Список Эриванским деревням по журналу Надир-шаха (к
рапорту № 358): Шурагельская дистанция состоит из 109-ти деревень, а
именно: 1) Мелику, 2) Гугерулу, 3) Баш-кент, 4) Савудж-булах, 5) Тулекку, 6)
Дерекент, 7) Богаз-кесен, 8) Эин-кент, 9) Кулиджан, 10) Каракишлак, 11)
Кури-кепт, 12) Эин-кент, 13) Кендуме, 14) Кукерчинлу-улья, 15) Тун-кечи,
16) Кара-тепе, 17) Кор-Асан, 18) Шиш-тепе, 19) Гарамлу, 20) Серикаи, 21)
Дербенд, 22) Аликлу, 23) Кунак-Пиран, 24) Юва, 25) Чаирлу, 26) Уч-тепе, 27)
Орта-Килиса, 28) Рин-джаме, 29) Дуз-тепе, 30) Кара-Килиса и Татарлу, 31)
Анур-дере, 32) Ак-Уран-Татарлу, 33) Гюлаблу, 34) Хур-кала, 35) Кафас-Али,
36) Карабулаг-Мутанлу, 37) Багдаджук, 38) Гумри, 39) Капулли, 40) Артик,
41) Кипчак, 42) Арх-вели, 43) Бек-кенти, 44) Горум, 45) Мечетлу, 46) Томар-
таш, 47) Иланлу, 48) Тагаджук, 49) Ювамлу, 50) Эин-Калаче, 51) Кабак-тепе,
52) Гюль-кенти, 53) Мал-кенти, 54) Кунбедлу, 55) Абнус, 56) Халкверди, 57)
Тепе-долек, 58) Дуз-кент-улья, 59) Ширали, 60) Йол-кечен, 61) Ак-килиса,
62) Суикент, 63) Чилеклу, 64) Шиштепе, 65) Пусик, 66) Верпилер, 67)
Неджеф-булак, 68) Мехти-Кули, 69) Исаханлу, 70) Пукикрань, 71) Кара-
Гемзелу, 72) Кара-Келе, 73) Ак-булак, 74) Асан-кенти, 75) Курку-булак, 76)
Коша-Ятак, 77) Кок-Уран, 78) Кара-Килиса, 79) Иланлу-Мутанлу, 80) Агдже-
58
кент, 81) Исаак, 82) Арма, 83) Кат, 84) Порсухлу, 85) Харчекесен, 86) Ак-
булак, 87) Гюль-кенти, 88) Чобан-Кирмез, 89) Кара-Кутур, 90) Кирх-
Декиранлар, 91) Назарали-кенти, 92) Калаче, 93) Хасманлу, 94) Саф, 95)
Мунд-жислу, 96) Апи-Кучек, 97) Асрадур, 98) Кизил-Коч, 99) Шарабхана,
100) Серек, 101) Шекерабад, 102) Али-Фена, 103) Булак-чок, 104) Ханум-
кенти, 105) Кукерчинлу, 106) Гарамабад, 107) Баш-хараба, 108) Карабулак,
109) Чиникенти. Mənbə : Кавказский Сборник, т. XX, (Рапорт князя
Севарсемидзе ген. Ермолову, 15-го июля 1825 г. № 358. Сел. Большой
Караклис). Тифлис, 1900, с.42-43.
ƏLAVƏ 2: XVIII əsrin II yarısında İrəvan xanlığı ərazisində qeydə
alınmış bəzi Azərbaycan toponimləri: Ağcaqala, Ağpara, Alabər, Alacakilsə,
Altuntaxt, Axsaxlı, Armudağacı, Apadar, Aparan, Arpaçay, Arpat, Aydındərviş,
Aylakak, Azat, Balaxata, Başaparan, Bazaraşan, Bənd, Bətrinc, Bəzirganyolu,
Bicni, Böyük Əncəluq (meydan), Böyük Dizaq, Böyük Qlan, Buğdatəpə, Buzxana,
Büraxan, Bürəkan, Cəfərabad, Canıbəy (dəyirman), Culud, Çapar, Çaşırlı,
Çatqıran, Çayqaytaran (monastır), Çələbikənd, Çubuqlu, Damcılı, Daştağ,
Dərəçiçək, Dərəkənd, Dəmirbulaq, Dəliqardaş, Dibəkli, Dəlilər, Dilənçi, Düdəngi,
Eyvazlı, Ələtli, Əlibəyli, Əlibaba, Əliqucaq, Ərincə, Əmiri, Əmirkənd, Əmirbar,
Ərinc, Ərkəcli, Əştərək, Gedərgöl, Gəlişən, Gərnibasar, Gərni (yer və çay), Goğb,
Gölkənd, Göykilsə, Gözəldərə, Gözlü, Gülablı, Güləli, Güllücə, Hacılar, Hacıqara,
Hacıbəyli, Hacı Niyaz (üzüm bağı), Həgrigöl, Həcər, Həsənbulaq, Hamamlı,
Xəndək (arx), Xanbağı, Xatunarxı, Xanbağı, Xanlıq (üzüm bağı), Xarbənd, Xaluc,
Xabul, İlxıçı, İmamarx, İlanlı, İmamşarlu, İrişad, İlkəvəng, Kirəşli, Keşişkənd,
Kültəpə, Karakit, Kasax (çay), Köndələn meydan, Kolanı, Kankan, Kamal,
Kənəkir, Kiçik Qılan, Kəməndbulaq, Karvansara, Korbel, Kiçik dizaq, Korkotan,
Karvansaray, Kümbəzli, Qərbibasar, Qərbi, Qorux, Qırxbulaq, Qaraqoyunlu,
Qarakilsə, Qalar, Qaraxaç, Quzuludərə, Qaradaş, Qoyulhissar, Qıpçaq - monastır,
Qeçaris – monastır, Qarakit, Qaraçay, Qalar əndi, Qoşatəpə, Qaragöz, Qaratəpə,
Qarapaklıq, Qızılvəng kəndi, Qaraörən, Qarakəpənək, Qurdarx, Qışlaq, Qaraörən,
Qaradəli, Qarakilsə, Qıpçaq, Qızılvəng, Qızılqala, Qızıloran, Qaranlıqdərə,
Qorqoç, Qarabulaq, Qalacıq, Qızılburun, Qurdalı, Qoturbulaq, Məsdərə, Muğni,
Molladursun, Mollabəyazid, Meydan, Mülk, Mollaqasım, Noraqyuq, Nork,
Noraqavit, Nurməhəmməd, Ozan, Parakərə, Pərəkər, Pətək, Paonbəy, Palçıqlı,
Piridərviş, Saatlı, Sürməlı, Seyidli-Axsaxlı, Sərdarabad, Sadaxlı, Sarvanlar,
Səfiabad-kanal, Sarac-Salman-üzümlük, Salaməlik, Solaq, Sarıbulaq, Şərur, Şirək
düzənlik, Şorlu, Şaharxı, Şəhribanlu, Şəfaqat dəyirmanı, Şahab kəndi, Şorlu,
Şorakənd-meydan, Şorak, Şirək düzü, Şəhriyar, Şirəkqala, Şərabxana, Tazlın,
Taçarapak, Tülkütəpə, Tərəkəmə kəndi, Təkəlük, Tut, Tezxarab, Talın, Uluxanlı
kəndi, Üçkilsə, Üçtəpə, Yayıcı, Yuxarı bağ, Yuxarı Abdal, Yüzbaşlı, Yanşaq,
Yelqovan, Yolkəsən, Yastıyolum, Yaycılar, Zəngibasar, Zəngibasar-üzümlük,
Zəngi. Mənbə: [Simeon İrəvanlı.Cambr.Müqəddəs Üçmüədzin kilsəsinin və ətraf
59
monastırların toplusunun müfəssəl aynası və xatirə kitabı.Vaqarşapad, 1873].
62
Sosial-iqtisadi həyat
İrəvan xanlığının sosial-iqtisadi həyatı bütövlükdə Azərbaycanın sosial-
iqtisadi münasibətlərinin tərkib hissəsi idi. XVIII əsrdə Azərbaycanın qərbində —
Ağrı vadisində, Naxçıvanda, Qapanda və ətraf əyalətlərdə də əmtəə istehsalı
kifayət qədər geniş inkişaf etmişdi və ölkənin iqtisadiyyatında mühüm rol
oynayırdı. İrəvan xanlığı digər Azərbaycan xanlıqları ilə və xarici ölkələrlə geniş
ticarət əlaqələri saxlayırdı.
Hələ XVIII əsrin əvvəlində Rusiya səfıri Volınski İrəvanda olarkən
yazmışdır: Bütün İrandan Tiirkiyə sərhədinədək yerləşən nahiyələr içərisində ən
yaxşısı İrəvan və Təbrizdir. Onlarda çörək boldur və ticarətlə İrana (Səfəvi
dövlətinə - red.) çoxlu gəlir gətirirlər [155,11]. 1782-ci ildə İrəvanda olan Rusiya
agenti Reyneqs də İrəvan xanlığının Qarabağ və Qaradağ kimi çox zəngin olması,
burada pambıq parça, ipək, yazlıq buğda, şərab və bol miqdarda keyfiyyətli
məhsulların istehsalı haqda məlumat verir [37,215-216].
Kənd təsərrüfatı və maldarlıq. İrəvan xanlığından ixrac olunan mallar
əsasən kənd təsərrüfatı
*
məhsulları idi. Bu məhsullar içərisində buğda və arpa
istehsalı başlıca yer tuturdu. İrəvan ətrafındakı bölgələr, Qırxbulaq, Sərdarabad,
Şörəyel, Pəmbək taxıl istehsalı ilə məşhur idi. Əkin sahələri əsasən yazlıq və
payızlıq olurdu. Taxıl məhsulları dağlıq yerlərdə əsasən payızda, aran yerlərində
isə yazda əkilirdi [bax: 95,738-740; 71,IV,278]. Hüseynqulu xan Qacarın
zamanında İrəvan xanlığında hər il 34. 185 xalvar
*
buğda, 11.500 xalvar arpa
istehsal olunurdu [71,IV,280]. Bundan əlavə, kənd təsərrüfatı məhsulları içərisində
çəllik istehsalı da mühüm yer tuturdu. Çəltik əsasən aran və çox su tələb edən
yerlərdə əkilirdi. Zəngibasar və Şərur mahalları çəltik istehsalına görə xüsusilə
fərqlənirdi [71,IV,278]. Saatlı, Qərbibasar, Gərnibasar mahallarının aran yerləri də
bu bitkinin istehsalı ilə
fərqlənirdi [95,741]. İrəvan xanlığında hər il 18.400 xalvar
çəltik istehsal olunurdu [71,IV,280].
İrəvan xanlığında texniki bitkilərdən pambıq əsasən aran yerlərində
becərilirdi. Zəngibasar, Sərdarabad və Sürməli mahalları pambıq istehsalına görə
fərqlənirdi [95,743;71,c.lV,278-279]. İrəvan xanlığında hər il orta hesabla 2100
xalvar pambıq islehsal olunurdu [71,1V,280]. İrəvan xanlığında əhali tütün
istehsalı ilə də məşğul olurdu. Tütün daha çox yerli tələbatı ödəmək üçün istehsal
olunurdu [95,745]. Bundan əlavə, İrəvan xanlığının dağlıq və aran bölgələrində
*
Maraqlıdır ki, işğal olunmuş Şimali Azərbaycan torpaqlarında ermənilərə dövlət yaratmağa çalışan rus
məmuru qraf Paskeviçin tapşırığı və ermənilərin təsiri ilə İ.Şopen qələmə aldığı əsərində belə kənd
təsərrüfatı məhsullarının əksəriyyətinin adını yerli əhalinin dilində - Azərbaycan türkcəsində vermişdir.
Məsələn: arpa, buğda, klincüt, pambıq, gənəgərçək və s. [bax: 95.738-746]. Bütün bunlar İrəvan
bölgəsinin qədim əkinçilik mədəniyyətinə sahib olan yerli əhalisinin məhz Azərbaycan türkləri olmasını
bir daha sübut edir.
*
1 xalvar - 28 pud (lputl - 16 kq - red.) 4 funta bərabərdir.
63
kətan, aran bölgələrində isə küncüt istehsal olunurdu. Hər iki bitkidən əldə olunan
yağ qida və yanacaq kimi istifadə olunurdu [95,741-742]. Hüseynqulu xan Qacarın
zamanında İrəvan xanlığında hər il orta hesabla 12 xalvar kətan toxumu, 24 xalvar
küncüt istehsal olunurdu [71,IV,280; bax: bölmənin sonu, cədvəl 6,7].
İrəvan xanlığının kənd təsərrüfatında ipəkçilik də geniş yayılmışdı.
İ.Şopen qeyd edir ki, bütün xanlıq ərazisində toxmaçarlıqların çox olması burada
vaxtilə ipəkçiliyin böyük rol oynamasından xəbər verir [95,753].
İrəvan xanlığı ərazisində bağçılıq qədim tarixə malik idi. Xanlıq daima
zəngin meyvə və üzüm bağlarının olması ilə fərqlənirdi. Lakin müharibələr
nəticəsində bu bağların çoxu qırılaraq məhv edilmiş və ya sahibsiz qalmışdı.
Rusiya işğalından sonra İrəvan xanlığı ərazisindəki meyvə və üzüm bağlarının
sayı, tutduğu sahə, gəlirləri haqda məmulatları XIX əsrin rusdilli mənbələrində öz
əksini tapmışdır (bax: bölmənin sonu, cədvəl 8,9). Lakin Göyçə, Dərəçiçək və
Abaran mahallarındakı bağlar siyahıda göstərilməmişdir. Bunun səbəbi isə Rusiya
işğalı zamanı bu mahalların daha çox dağıntıya məruz qalması idi [bax: 95,747;
71,lV,281-282].
İrəvan şəhərində və şəhərətrafı kəndlərdə, ölkənin başqa şəhərlərində,
mahallarında müxtəlif növ bağ-bostan bitkiləri və tərəvəz məhsulları yetişdirilirdi
[bax: 95,745-746]. Dövrün mənbələrində İrəvana bostan bitkilərinin toxumunu
əldə etmək üçün hətta qonşu ölkələrdən nümayəndələrin gəlməsi haqda məlumat
var. 1782-ci ilin martında bayazidli İsak paşanın xahişi ilə İrəvandan Bayazidə
7000 dinar 2 abbası dəyərində qara qarpız, göy qarpız, mürsəqulu, xiyar, sürahı,
reyhan, xma tozu, badımcan və s. toxumları göndərilmişdi. 1784-cü ildə isə 11
İrakli Arqutlu Zöhrabı Üçkilsə katolikosunun yanına toxum gətirmək üçün
göndərmişdi [214,41-42]. Maraqlıdır ki, Üçkilsə monastırının məxaric dəftərində
qeyd olunan bu toxumların adlarının hamısı Azərbaycan türkcəsindədir. Dövrün
mənbələrində bu toxumların adlarının Azərbaycan türkcəsində yazılması burada
qədimdən Azərbaycan türklərinin yaşadığını, oturaq təsərrüfatla, xüsusən əkinçilik
və kənd təsərrüfatının digər sahələri ilə məşğul olduğunu, ermənilərin isə bu
bölgəyə sonradan gəldiyini bir daha sübut edir.
Ağrı vadisində bütün Azərbaycan üçün səciyyəvi olan yaylaq-qışlaq
(aran-yaylaq) maldarlığı inkişaf etmişdi. İrəvan xanlığında maldarlardan alınan
vergilər hesabına böyük gəlir əldə edilirdi. Maldarlıqla məşğul olan əhali vergi
ödəməkdən əlavə, öz atları və silahlı dəstələri ilə xana hərbi xidmət də göstərirdi.
Məsələn, böyük Çobanqara nəsli (300 ailə) 100 tümən vergi ödəyirdi. Bu nəsildən
300 süvari hər bi xidmətə getməli idi. Xan öz heyvanlarını saxlamağı da bu nəslə
bar edirdi. Onlar saxlanılan hər baş qoyundan yarım batman yağ
pendir verməli
idilər. Saxlanılan qoyunların yunu isə heyvanı saxu yanlara peşkəş verilirdi
[141,235;214,43]. Bundan başqa, maldarlar öz ağalarına da vergi ödəməli, onların
və qohumlarının işlərini görməli, bayram günlərində öz ağalarına hədiyyələr
verməli idilər [141,228-229; 214,43].
64
XVIII əsrin ikinci yarısında İrəvan xanlığında maldarlıqla məşğul olan
əhalinin bir hissəsi bazarda satmaq üçün yağ, pendir və digər süd məhsulları
istehsal edirdi. Heyvandarlığın başqa sahələrinə nisbətən qoyunçuluq daha çox
inkişaf etmişdi. Qırxbulaq, Göyçə, Abaran, Dərəçiçək, Gərnibasar, Vedibasar,
Talın, Sürməli və Dərəkənd-Parçenis mahallarının otlaqları maldarlıq üçün daha
əlverişli idi [bax:95,523-525]. Xanlığın bütün əhalisi öz həyətində iri və xırda
buynuzlu mal-qara saxlayırdı [bax: bölmənin sonu, cədvəl 10]. Maldarlıq əsasən
yaylaq-qışlaq və qismən köçəri madarlığa bölünmüşdü. Yaylaq-qışlaq
maldarlığı ilə məşğul olan ailələrin üzvlərinin bir hissəsi yaylaq-qışlaq maldarlığı
ilə məşğul olur, digər ailə üzvləri isə daimi yaşayış yerində qalaraq əkinçiliklə
məşğul olurdu. Bunlar əsasan Azərbaycan türkləri idi. Xanlığın az miqdarda
əhalisinin daimi yaşayış yeri yox idi və yalnız köçəri maldarlıqla məşğul olurdular.
Bunlar əsasən gəlmə kürdlər idilər [bax: 95,519-523].
Sənətkarlıq və ticarət. Zəkəriyyə Kənəkirli yazır ki, Ağrı diyarı
məhsuldardır, müxtəlif məhsullarla boldur, həm də ucuzdur; ona göra hər yerdən
İrəvana gəlir, nə lazımdırsa alır və öz yerlərinə qayıdırlar;
eynilə də Təbrizdən
çoxlu karvanlar gəlir, onlar düyü. pambıq. ərimiş yağ, pendir, quyruq yağı, piy,
bitki yağı, gön-dəri və digər istədikləri malları alıb aparırlar [66,153]. İrəvandan
Tillisə, Ərzuruma Axalsıxa, Qarsa pambıq, Təbriz, Xoy, Bayazid və Vana düyü,
buğda və arpa, Qarsa, Bayazidə və Gürcüstanın müxtəlif yerlərinə duz aparılırdı.
Bütün bu məhsulların ixracı hər il 3000 gümüş rubla çatırdı. bBundan başqa, taxıl -
arpa, buğda, darı və s. də ixrac olunurdu [71, IV, 284; 214, 46].
İrəvan xanlığının iqtisadi həyatında mühüm rol oynayan sənətkarlıq
müxtəlif sənət sahələrini əhatə edirdi. Azərbaycanın ənənəvi sənətkarlıq sahələri
olan toxuculuq və dulusçuluq İrəvan xanlığında inkişaf etmişdi. Bunların içərisində
toxuculuq, o cümlədən xalça məmulatı istehsalı xüsusilə seçilirdi. Xanlığın əsas
əhalisi olan Azərbaycan türkləri ənənəvi olaraq donuz deyil, qoyun saxladıqları
üçün gözəl xalçalar, kisə, palaz, çul, qışda geyinmək üçün isti paltarlar, corab və s.
toxuyurdular [bax: 71, IV, 282-283]. Məhz buna görə də İ.Şopen hər ailədə toxucu
dəzgahının
*
olması haqda məlumat verirdi [bax: 95,851-853]. Xanlıqda dulusçuluq
məmulatı istehsalı yerli xammala əsaslanırdı. Bəzi kəndlər, hətta, bu sahədə
ixtisaslaşmışdılar. Məhz buna görə də İ.Şopen İrəvan xanlığının bütün
mahallarında dulusçuluq emalatxanalarının fəaliyyət göstərdiyini qeyd edirdi [bax:
95, 862].
Toxuculuqla bağlı digər sənət sahəsi boyaqçılıq idi. Xanlıq ərazisində
qırmız ("koşenil")
**
adlanan boyaq maddəsinin müxtəlif növlərində geniş istifadə
olunurdu. Bu boyaq maddəsi haqda xüsusi tədqiqat aparan Rusiya Elmlər
Akademiyasının akademiki Qammel İrəvan qırmızını yararlılığına görə Meksika
*
İ.Şopenin bu məlumatına əsasən demək olar ki, xanlığın əhalisi Azərbaycan türkləri idi. Çünki bir
qayda olaraq xristian əhali yalnız donuz saxladığından toxuculuqla məşğul ola bilməzdi.
**
Əsasən qırmız böcəyindən alınan bu bitki rusdilli mənbələrdə ―koşenil‖ adlanır.
65
qırmızı ilə müqayisə edirdi [bax: 71, IV, 259-266; 95,859-860].
İrəvan xanlığında gön-dəri məmulatı emalı da tərəqqi etmişdi. Bu mənada
təkcə yerli gön-dəri deyil, Bayazid və Makudan gətirilən xammaldan da istifadə
edilirdi [95;857-858]. Gön-dəri məmulatları istehsalı süvari ordunun tələblərini də
ödəyirdi. Bundan əlavə, İrəvan xanlığında şüşə istehsalı, sabunbişirmə, yağçəkmə
və s. sənətkarlıq sahələri var idi [bax: 95,858,856,861-862].
İrəvan xanlığında sənaye istehsalı da inkişafa başlamışdı. İrəvan
şəhəri
yaxınlığında yerləşən Goğb
*
(Qoğb) duz mədəni [bax-bölmənin sonu, şəkil 10]
Naxçıvanın duz mədəni ilə birlikdə bütün Cənubi Qafqazı duzla təmin edirdi.
Goğbdan Gürcüstana. İmeretiyaya, Axalsıxa və digər yerlərə duz göndərilirdi
[42,72; 214.43-44]. İ.Şopen yazır ki, duza tələbat çox olduğundan Qulp (Goğb -
red) dağının ətəyində bir-birindən 50 sajen məsafədə yerləşən iki mədən fəaliyyət
göstərirdi [95,824; bax: şəkil 9]. Bu mədənlərə nəzarət etmək üçün Hüseynqulu
xan Qacar özünün yaxın adamlarından üç nəfər ayırmış və onlara yaxşı məvacib
təyin etmişdi. İ.Şopen Hüseynqulu xanın dövründə duz istehsalından külli
miqdarda - ildə 14.000 gümüş rubl dəyərində gəlir əldə edildiyini yazırdı [bax:
95,827]. Qulp (Goğb — red.) kəndində yerləşən eyni adlı duz mədənindən bir neçə
növ duz çıxarılırdı. Bu duz tərkibinə və keyfiyyətinə görə fərqlənirdi. Həmin duzun
çox hissəsi Qarabağ, Gürcüstan və Bayazid paşalığına ixrac olunıırdu [71,IV,268-
269].
Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında
iqsadiyyatın ən mühüm və gəlirli sahələrindən biri xarici və daxili ticarət idi.
İrəvan xanlığında karvan yollarından və onların qorunmadan xeyli gəlir əldə
olunurdu. Belə ki, xanlığın ərazisindən Azərbaycanın digər ticarət mərkəzlərinə və
xarici ölkələrə bir neçə mühüm karvan yolu keçirdi. Hələ XVII əsrdə tacir Əylisli
Zəkəriyyə öz gündəliyində bu yolların bəzilərini təsvir edir, qorunan yollardakı
rəhdarxana və gömrük dayanacaqları barədə maraqlı məlumatlar verirdi. O, bu
dayanacaqlarda üç pillədən olan məmurların xidmət göstərdiyini qeyd edir: rəhdar,
bacçı və gömrükçü.
*
Onlardan birincisi yolu qorumaq üçün böyük və kiçik inzibati
*
"Goğb" (Qoğb) toponiminin erməni dilində heç bir izahı yoxdur. Goğ qədim türk sözü olub "işıq",
"günəş şüaları" mənasındadır [7,148]. Duz dağı günəş şüaları altında parladığı üçün belə adlanmışdı. Bu
cür toponimlər məhz qədimdən bu ərazilərin türk torpağı olduğunun sübutudur. (Hazırda həmin duz
mədəninin əsas hissəsi Tuzluca adlanır və Türkiyə Respublikasının ərazisindədir. Arazın sol sahilində
qalan hissəsini isə ermənilər "Ağverən" adlandırır. "Ağverən toponimi də Azərbaycan türkcəsindədir.
Ermənilər duza Azərbaycan türkcəsindən götürərək "ağ deyirlər. Məhz buna gərə də sonralar bu mədən
Ağ verən adlanmışdır). Bu duz mədəninin adı mənbələrində Qulp (Kulp) və ya Koxp variantında verilir
[60,16; 71,IV,267-268: 95,283,284,824 və b.]. Erməni müəllifi B.R.Qriqoriyan isə mədənin adını Qoğb
kimi təqdim etmişdir [214.43]. Mədənin Araz çayının sağ sahilində Sərdarabad qalasından 30. İrəvan
qalasından isə 50 verst aralıda dağda yerlaşdiyi və ətrafı ilə birlikdə 8 verstdən çox ərazini əhatə etdiyi
qeyd olunur
[71, IV,268].
*
"Əylisli Zəkəriyyə öz əsərində "rəhdar, bacçı və gömrükçü" terminlərini Azərbaycan dilində işlətdiyi
halda [104,7], əsərin rus dilinə tərcümə olunan variantında həmin terminlərin yalnız rus dilinə tərcüməsi
təqdim olunmuşdur [bax: 3akapия Aкyлисский. Диневник,
Epeвaн, 1939, s.16]. Bu bir daha təsdiq
66
məntəqələr və dayanacaqlarda fəaliyyət göstərir, qalanları isə sərhəd gömrüyündə
xidmət edirdilər [104,7-8].
İrəvan (Çuxursəd) bölgəsi müxtəlif ölkələrə gedən ticarət yollarının
qovuşuğunda yerləşdiyindən Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələrində
yaxından iştirak edirdi. Məhz bu səbədən İrəvan xanlığı ərazisində çoxsaylı
körpülər, karvansaralar, zəbxanalar və bazarlar var idi [bax: bölmənin sonu, şəkil
1, 2, 3, 4, 5, 8, 9]. Bunlardan birincisi Hindistan, Mərkəzi Asiya və İranı Təbriz və
Naxçıvan vasitəsilə İrəvan xanlığına bağlayan karvan yolu idi. Bu yol İrəvan,
Valarşabad və Kağızman üzərindən keçib Ərzuruma gedirdi. Bu karvan yolu
"Ərzurum yolu" və ya "Bəzirgan yolu" adlanırdı. İrəvandan Ərzuruma gedən digər
karvan yolu Abaran və Alagöz dağının şimal ətəyindən keçib Qarsa, oradan da
Həsənqalaya yetişir və burada ana xəttə qovuşurdu [104,7-8]. İrəvandan Tiflisə
gedən karvan yolu Üçkilsə, Sərdarabad, Hamamlı, Cəlaloğlu və Şulaverdən keçirdi
[214,46]. Bu yol barədə hələ XVII əsrdə fransız səyyahı J.Şarden də məlumat
vermişdir. Həmin yolun uzunluğu təxminən İrəvan – Ağstafa yoluna bərabər idi.
Şarden bu yol üzərində aşağıdakı yaşayış məntəqələrinin yerləşdiyini qeyd edir:
Bjni. Qarakeşiş, Dəlican, Qaradaş, Məlikkənd, Körpükənd [223,141-156]. İrəvan
bu yol vasitəsilə Gəncə ilə əlaqə saxlayır, həm də Şamaxıda Azərbaycandan
Rusiyaya gedən baş ticarət yoluna bağlanırdı. Karvan yolları üzərində gömrük
məntəqələri və rəhdarxanalar həddən artıq çox idi. Təkcə Əyilislidən Kağızmana
gedən ticarət yolu üzərində altı gömrük məntəqəsi vəradarxana vardı [104,7].
XVII əsrə aid olan bu sistem XVIII əsrin ikinci yarısında. xanlıqlar
dövründə daha da inkişaf etdi. 1829-1832-ci il kameral təsvirində keçmiş İrəvan
xanlığının əsas ticərət yolları bunlardır: 1. Gümrü – Məsdərə - Sərdarabad –
Üçkilsə - İrəvan - Naxçıvan - Ordubad: 2. Sərdarabad – Cəfərağa - Bayazid
paşalığı; 3. Sərdarabad - Goğb - Arazsahili ilə Kağızman - Ərzurum; 4. İrəvan –
keçmiş Qarabağ xanlığının sərhədinə qədər. Bu yolun uzunluğu 161 verstdir: 5,
İrəvan - Üçkilsə - Qars. Bu yol Qızılkilsə və Qoşavəng kəndlərindən keçirdi [bax:
95, 718-721]. Xanlıqda başlıca ticarət mərkəzi İrəvan şəhəri idi. Xarici ölkələrdən
gətirirən ticarət malları əsasən şəhərin anbarlarında toplanırdı. İrəvan xanlığından
ixrac olunan müxtəlif növ məhsullar isə xarici ölkələrə aparılırdı [71,IV,285;
95,883-884].
İrəvan xanlığında xarici ticarətlə bərabər daxili ticarət də inkişaf etmişdi.
Daxili ticarətin inkişafında dükanlar, zərbxanalar, meydanlar və karvansaralar
mühüm rol oynayırdı [bax: bölmənin sonu, cədvəl 1, 2, 3; şəkil 5]. İrəvan şəhərinin
müxtəlif yerlərində yerləşən dükanların [bax: cədvəl 4] ümumilikdə sayı 851-ə
çalırdı [bax: cədvəl 9 2, 3].
İrəvan xanlığında ticarət əməliyyatlarının həyata keçirilməsində müxtəlif
edir ki, ilk mənbələri başqa dillərə tərcümə edən erməni müəllifləri bir qayda olaraq mənbələrdə onlara
sərfəli olmayan məlumatları məqsədyönlü şəkildə saxtalaşdırırlar.
67
çəki və uzunluq vahidlərindən istifadə olunurdu [bax;
bölmənin sonu, cədvəl 4].
İrəvan xanlığında həm daxili, həm də xarici ticarət əməliyyatlarının
keçirilməsində müxtəlif pullardan istifadə olunurdu. Xanlıqda qarapul adlanan
yerli mis pullar mühüm rol
*
oynayırdı. Bundan əlavə, keçmiş Səfəvilər dövləti
(1501-1736) dövründən qalma pullardan, Azərbaycanın digər xanlıqlarında
kəsilmiş pullardan və həmçinin xarici pullardan istifadə olunurdu [95,851,888-
891]. XVII-XVIII əsrlərdə İrəvan Azərbaycanın ən iri pul zərbi mərkəzlərindən
biri idi. İrəvan xanları pul kəsilən zərbxanaları icarəyə verirdilər. İcarədarların
kəsdikləri pul keyfiyyətinə görə xarici pullardan üstün idi [bax: 95. 888-889; bax:
bölmənin sonu, cədvəl 5].
İrəvan xanlığı ərazisində çoxlu su dəyirmanının olması burada taxılçılığın
yüksək inkişafını, İrəvan şəhərində çoxlu yağ zavodlarının olması isə xanlıqda
bitki yağı istehsalının genişlənməsini sübut edir. Mənbənin məlumatına görə,
İrəvan əyalətində 25 yağçəkən müəssisə, 340 su dəyirmanı, 85 ding və 1 kərpic
zavodu vardı [bax: 71, IV, 283-284].
İrəvan xanlığının Göyçə gölünə axan Adıyaman, Qızılvəng, Balıqçay,
Toxluca, Əyricə, Zəngi və s. çayları balıqla zəngin idi [71, IV, 283-2841.
Torpaq mülkiyyət formaları. Xanlıqlar dövründə, Azərbaycanın digər
xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında da ənənəvi torpaq mülkiyyət
formasında ciddi dəyişiklik olmamışdı. Torpaq sahələri mülkiyyət formasına görə
5 qrupa bölünürdü: dövlət (divan) və saray (xalisə) torpaqları, mülk, tiyul, vəqf,
icma torpaqları.
Dövlət torpaqları. İlk mənbələrdə dövlət torpaqları iki adla xatırlanır -
divan və xalisə. Məhsulu xanın məmurları arasında bölünən torpaqlar xalisə, dövlət
torpaqları isə divan adlanırdı [171,14]. Səfəvilər dövründə mövcud olan divan və
xalisə torpaqları arasında fərq XVIII əsrin ikinci yarısında tədricən aradan qalxdı
və hər iki kateqoriyadan olan torpaq birləşərək xan torpağı adlanmağa başladı. Bu
torpaqlardan toplanılan bütün məhsul xanın sərəncamına keçirdi. Xanın çox geniş
səlahiyyətləri vardı və divan torpaqlarından gələn
gəlir bütünlüklə onun
sərəncamında idi. İrəvan xanları hər vasitə ilə
xalisə və divan torpaqlarını
genişləndirməyə çalışırdılar [bax: 95,989-990; 160. h.l.s.102].
Mülk torpaqları. Xüsusi mülkiyyətə məxsus mülk torpaqları azad şəkildə
alqı-satqı obyekti ola bilərdi. Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, mülk
torpaqları irsən nəsildən-nəslə keçirdi. Mülk sahibləri xana qulluq etməyə borclu
deyildi [bax: 95.926-928J. İlk mənbələrdə İrəvanda mülkün 3 formasının olduğu
göstərilir: I) gəlir gətirən və daşınmaz əmlak olan mülklər. Bura təkcə yaşayış
məntəqələri deyil, həm də dəyirmanlar, dinglər, üzüm və meyvə bağları, hamamlar
*
General Velyaminovun 1825-ci il scntyabr tarixli yazısında İrəvan sərdarının qardaşı Həsən xan
Qacarın və şahzadə Abbas Mirzənin Dağıstan feodallarını da Rusiya işğalçılarına qarşı qaldırmaq istəyi
haqda məlumat verilir. Həsən xan Qacar bu işi həyata keçirmək üçün Qarapapaqlı tayfasından 3 nəfər
təyin edir və onlara 1000 rubl İrəvan pulu verir [bax: 58. 60].
68
daxil idi. Örüşlər də xüsusi mülk hesab edilirdi; 2) renta - vergi olaraq məhsulun
1/10-ni ödəyən kənd; 3) 1/10 renta - vergisinə cəlb olunmuş kəndli torpaqları [bax:
51, 107, 174, 287; 174, 222-248]. İrəvan xanlığında mülk torpaqları əsasən iki
qismə ayrılırdı: irsən keçən və bağışlama yolu ilə yaranan - mülk xalisə. İrsən
keçən mülklərin qədim tarixi vardı. Mülk xalisə isə bağışlamaq və satılmaq yolu ilə
yaranırdı [bax: 160, h.l. S.122].
Mənbələrin məlumatına görə, Üçkilsə monastırının XVII-XVIII əsrlər
ərzində, müxtəlif vaxtlarda bir hissəsini satın almaq, digər hissəsini isə bağışlanma
yolu ilə 22 kəndin mülkiyyətinə sahiblik hüququ əldə etdiyi qeyd edilir [174.234].
Tiyul torpaqları. XVIII əsrin II yarısında şərti torpaq mülkiyyəti forması
olan tiyul geniş yayılmışdı. Xan tərəfindən müəyyən şəxslərə hərbi xidmətə görə
divan torpaqlarından bəxşiş olaraq ömürülük tiyul verilirdi. Tiyul sahibi xidmətini
başa vurduqda və yaxud vəfat etdikdə bağışlanmış kəndlər yenidən xəzinəyə
qaytarılırdı [bax..95,928-929; 160. h.1.s. 124].
XVIII əsrin sonunda Azərbaycan xanhqlarmda. o cümlədən İrəvan
xanlığında tiyul hüququ bir qədər dəyişikliyə uğramışdı. Belə ki, Hər verginin
qalığını xanın vergitoplayanları yığırdısa, indi tiyuldarlar təkcə renta verginin bir
hissəsini deyil, həm də bütün vergiləri toplaya bilərdi. Tiyul qaydası ilə verilmiş
kəndlərin sakinləri tiyuldardan tamamilə asılı idilər və bülün öhdəlikləri onun
xeyrinə yerinə yetirirdilər. Tiyuldar çox vaxt kənddə yaşayır və kəndin bülün
işlərini şəxsən özü idarə edirdi [174,218-219].
Vəqf torpaqları. Vəqf torpaqları müxtəlif vaxtlarda həmişəlik dini
müəssisələrə - məscidlərə, mədrəsələrə və ya kilsələrə verilmiş torpaqlar idi. İrəvan
xanlığının ərazisindəki Azərbaycan məscidlərinə və digər dini idarələrə məxsus
vəqf torpaqları ilə yanaşı dini idarələrin digər mülkiyyəti – evlər, dükanlar,
karvansaralar, dəyirmanlar, dinglər, yağ zavodları və s. də vəqf ola bilərdi. Onların
xidmətçiləri vergilərdən azad idilər.
İrəvan xanlığında mövcud olan vəqf torpaqları hələ Ərəb xilafəti
dövründə Azərbaycanda məscid və mədrəsələrə, dini idarələrə məxsus torpaq
mülkiyyəti kimi yaranmışdı. Lakin 1441-ci ildə Azərbaycan Qaraqoyunlu
hökmdarı Cahanşahın razılığı ilə erməni katolikosluğu mərkəzinin İrəvan
(Çuxursəd) bölgəsinə köçrülməsindən sonra burada çoxsaylı məscidlərlə yanaşı,
bir neçə qriqorian kilsəsi də fəaliyyətə başladı. Qriqorian kilsəsinə münasibətdə
dözümlülük siyasəti yeridən və onu himayə edən Azərbaycan hökmdarları bununla
həm Azərbaycan ərazisində erməni feodal təsərrüfatının inkişafı üçün şərait
yaradırdılar [115,29]. Tarixi faktlar bu qüsurlu siyasətin acı nəticələrini çox aydın
sübut edir. Kilikiyanın Sis şəhərindən Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin
ərazisinə köçürüldükdən sonra bölgədə bir qarış belə torpağı olmayan erməni
katolikosluğu 1443-cü ildən başlayaraq azərbaycanlılara məxsus kəndləri, əkinə
yararlı geniş torpaq sahələri ilə yanaşı meyvə, üzüm bağlarını da ələ keçirməyə və
bununla onların əsl sahiblərini ata-baba mülklərindən məhrum elməyə çalışırdı
69
[bax: 51;72;73]. XVII əsrin əvvəlində artıq iri monastır təsərrüfatına çevrilmiş
Üçkilsə Azərbaycan türklərinin ata-baba mülklərinin satın alınmasını daha da
intensivləşdirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında məhz Azərbaycan türklərinin ata-baba
mülklərinin satın alınması hesabına monastırın 190 xalvar (təxminən 375 hektar)
torpaq sahəsi var idi ki, onun da hər il 103 xalvarı əkilib becərilirdi. Bütün bunların
nəticəsində Üçkilsə monastır təsərrüfatı genişlənərək XVIII əsrdə, bir növ, dövlət
içərisində dövlətə çevrilmişdi [115,29].
1763-cü ildə katolikos Simeon Üçkilsənin maaflığı üçün Hüseynəli
xandan qəbalə almışdı [51,208]. Bu zaman Eçmiədzin kilsəsinin ixtiyarında
Valarşabad kəndindən əlavə, Azərbaycan türklərindən nağd pula alınmış Oşaqan,
Əştərək, Qamışlıq, Ağunatun, Çiçəkli, Müğni, Kirəcli kimi 7 kənd
*
vardı. Kilsə bu
kəndlərdən ümumi məhsultın onda birini alırdı [139,3].
Üçkilsə monastırı XVII əsrdə olduğu kimi, xanlıqlar dövründədə
Azərbaycan türklərinə məxsus torpaqları ya satınalma yolu ilə, yada zorla zəbt
edirdi. Məsələn, 1797-ci ildə Azərbaycan türklərinin torpağına yiyələnmək üçün
yerli mülkədarlarla erməni-kilsə təsərrülat arasında Oşaqan kəndi yaxınlığındakı
Gedər torpaq sahəsi üstündə böyük mübahisə yaranmışdı. Q.Qarnesi bu mübahisə
barədə həmin dekabrın 24-də İstanbul katolikosunun nümayəndəsi Qalust
vardapetə yazırdı: "Qonşu Qızıl Teymur kəndinin muğanlı sakinləri Oşaqanın
yaxınlığındakı Gedər adlı kəndin mülklərinə yiyələnmək istəyirlər. Mülkün bəyi
Hacı Həsənin oğlu buradakı dağıntıları görərək şeyxülislamın yanına gedir və
mülkün Məhəmmədabad kəndinə məxsus olduğunu və öz əcdadlarından ona miras
qaldığını bildirir. Bundan sonra o, həmin torpaq sahəsini Vəli bəyin oğlu
Məhəmməd Həsən bəyə (yaxud Məşədi Sadığa) sata bilir. Şeyxülislam ona qəbalə
verir. Lakin katolikos bu işi pozur" [214,51]. Kilsə azərbaycanlıların ata-baba
yurdları olmuş Qızıl Teymur, Gedər və digər kəndlərin ona məxsus olmasını
müxtəlif yollarla sübut etməyə çalışmış, nəticədə ermənilər azərbaycanlılara
məxsus Gedər kəndini zəbt edə bilmişdilər.
İcma və yaxud camaat torpaqları. Bu torpaq sahələri əsasən kənd
icmasına məxsus olurdu [173,72;115,28]. İ.Şopenin yazdığına görə, İrəvan
xanlığında 8 icma vardı. İcmalara məxsus kəndlər mülk hüququ ilə həmin icmanın
üzvü olan rəiyyətə məxsus idi [bax: 95, 967-980]. İcmaların böyük əksəriyyəlini
Azərbaycan türkləri təşkil edirdi.
Vergi və mükəlləfiyyətlər. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanın digər
xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında da mövcud olan vergilərin sayı və
miqdarı müxtəlif idi. Bu vergilər əsasən məhsulla, qismən isə pulla alınırdı. Bir
qayda olaraq vergiləri kəndlilər ödəyirdi (bütün feodallar vergi verməkdən azad
idi). Kəndli kateqoriyaları əsas etibarilə rəiyyət, rəncbər və elatlardan ibarət idi
*
1443-cü ildə Azərbaycan Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah tərəfindən Üçkilsə katolikosu təyin edilən
Qriqor Makulu ilk olaraq Valarşabad, sonra isə digər kəndləri mülkləri ilə birgə mübahisələrdən sonra,
dəfələrlə, hissə-hissə Azərbaycan türklərindən satın ala bilmişdı [bölmə 2, cədvəl 1].
70
[95,967; 115,30-31]. Hələ XVII əsrdən buradakı otlaqlar əsasən qızılbaş tayfası
olan ağcalı-qacar, Ustaclı və bayatların nəzarətində olmuşdu [174,311]. İrəvan
xanlığında mövcud olan vergi və mükəlləfiyyətlər barədə ətraflı məlumatı 1828-ci
ilin sonunda Rusiya çar məmurlarının tərtib etdiyi "İrəvan əyalətində pul və məhsul
vergisi barədə siyahı"dan əldə etmək mümkündür. 1939-cu ildə N.Q.Boqdanovanın
nəşr etdirdiyi bu sənədlər İrəvan xanlığındakı köçəri və yarımköçəri tayfaların
ödədikləri vergi və mükəlləfiyyətlər öz əksini tapmışdır [141, bax: 174,313-314]
İrəvan xanlığında əsasən bəhrə (malcəhət), çöpbaşı, çobanbəyi mancanaq
pulu, toxucu pulu, bağpulu, bayramlıq və s. adda vergilər" mövcud idi.
Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında iki
müxtəlif təsərrüfat forması mövcud idi: oluraq əkinçilik aran-yaylaq (və ya yaylaq-
qışlaq) maldarlıq təsərrüfatı. Bu da kəndlilərdən alınan vergilərin sayca çox
olmasına səbəb olurdu.
Bəhrə (malcəhət). Torpaqdan istifadə müqabilində məhsulla alınan əsas
vergi - bəhrə (malcəhət) idi. İrəvan xanlığında bu vergi məhsulla ödənildiyi üçün
bəhrə adlanırdı [174, 266J. Taxılçılıq məşğul olan rəiyyətlər üçün bəhrə məcburi
vergi idi. Xəzinə torpaqlarından toplanmış məhsulun hər 10 hissəsindən 3,5 hissəsi
xanın, qalanı isə torpağı becərənlərin idi. Mülkədar torpaqlarından toplanmış
məhsulun isə 1,5 hissəsi mülkədarın, iki hissəsi xəzinənin, qalan hissəsi torpağı
becərənin payına düşürdü [115, 37].
Çöpbaşı. Maldarlar heyvanlarını dövlətə məxsus otlaqlarda otardıqları
üçün bu vergini ödəyirdilər. Onlardan eyni zamanda çobanbəyi vergisi də
toplanırdı. Bundan başqa, maldarlar xana yağ, yun və başqa məhsullar da verməli
idilər [115, 38]. Şəhərlilərin ödədiyi vergilərə mancanaq pulu, toxucu pulu. bal
pulu, bayramlıq və s. daxil idi [115, 38].
Xanlığın əhalisi göstərilənlərdən başqa örüş pulu, tüstü pulu verir, süvari
dəstəsinin xərclərini (arpa, yəhər-yüyən xərcləri) ödəyirdilər. Xanın öz vəzifəli
məmurları, demək olar ki, vergidən azad idilər. Xanlığın əhalisi mülkədarlara və
xana ödədikləri vergilərdən əlavə müxtəlif mərasimlərlə və bayramlarla əlaqədar
"peşkəş", yaxud "bayramlıq" da verirdilər [174,281].
İrəvan sakinləri şəhərin gecə mühafizəsinin təmin olunması üçün ildə 72
tümən xüsusi vergi verirdilər [95,978].
İrəvan xanlığında ermənilərdən dini vergi - cizyə alınmırdı. Çünki
xanlığın ərazisində ermənilər olduqca az idi və onlardan alınacaq cizyənin dövlət
üçün ciddi bir iqtisadi əhəmiyyəti yox idi. Digər tərəfdən, Azərbaycan hökmdarları
ənənəvi olaraq Üçkilsə katolikoslarını erməniləri himayə edirdilər.
Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, İrəvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal
olunduqdan sonra çar məmurları canfəşanlıq edərək ermənilər onlara göstərdiyi
"xidmət" müqabilində İrəvan xanlığı ərazisindəki ermənilərin "vergidən azad
edilməsi" məsələsini qaldırmışdılar. Belə ki, 1828-ci il martın 22-də Rusiya
imperatorunun fərmanı ilə yaradılmış qondarma "Erməni vilayəti"nin hakimi knyaz
71
Aleksandr Çavçavadze Nerses Əştərəkliyə məktub yazaraq Qafqazın xüsusi
korpusunun komandanı Paskeviçin 1828-ci il 17 mart tarixli 458 saylı əmrinin
yerinə yetirilməsi məqsədilə əvvəlki hakimiyyət dövründə İrəvan xanlığında
ermənilərdən xüsusi bir vergi alınıb-alınmaması barədə məlumat istəmiş və belə bir
verginin mövcud olduğu halda ləğv olunmasını tələb etmişdi [214,54]. Lakin,
1828-ci il martın 29-da Nerses Əştərəkli bu məktuba cavab olaraq bildirirdi ki,
"əvvəlki hakimiyyət dövründə İrəvan xanlığında ermənilərdən dini dönüklük üçün
heç bir vergi alınmayıb" [214, 54]. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu, xanlığın
Rusiya tərəfindən işğalına qədər burada yaşayan ermənilərin sayının çox az olması
ilə bağlı idi. Buna görə də İrəvan xanlarının həmin verginin ödənilməsini lüzumsuz
saymışlar. Ermənilərin İrəvan xanlığında sayca az olmalarını vergi ilə bağlı belə bir
faktda sübut edir ki, ilk mənbələrdə dövlətə və mülkədarlara vergi verən əhali
kateqoriyalarının sırasında ermənilər barədə heç bir məlumata təsadüf olunmur.
T.Şopenin yazdığına görə, ətraf beş mahalda yaşayan ermənilər şərab çəkməklə
məşğul olduqlarına görə cəmi-cümlətanı 680 tümən vergi ödəmişlər [95, 975].
Mükəlləfiyyətlər iki şəkildə olurdu: biyar və əvariz (iməcilik).
Mülkədarlara məxsus torpaqlar kənd icmaları tərəfindən becərilirdi. Biyar hər bir
ailənin ildə 3-6 gün mülkədar təsərrüfatlarında havayı olaraq işləməsi idi. Bundan
əlavə, icma üzvləri ildə 2 gün əvariz (iməcilik) qaydasında torpaq sahibi üçün
işləməli idilər [174,278-279].
A.Araratlının məlumatına görə, əkin vaxtı Valarşabad (Vağarşabad)
kəndinin sakinlərini mülk sahiblərinin torpaqlarına apararaq istirahət günləri istisna
olmaqla, gecə-gündüz işlədirdilər [53.18 Maraqlı cəhət odur ki, A.Araratlı
Valarşabad kəndliləri içərisində nəfər də olsun erməni adı çəkmir. Deməli, buranın
sakinləri yalnız azərbaycanlılar idi.
Üçkilsəyə məxsus torpaqlar vəqf torpaqları hesab olunduğundan
vergilərdən azad idilər. Bu torpaqların mülkiyyətçiləri, hətta, müxtəlif xidmətləri
müqabilində maaflıq hüququ da alırdılar.
İlk mənbələrdə qeyd olunan XVIII əsrə aid bütün vergi adları, bütün
təsərrüfat terminləri göstərir ki, İrəvan xanlığında ümumi sosial-iqtisadi mənzərə
əsasən Azərbaycanın başqa xanlıqlarında oldıığıı kimi idi. Daha doğrusu,
Azərbaycanın bundan əvvəlki ənənəvi tarixi inkişafı davamı idi.
|