaq lazımdır ki, bu tayfaların sayı Rusiya işğalından sonrakı dövrdə Qarapapaq  

və  Ayrumlı  tayfalarının  və  həmçinin  digər  tayfaların  xeyli  hissəsinin  xanlıq 

ərazisini tərk etməsindən sonra hesablanmışdır. 

İ.Şopenin  məlumatlarına  görə,  işğal  ərəfəsində  İrəvan  xanlığında  49.875 

nəfər  müsəlman  (azərbaycan  türkü  —  red.),  324  nəfər  kürd,  20.073  nəfər  isə 

erməni 


yaşayırdı  [95,635-642].  İrəvan  xanlığında  yaşayan  müsəlman 

(azərbaycanlı) əhalinin sayını dəqiq müəyyən etmək üçün bu faktı da nəzərə almaq 

lazımdır.  İrəvan  xanlığında  mövcud  olan  521  kənddən  153-də  müsəlman 

(azərbaycanlı)  əhalinin  yaşadığı  qeydə  alınmamışdır  [200.38].  Şübhəsiz  ki,  bu 

kəndlərin  azərbaycanlı  əhalisi  ya  hərbi  əməliyyatlar  zamanı  həlak  olmuş,  ya  da 

Rusiya  işğalından  sonra  xanlığı  tərk  etməyə  məcbur  olmuşdu.  Əgər  bu  kəndlərin 

hər birində orta hesabla 25 ailənin və hər bir ailənin minimum 5 nəfərdən

**

 ibarət 



olduğunu  nəzərə  alsaq,  onda  həmin  kəndlərdə  ən  azı  19125  nəfərin  yaşadığını 

ehtimal etmək olar. 

İ.Şopenin digər məlumatına görə, "İrəvan xanlığında 521 yaşayış məskəni 

və  310  tərk  edilmiş

***

  kənd  var  idi"  [95,509-517].  Əgər  bu  kəndlərin  hər  birində 



orta  hesabla  25  ailə  və  hər  bir  ailədə  minimum  5  nəfərin  olduğunu  nəzərə  alsaq, 

onda  hər  kənddə  125  nəfərin  yaşadığmı  və  tərk  edilmiş  310  kəndin  əhalisini  də 

nəzərə alsaq, təqribən 3750 nəfərin yaşamış olduğunu qeyd etmək olar.

****


            

Beləliklə, İrəvan xanlığının Rusiya tərəfindən işğalı ərəfəsində bu diyarın 

müsəlman-türk əhalisinin sayı azı 107.750 nəfər olmuşdur. Rusiya işğalı ərəfəsində 

erməni əhalinin sayı isə ümumi əhali sayının 18%-ə qədərini təşkil etmişdi. 

Bundan  başqa,  erməni  mənşəli  qərb  tədqiqatçısı  G.Bornom  da  qeyd  edir 

ki, İrəvan xanlığında ermənilər heç zaman nəinki üstünlük təşkil etmiş, hətta sayca 

                                                           

*

 C.Bornoutyan öz əsərində "Şahdəli" kımi təqdim edir [bax: 200. 2311.



 

**

  Məlumdur  ki,  müsəlman  ailələrində  uşaqların  sayı  çox  olurdu  və  hər  bir  ailənin  minimum  5  nəfər 



hesablanması şərti olaraq götürülmüşdür.

 

***



 Şübhəsiz, həmin tərk edilmiş 310 kəndin əhalisi Azərbaycan türkləri idi. Onlar öz doğma kəndlərini  

tərk etməyə ya məcbur olmuş, ya da güclə çıxarılaraq qovulmuşdular.

 

****


  Bu  İrəvan  xanlığını  təkcə  1828-1832-ci  illərdə  məcburi  şəkildə  tərk  etmiş  Azərbaycan  türklərinin  

təqribi hesablanmış sayıdır. 

 


45 

 

azərbaycanlılara bərabər belə olmamışlar.



*

 Mənbələrdə bu faktı təkzib edəcək heç 

bir  məlumat  yoxdur  [200,60].  Çoxsaylı  faktlar  sübut  edir  ki,  bu  əzəli  Azərbaycan 

torpağından  minlərlə  müsəlman  (Azərbaycan  türkləri  —  red.)  mühacirət  etmiş, 

ermənilər  isə  İrandan  və  Osmanlı  imperiyasından  bu  torpaqlara  köçürülmüşdür. 

Nəticədə  xristian  əhali  əhəmiyyətli  sayda  artmışdı  (bu  haqda  IX  bölmədə  ətraflı 

məlumat verilir). 

İrəvan  şəhərinin  əhalisi.  İrəvan  bölgəsindən  fərqli  olaraq,  qeyd  olunan 

demoqrafik  proseslər  İrəvan  şəhəri  əhalisinin  etnik  tərkibinda  ciddi  dəyişiklik 

yaratmadı.  İrəvan  şəhərində  daimi  yaşayan  əhalinin  tamamilə  Azərbaycan 

türklərindən ibarət olmasını ilk mənbələr də təsdiq edir. Məsələn, XVII əsr fransız 

səyyahı  Şardən  İrəvanda  olankən  (1673)  Səfiqulu  xan  Çuxursəd  bəylərbəyi  və 

İrəvan hakimi idi. Şardən onun incəsənəti və elmi sevdiyini, hamının ona hörmət 

etdiyini  göstərir  [10,23].  Səyyahın  məlumatma  görə,  "...İrəvan  qalası  təxminən 

səkkiz  yüz  evdən  ibarətdir.  Orada  ancaq  təmizqanlı  qızılbaşlar  (yəni  Azərbaycan 

türkləri - red.) yaşayırlar" [10,21]. 

Bununla  yanaşı,  digər  avropalı  səyyah  —  1700-cü  ilin  yazında  İrəvanda 

olmuş alman səyyahı Kaspari Şillinger də təsdiq edir ki, İrəvan şəhərində sayca və 

siyasi  cəhətdən  Azərbaycan  türkləri  tam  üstünlük  təşkil  edirdi.  O  yazır:  "İrəvan 

şəhərinin  daxilində  (yəni  şəhərin  qala  divarları  içərisində  red.)  yalnız  iranlılar

**

 



(Azərbaycan türkləri -red.), şəhərin nisbətən iri qəsəbəsində (görünür, Üçkilsədə — 

red.) və müxtəlif yerlərdə kilsəyə xidmət üçün erməni tacir və sənətkarları yaşayır. 

Onlar  iranlılara  (Azərbaycan  türklərinə  -  red.)  vergi  verirlər"  [224,118].  "Qədim 

İrəvan"  kitabında  İrəvan  əhalisindən  bəhs  edən  Y.Şahəziz  1673-cü  ildə  İrəvanda 

olan fransız səyyahı Şardənin İrəvan qalasında yaşayan əhali haqda məlumatını bir 

daha təsdiq edir və daha maraqlı bir məqama toxunur. O yazır ki, ermənilərin orada 

(İrəvan şəhərində - red.) yalnız dükanları var idi, onlar orada gündüzlər alver edir, 

axşamlar isə dükanlarını bağlayıb evlərinə gedirdilər [215,34; 116,5-6]. 

Ermənilər  tərəfindən  Rusiyaya  və  Avropanın  digər  xristian  dövlətlərinə 

çatdırılan məlumatların təhrif olunmasını, ermənilərin sayının həmişə süni şəkildə 

şişirdilməsini nəzərə alsaq, demək olar ki, İrəvan şəhərinin özündə oturaq erməni 

əhalisi  yaşamamışdır.  Hələ,  XVIII  əsrin  əvvəllərində  İrəvan  şəhərində  oturaq 

erməni  əhalinin  yaşamadığını  həmin  dövrdə  tərtib  olunmuş  arxiv  sənədləri  də 

təsdiq  edir.  Erməni-rus  əlaqələrinə  həsr  olunmuş  sənədlər  toplusunun  II  cildinin  I 

hissəsinə  daxil  edilmiş  sənədlər  içərisində  maraqlı  bir  məlumat  verilir.  1701-ci  il 

25 iyul tarixli "Yaddaş qeydləri"  adlanan həmin sənəddə  erməni avantüristi İsrail 

                                                           

*

 İrəvan xanlığının bütünlüklə 15 mahalındakı əhalinin sayı 115.155 nəfər olmuşdu [bax: 95.635-638].



 

**

  Avropa  ölkələrindən  Səfəvi  dövləti  ərazisinə  gələn  sayyahlar  bir  qayda  olaraq  məlumatarı  Üçkilsə 



katolikosundan  alırdılar.  Onların  təsiri  ilə  bu  missioner-səyyahlar  Səfəvi  dövlətini  ―İran

 

dövləti".  



Azərbaycan  türklərini  isə  "iranlılar"  adlandırırdılar.  İrəvan xanlığının  real tarixi təkzibolunmaz ilk  

mənbələr,  xüsusilə  bölgədəki  bütün  yer adlarının  məhz  Azərbaycan türkcəsində olması sübut edir ki, 

burada yaşayan qədim əhali məhz Azərbaycan türkləri idi.

 


46 

 

Ori  rus  qoşunlarını  Cənubi  Qafqaza  yürüşə  həvəsləndirmək  üçün  I  Pyotra  18 



bənddən  ibarət  layihə  təklif  edir.  Layihənin  7-ci  bəndində  Rusiya  imperatoruna 

İrəvan  şəhəri  haqda  kəşfiyyat  xarakterli  məlumatlar  çatdırılır  və  göstərilir  ki, 

İrəvan şəhərində cəmi 300 nəfərdən bir az artıq erməni yaşayır və onlar da ticarətlə 

məşğul olurlar [35,213; 126,31]. 

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  İrəvanda  olan  avropalılar,  o  cümlədən 

missionerlər  şəhərin  xristian  əhalisi  barədə  məlumatı  Üçkilsə  katolikosundan 

alırdılar.  Buna  görə  də  həmin  məlumatlar  çox  zaman  bilərəkdən  şişirdilir  və 

həqiqəti  əks  etdirmirdi.  Bununla  belə,  Avropa  səyyahları  Şardən,  Şillinger,  XVIII 

əsr  arxiv  sənədləri  və  hətta  erməni  müəllifi  Şahəziz  də  İrəvan  qalası  əhalisinin 

bütünlüklə,  şəhər  əhalisinin  isə  böyük  əksəriyyətinin  azərbaycanlılardan  ibarət 

olduğunu yazır. İrəvan şəhərində yaşayan əhalinin sayı haqda digər məlumatlar da 

var.  C.Perri  qaynaqların  məlumatına  əsaslanaraq  Kərim  xan  Zəndin  hakimiyyəti 

dövründə  (1759-1779)  İrəvan  şəhəri  əhalisinin  20  min  nəfər  olduğunu  qeyd  edir 

[210,230].  A.Muriel  isə  İrəvanı  Cənubi  Qafqazın  ən  sıx  əhalisi  olan  şəhəri  kimi 

göstərir  [197,12].  Göründüyü  kimi,  İrəvan  xanlığında  əhalinin  əksəriyyətini  yerli 

Azərbaycan  türkləri  təşkil  edirdi.  Onlar  siyasi  hakimiyyətə  tam  sahib  olmaqla 

xanlığı  idarə  edirdilər.  Lakin  məhz  yuxarıda  qeyd  olunan  səbəblər  üzündən 

ermənilər  zaman  keçdikcə  Azərbaycanın  qərb  torpaqlarında  —  əvvəlcə  Çuxursəd 

bəylərbəyiliyinin, sonra isə İrəvan xanhğının ərazisində məskunla bildilər. 

Ümumiyyətlə,  XIX  yüzilliyin  əvvəlində  —  Rusiya  işğalına  qədər 

ermənilərin    Azərbaycan    torpaqlarında  toplu  halında    yaşamasını  dövrün  heç  bir 

qaynağı  təsdiq  etmir.  Beləliklə,  nəzərdən  keçirilən  rəsmi  sənədlərin,  müxtəlif 

dövrlərdə tərtib olunmuş arxiv materiallarının, dövrün xristian missionerlərinin və 

səyyahlarının,  erməni  müəlliflərinin,  eyni  zamanda,  elmi  ədəbiyyatda  toplanmış 

məlumatların  müqayisəli  təhlili  İrəvan  xanlığından  yaşayan  əhalinin  etnik  tərkibi 

barədə  aşağıdakıları  təsdiq  edir:  XVI  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq  davam  edən 

Səfəvi  —  Osmanlı  müharibələri  nəticəsində  Azərbaycanın  qərb  bölgəsinin  şiə 

məzhəbli əhalisinin xeyli hissəsi öz doğma yurdunu tərk etməyə məcbur olmuş və 

bu  səbəbdən  də  həmin  bölgələrdə  Azərbaycan  türklərinin  sayı  müvəqqəti  də  olsa 

azalmışdır;  -  Hakimiyyət  dəyişikliyindən  yararlanan  erməni  kilsəsi  boşalmış  türk 

(Azərbaycan — red.) kəndlərini və torpaqlarını rüşvət və hədiyyələrlə ələ keçirərək 

burada erməniləri yerləşdirmişdir [bax: 126,219];  

Yuxarıda  göstərilən  səbəblər  üzündən  artıq  XVIII  əsrin  əvvəllərində 

mərkəzi  İrəvan  şəhəri  olan  Çuxursəd  bəylərbəyliyinin  Üçkilsə  və  ona  yaxın 

kəndlərində  ermənilərin  sayı  artmışdı.  Bununla  belə,  göstərilən  dövrdə  də  İrəvan 

şəhəri  və  ona  yaxın  bölgələrdə  ermənilər  elliklə  məskən  sala  bilməmiş,  yalnız 

müvəqqəti olaraq ticarətlə, habelə missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşlar. 


47 

 


48 

 

 



49 

 


50 

 


51 

 


52 

 


53 

 


54 

 

 



55 

 

 



56 

 


57 

 

 



ƏLAVƏ  1.  "Nadir  şahın  dəftərinə  görə  İrəvan  bölgəsinin  Şörəyel 

distansiyasındakı  kəndlərin  siyahısı:Şörəyel  distansiyası  109  kənddən  ibarətdir. 

Həmin  kəndlər  bunlardır:  1)  Məliki,  2)  Quqarlı,  3)  Başkənd,  4)  Savucbulaq.  5) 

Tuləkli,  6)  Dərəkənd,  7)  Boğazkəsən,  8)  Yenikənd,  9)  Qulucan,  10)  Qaraqışlaq, 

11) Qurukənd 12) Yenikənd, 13) Kəndümə, 14) Cöyərçinliülya, 15) Kərhəsən, 16) 

Qaratəpə,  17)  Tünkeçi,  18)  Şiştəpə,  19)  Qaramlı,  20)  Sarıqaya,  21)  Dərbənd,  22) 

Əlikli,  23)  Qonaqpiran,  24)  Yuva,  25)  Cəyirli,  26)  Üçtəpə,  27)  Ortakilsə,  28) 

Rincame, 29) Duztəpə, 30) Qarakilsə və Tatarlı, 31) Anurdərə, 32) Ağuran-Tatarlı, 

33) Gülablı, 34) Hurqala, 35) Qəfəsəli, 36) Qarabulaq-Muğanlı, 37) Bağdacıq, 38) 

Gümrü, 39) Qapılı, 40) Ərtik, 41) Qıpçaq, 42) Arxvəli 43) Bəykəndi, 44) Horum, 

45) Məscidli, 46) Dəmirdaş, 47) İlanlı, 48) Tağacıq, 49) Yuvamlı, 50) Yeniqalaça, 

51)  Qabaqtəpə,  52)  Gül  kəndi,  53)  Malkəndi,  54)  Günbəzli,  55)  Abnus,  56) 

Xalqverdi, 57) Тəpədölək, 58) Duzkəndülya, 59) Şirəli, 60) Yolkeçən, 61) Ağkilsə, 

62)  Sulukənd,  63)  Çiləkli,  64)  Şiştəpə,  65)  Büzük,  66)  Verpilər,  67)  Nəcəfbulaq, 

68)  Mehdiqulu,  69)  İsaxanlı,  70)  Pukiqıran,  71)  Qarahəmzəli,  72)  Qarakələ,  73) 

Ağbulaq,  74)  Həsənkəndi,  75)  Kürkübulaq,  76)  Qoşayataq.  77)  Kökörən,  78) 

Qarakilsə,  79)  İlanlı-Muğanlı,  80)  Ağcakənd,  81)  İshaq,  82)  Ərmə,  83)  Qat,  84) 

Porsuxlu  85)  Xarçəkəsən,  86)  Ağbulaq,  87)  Cülkəndi,  88)  Çobangirməz,  89) 

Qaraqotur,  90)  Qırxdəgiranlar,  91  Nəzərəlikəndi,  92)  Qalaça,  93)  Xasmənli,  94) 

Saf,  95)  Muncisli,  96)  Əlikiçik,  97)  Əsradür,  98)  Qızılqoç,  99)  Şərəbxana,  100) 

Sərək,  101)  Şəkərabad

?

  102)  Əlifəna,  103)  Bulaqçox,  104)  Xanımkəndi,  105) 



Göyərçinli, 106) Qaramabad, 107) Başxaraba, 108)Qarabulaq, 109)Çinikənd,  


Yüklə 12,94 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin