Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

Musiqar.  Əsasən  sülh,  əmin-amanlıq  dövründə  səslənən  musiqi  alətlərindən 

biri  də  musiqar  olmuşdur.  Əfsanəvi  quşun  adını  daşıyan  bu  musiqi  alətinin  adına 

N.Gəncəvinin,  M.Füzulinin  əsərlərində  rast  gəlinir.  Nizami  musiqarın  gözəl  səsə 

malik olmasını xəbər verir. Orta əsrlərdə bir sıra musiqi alətləri kimi musiqar da zərb 

alətləri ilə birlikdə incə ruhlu rəqs havalarının ifası zamanı səslənərmiş. Səkkiz borulu 

musiqar qamış və ağacdan hazırlanırdı. 

ġeypur,  gərənay,  nəfir.  Tarixə  bir  növ  hərbi  musiqi  aləti  kimi  daxil  olan 

---

200 

 

şeypur, gərənay, nəfir, şahnəfir və bir sıra başqa nəfəsli musiqi alətləri olub ki, onlar 

çağırış, haray, döyüş nidaları kimi səsləniblər. 

XVI  əsrin  əvvəllərində  Hələb  şəhərində  yaşayan  Azərbaycan  şairi  Zəririnin 

"Leyli  və

 

Məcnun"  əsərində  Nofəlin  apardığı  müharibədən  bəhs  edən  səhnəni 

xatırlatmaq bu cəhətdən çox maraqlıdır. 

Boru ünü çıxdı asimanə, 

Xəncər bədəni boyadı qanə. 

Seyr etdi səhabi-tiğ qani, 

Çox adəmə vurdu ox bəlani. 

Gərənay, nəfir, şahnəfir və şeypur zindan zəncirini qoparan, qəlbləri coşdurub 

təpərli, dəliqanlı igidləri silaha sarılmağa, Odlar yurdunun şərəfini qorumağa, böyük 

qələbələrə haraylayır. 

Göründüyü  kimi,  həmin  alətlərimizin  tarixi  xalqımızın  mübarizə  tarixi  ilə  sıx 

bağlı  olmuşdur.  Mis  borulardan  düzəldilən  həmin  nəfəsli  alətlər  döyüşkənlik, 

yenilməzlik  ruhu  aşılamaq  üçün  kus,  təbil  və  başqa  zərb  alətlərilə  birlikdə 

səslənərmiş. 

Öz quruluşu və səsinə görə bir-birindən fərqlənən şeypur, gərənay, nəfir, şah-

nəfir  və  başqaları  bizim  zəmanəmizə  qədər  gəlib  çatmamış  və  ya  çox  az  çatmışdır. 

Lakin tarixi mənbələrdə bu barədə məlumat vardır. 

Vaxtilə Azərbaycanda işlədilən belə nəfəsli alətlərdən biri də şeypurdur. Uzun, 

düz  borudan  ibarət  olan  şeypur  çox  kəskin  səsə  malik  olmuşdur.  VII  əsr  alban 

tarixçisi  Musa  Kalankatuklu  çoxsəsli  musiqi  aləti  haqqında  xəbər  verir.  Görünür,  o, 

---

201 

 

şeypuru və ya ona oxşar başqa bir nəfəsli musiqi alətini nəzərdə tutmuşdur. 

Nizami şeypur haqqında yazır: 

Səsləndi nağara, şeypur dərindən,  

Sanki yer oynadı, göy tək yerindən. 

və yaxud: 

Şeypurlar kin ilə gurlar elə bil,  

Məhşərdir surini çalır İsrafil. 

Sonrakı  əsrlərdə  də  müharibələr  olub,  dəhşətlər  qopub,  həmin  anlarda  da 

şeypur  öz  əzəmətli  səsini  ərşə  çıxarıb.  Lakin  XX  əsrdən  etibarən  şeypur  tədricən 

aradan çıxıb. 

Qulaq  batıran,  boğucu  və  dəhşətli  səsə  malik  olan  gərənay  tunc  və  ya  mis 

borudan  ibarət  olub,  uzunluğu  2  metrə  qədər  olmuşdur.  Gərənay  müştük  keçirilərək 

çalınan bir ucu dar, digər ucu isə  nisbətən iri diametrli çalğı alətidir. Onun bir neçə 

yerindən  boğmaları  vardır.  Bu  alətin  Azərbaycanda  qədim  zamanlardan  səslənməsi 

ehtimal  olunur.  Lakin  orta  əsrlərin  müxtəlif  dövrlərində  bu  daha  geniş  yayılmışdır. 

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında oxuyuruq: 

 

Gumbur-gumbur nağaralar döyüldü,  

Burması altun borular çalındı. 

Çox ola bilsin ki, zərb musiqi alətilə birlikdə səslənən həmin boru aləti gərənay 

olmuşdur.  Onun  səsini,  imkanlarını  daha  dəqiq  şəkildə  Nizaminin  aşağıdakı  beyti 

ifadə edir: 

Gərənay səsindən tutuldu qulaq,  

Qorxudan titrədi bütün əl-ayaq. 

XVII  əsrdə  Azərbaycanda  olan  səyyah  Kempfer  başqa  musiqi  alətləri  kimi 

gərənayın da adını çəkir və 2 metr uzunluğunda olduğunu qeyd edir. 

Gərənaydan kiçik olan nəfir səsinə görə ondan bir qədər fərqlənir. Nəfirin səsi 

nisbətən az  gurultuludur. Misdən hazırlanan  və  düz  boru  şəklində  olan bu alətin  bir 

qədər əyilmiş forması şahnəfir adlanır. Nəsiminin söz incilərində nəfirin adı çəkilir. 

Ənbər ol zülfi tozun daşdır əbir, 

Məhşər oldu, qopdu hüsnündən nəfir[159]. 

Nəfir  alətinin  adına  Füzulinin  "Leyli  və  Məcnun"  poemasında  da  rast  gəlirik. 

Orada deyilir: 

Cəm etdi sipahi-bini hayət,  

Çaldırdı nəfirü, çəkdi rəyət.  

Ol qövm həm oldular xəbərdar,  

Cəm eylədilər sipahi-xunxar[160]. 

Kempfer Azərbaycanda bir metr uzunluğunda olan nəfir və daha böyük ölçüdə 

olan buynuz kimi əyilən şahnəfirin istifadə edildiyini xəbər verir.