Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

qarıĢ,  çərək  (bəzi  bölgələrdə  qimey),  dirsək,  ayaq,  barmaq  və  s.  ölçü  vahidləri 

aiddir.  Etnoqrafik  materiallar  azərbaycanlıların  təsərrüfat  və  məişət  həyatında  belə 

çəki və  ölçü  vahidlərindən son zamanlara  qədər, bəzilərindən isə  elə  indi də  istifadə 

olunduğunu göstərir. 

Addım  çox  qədim  vaxtlardan  bu  günə  qədər  xalq  arasında  geniş  işlənən  və 

təxminən  1  m-ə  bərabər  uzunluq  ölçüsü  vahididir.  Çox  güman  ki,  qədim  insanlar 

yeriyərkən addımlarını saymağa başlamış və sonra da bundan ölçü vahidi kimi istifadə 

etmişlər.  Bəlkə  də  insanların  istifadə  etdikləri  ilk  uzunluq  ölçüsü  vahidi  elə  addım 

---

377 

 

olmuşdur. Bu gümanın gerçək hesab olunması üçün hər cür əsas vardır. 

İstər  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatında,  istərsə  də  klassik  yazılı 

ədəbiyyatda addım sözünə tez-tez rast gəlinməsi də ondan uzunluq ölçüsü vahidi kimi 

xalq arasında geniş şəkildə istifadə olunduğunu göstərir: "Eni də az olsa, on beş-iyirmi 

addım var"[2]. 

On addım kənarda yatmayır təkə,  

Gəzinir oylağa baş çəkə-çəkə[3]. 

Addım  təkcə  Azərbaycanda  deyil,  digər  türk  xalqlarında  da  işlənmişdir 

(Türkdilli xalqlardan bəziləri addıma qədəm deyirlər. Bu söz Azərbaycanda da işlənir. 

Evə gələn gəlinə də, qonağa da "qədəmi sayalı olsun" - deyirlər). 

Addım haqqında ayrı-ayrı ədəbiyyatlarda verilən bilgilər bəzən bir-birinə yaxın 

olsalar  da,  onların  arasında  kəskin  fərqlənmələr  də  vardır.  Bəzilərində  1  addımın 

təqribən  28,8  sm-ə  [4],  digərlərində  12  min  addımın  1  fərsəxə[5]  bərabər  olduğu 

göstərilir. 1 fərsəx 6  km-dirsə, burada 1 addım 0,5  m olur. Başqa bir ədəbiyyatda "1 

addımın  insanın  boyunun  yarısına  bərabər  olduğu"[6]  göstərilir.  Bu,  Azərbaycanda 

işlənən addımın ölçüsünə uyğun gəlir. Qədim insanın boyunun 2 m-ə yaxın olduğu (bu 

gün  də  belə  ucaboylu  insanlar  var)  nəzərə  alınsa,  onun  yarısı  1  m  olur.  Elə  buna 

görədir ki, bu gün Azərbaycanda xalq arasında addım 1 m-ə bərabər götürülür. 

Dayaz  çayları  keçmək  üçün  hər  metrdən  bir  iri  daş  qoymaqla  düzəldilən 

addamaslar da addım sözündən yaranmışdır, çünki burada suya düzülən daşların arası 

təxminən 1 addım olur. 

Qulac  (qolac)  xalq  arasında  geniş  yayılmış  və  bu  gün  də  işlədilən  uzunluq 

ölçüsü  vahididir.  Qulac  bəzi  ədəbiyyatlarda  "iki  əli  də  çiyin  bərabəri"  açıq  tutduqda 

sağ  əlin  başala  barmağının  ucundan  sol  əlin  müvafiq  barmağının  ucuna  qədər  olan 

məsafəyə bərabər görürülür; gah 150 sm, gah 142 sm, yaxud 177 sm hesab olunur[7]. 

Başqa  bir  mənbədə  isə  qulacın  dirsək  sümüyünün  uzunluğuna  bərabər  olduğu 

göstərilir.  Dirsək  sümüyünün  uzunluğu  da  40-64  sm  arasında  dəyişir[8].  Bəzi 

mənbələrdə qulacı dirsəklə eyniləşdirir və 0,5 m-ə bərabər götürürlər[9]. 

Qulac haqqında olan bu fikirlər mübahisəli sayıla bilər. Belə ki, qulac ("qol" və 

"aç" sözlərindən əmələ gətirilmişdir) insanın açıq vəziyyətdə  tutulmuş sağ  və  ya sol 

əlinin  ən  uzun  barmağının  ucundan  burnunun  ucuna  qədər  olan  məsafədir  ki,  bu  da 

orta hesabla 1 m-ə bərabərdir. 

Qulac qollarımı gərrəm,  

Meydanda hünər göstərrəm. 

 

Siyah zülfü dal gərdəndə bir qulac!  

Sona cıqqası tək ucları qıyqac. 

Keçmişdə adətən quyunun dərinliyi qulac ilə ölçülərdi. 

Azərbaycanda  geniş  yayılmış xalq  uzunluq ölçüsü  vahidlərindən biri də  qarıĢ 

adlanır.  Qarış  da  türk  sözüdür.  Diqqəti  cəlb  edən  məqamlardan  biri  bəşər 

sivilizasiyasının inkişafında əvəzsiz rol oynayan şumerlərin də dilində torpaq ölçmək 

---

378 

 

üçün  eyni  sözün  olmasıdır.  Məşhur  Amerika  şumerşünası  S.N.Kramer  şumerlərə 

məxsus  "Əkinçinin  təqvimi"  mətnini  tərcümə  edərkən  torpaq  ölçü  vahidi  kimi 

qaruş//qareş  sözünü  eynilə  saxlamışdır.  Sonralar  onun  əsəri  ("Tarix  Şumerdən 

başlayır")  rus  dilinə  tərcümə  edilərkən  qareş  sözünə  heç  bir  dəyişiklik 

edilməmişdir[10]. 

S.N.Kramerin əsərində qareş sözü 6-7 m uzunluğunda torpaq zolağı  kimi şərh 

edilmişdir. Bir qareşin şumerlərdə 6-7 m-ə bərabər götürüldüyü o qədər də inandırıcı 

görünmür.  Hazırda  çox  da  dəqiqlik  tələb  olunmayan  yerlərdə  xalq  qarışdan  istifadə 

edir. Qarış əli açıq vəziyyətdə tutduqda baş barmağın ucundan çeçələ barmağın ucuna 

qədər olan uzunluğu bildirir və  bu da  orta hesabla  0,213  m-ə,  yəni təqribən 20  sm-ə 

bərabərdir. El arasında 5 qarış 1 m-ə bərabər (5x20 sm=100 sm=1 m) götürülür. 

Bir  çox  qaynaqlarda  qarışın  tərifi  və  ölçüsü  düzgün  verilmişdir[11].  Sadəcə 

olaraq bir sıra ədəbiyyatlarda qarışın 20 sm yox, 22-25 sm olduğu göstərilir[12]. Bədii 

ədəbiyyatda və folklorda qarış məcazlaşmışdır və çox az miqdarda torpaq mənasında 

işlənir. 

Qulacdan bir az kiçik, qarışdan böyük uzunluqları ölçmək üçün azərbaycanlılar 

arasında  dirsəkdən  istifadə  olunmuşdur.  Başqa  xalqlarda  da  (məs.:  farslar,  ruslar, 

ərəblər  və  b.)  işlədilən  dirsək  əli  yumduqda  barmağın  qatlanan  yerindən  dirsəyin 

bükülən yerinə qədər olan məsafəyə bərabər ölçü vahididir. 1 dirsək 0,5 m-ə, yəni 50