Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

XALQ ÇƏKĠ VƏ ÖLÇÜ VAHĠDLƏRĠ 

 

Azərbaycanlıların  təsərrüfat  və  məişətinin  həm  qədimliyi,  həm  də  zənginliyi 

onların işlətdiyi xalq ölçü və çəki vahidlərinin çoxluğu ilə də təsdiqlənir. İnsan-təbiət 

və insan-təsərrüfat münasibətlərindən irəli gələn geniş qarşılıqlı əlaqələr çoxsaylı ölçü 

və  çəki  vahidlərinin  yaranmasında  mühüm  rol  oynamışdır.  Hələ  qədim  çağlardan 

müxtəlif  çəki  və  ölçü  vahidləri  insana  lazım  olan  ən  vacib  vasitələrdən  biri  olmuş, 

onun  təsərrüfat  həyatında  və  məişətində,  ibtidai  dünyagörüşündə  böyük  əhəmiyyət 

kəsb etmişdir. 

Əkinçiliyin, maldarlığın və qoyunçuluğun inkişafı, mal mübadiləsinin artması, 

ticarət  münasibətlərinin  qurulması  ilə  ulu  əcdadlarımız  öz  gəlirini-çıxarını,  borcunu-

xərcini, alacağını-verəcəyini, ehtiyacını, tələbatını hesablamaq, artıq qalan məhsulunu 

nizamlamaq üçün ölçü və çəki vahidləri haqqında empirik biliklər qazanmışlar. 

Ölçü  vahidlərinə  başlıca  olaraq  uzunluq  ölçüləri  aiddir.  Lakin  maye  halında 

olan zəruri tələbat məhsulları, həmçinin arpa, buğda, un, süd və s. məhsullar da xüsusi 

ölçü  vahidləri  ilə  hesablanmışdır.  Bunlar  həcm  ölçüləri  adlanır.  Çəki  vahidləri  isə, 

adından  da  göründüyü  kimi,  əşyaların  çəkisini  bildirmək  üçün  işlədilmişdir.  Ölçü, 

həcm və çəki vahidlərinə miqdar bildirən ölçüləri də aid etmək olar. 

Qədim  insanlann  çəki  və  ölçü  vahidlərindən  ilk  dəfə  harada  və  nə  vaxtdan 

istifadəyə  başlaması  elmə  dəqiq  məlum  deyil.  Lakin  hələlik  aydın  olan  odur  ki, 

insanların  müəyyən  məsafələri  qət  etmələri,  çox  güman  ki,  onları  uzunluq  ölçüləri 

barədə düşünməyə  vadar etmişdir. Ona  görə də  uzunluğu ölçmək məqsədilə ilk dəfə 

insanlar öz bədən üzvlərindən istifadə etməyi daha münasib saymışlar. 

Maraqlıdır ki, insanlar ilk sayı da öz əl və ayaq barmaqları ilə hesablamışlar[1]. 

Onların bildikləri ilk say çoxluqları 5, 10, 15, 20 ola bilərdi. Bu da əl və ayaqda olan 

barmaqların sayına uyğun gəlir. Bir şeyin az olduğunu bildirmək üçün bu gün də xalq 

arasında  işlədilən  "filan  şeyi  barmaqla  saymaq  olar"  deyimi  müxtəlif  əşyaların 

barmaqla  sayıldığının  ifadəsi  kimi  gəlib  bizə  çatmışdır.  Azərbaycanda  xalq  arasında 

işlədilən  "bu  əllərim-ayaqlarım  var  olsun"  deyimi  isə  insanların  bərk  ayaqda,  başqa 

güman yeri görmədikdə özünün ilk əmək alətinə (eyni zamanda ölçü vasitəsinə) ümid 

bəslədiyini, ona arxalandığını göstərir. Bir çox başqa xalqlar kimi azərbaycanlıların da 

bəzi  uzunluq  ölçülərinin  adları  bu  fikri  təsdiqləyir.  Bunlara  addım,  qulac  (qolac),