Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

ELM VƏ TƏHSĠL 

 

İnsan  təbiətin  tacı,  yer  üzünün  əşrəfidir.  İnsan  alidi,  aqildi,  adildi,  qadirdi. 

Azərbaycanda  əcdadlarımızın  yaşı  artıq  iki  milyon  ilə  qədərdi.  Ulularımız  bu 

müqəddəs  torpaq  üzərində  qərar  tutmuş,  zaman-zaman  tərbiyə  almış,  təlim  keçmiş, 

kamala yetmiş, təkamülə, tərəqqiyə çatmışdır. 

Tərbiyə beşik nəğməsi, ana laylası, ata nəsihətidi. Südlə gələr, sümüklə çıxar. 

Qandan qana, candan cana keçər. Tərbiyə insanın həyatda arzu və istəyinə nail olmaq 

üçün  məqsədyönlü,  sistemli  şəkildə  formalaşması  prosesidir.  Təlim  tərbiyənin  əsas 

vasitəsidir, onunla tamamlanır, vəhdət təşkil edir. 

Bəllidir ki, təhsil insanın, cəmiyyətin, dövlətin, ölkənin inkişafına xidmət edən 

strateji əhəmiyyətli, üstün fəaliyyət sahəsidir. Sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq, vərdiş 

və  təlim  prosesi  onun  nəticəsidir.  Təhsil  milli  zəminə,  bəşəri  dəyərlərə  əsaslanır, 

dünyəvi  xarakter  daşıyır.  Təhsil  körpəliyin,  uşaqlığın,  gəncliyin,  yetkinliyin, 

ixtiyarlığın qaynar həyatı, beşikdən qəbrə qədər sonsuz maraq dairəsidir. Kamilliyin, 

təkamülün  daşıyıcısıdır.  Təhsili  güclü  olan  xalq  güclü,  yenilməz  olar,  qeyri  xalqlar 

tərəfindən  ehtiramla  qarşılanar.  Təhsili  Ayla,  Günəşlə,  Tanrı  ilə  eyniləşdirənlər  də 

tamamilə  haqlıdırlar.  Təhsil  taleyüklü  məsələdi,  həmişəyaşarlıq  və  müqəddəslikdir. 

Hər bir xalqın varlığı, taleyi, gələcəyi onun təhsili ilə bağlıdır. 

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təbirincə desək, "Təhsil millətin gələcəyidir". 

Elm  idrakın  bir  forması  olmaqla,  təbiətin  öyrənilməsi,  cəmiyyətin  və 

təfəkkürün inkişafı üçün yaradılan biliklər sistemidir. Elmin ictimai vəzifəsi insanlara 

təbiət, cəmiyyət  haqqında  dəqiq, dürüst biliklər aşılamaq, onlarda  elmi dünyagörüşü 

formalaşdırmaq  və  hərtərəfli,  kamil  şəxsiyyət  yetişdirməkdir[1].  Həqiqətdir  ki, 

təhsillə  elm  bir-birinə  sıx  bağlı  olub  vəhdət  təşkil  edir,  ayrılmazlıq  yaradır.  Biri 

digərinin inkişafına əsaslı zəmin yaradır və güclü təsir göstərir. Hətta bir sıra orta əsr 

mənbələrində  təhsillə elm eyniləşdirilir,  mahiyyətcə eyni  məzmun daşıyır. Ona  görə 

də  bu  məsələyə  etnoqrafik  baxımdan  yanaşdıqda  hər  iki  sahəni  xronoloji  ardıcıllıq 

prinsipinə uyar bir yerdə, eyni başlıq altında vermək məqsədəuyğundur. 

Təlim-təhsilin  qədim  və  son  dərəcə  maraqlı  tarixi  vardır.  İnsan  oğlu,  bəşər 

övladı  ibtidai  icma  quruluşunun  təşəkkül  tapdığı  ilk  mərhələsində  ana  tərbiyəsi,  ata 

öyüd-nəsihəti,  tayfa  qayğısıyla  bölüşmüş,  təbiətin  sərt  ruzgarına  qarşı  ölüm-dirim 

mübarizəsi  aparmışdır.  Təlim-tərbiyə  nəticəsində  əmək  alətlərini,  ox  və  kaman 

silahlarını  ixtira  etmişlər,  oddan  istifadəyə  başlamışlar.  Zaman  keçdikcə,  insanların 

həyat  təcrübəsi  artdıqca  dünyagörüşləri  formalaşmış,  baxışları,  şüurları  inkişaf 

etmişdir. Saymağı, hesablamağı bacarmışlar. Şəkilli yazıları ixtira etməklə incəsənətin 

təməlini  qoymuşlar.  Dini  görüşləri  artmış,  ilahi  qüvvəyə,  axirət  dünyaya  inanmış, 

pənah aparmışlar. 

Ulularımız  qədim  Qobustan,  Abşeron,  Ordubad  və  Kəlbəcərin  qayalarına 

silinməz,  pozulmaz  rəsmlərini  yazıb-yaradıblar.    Bu  təsvirlərdə  yazı,  oxu,  təlim-

tərbiyəni  xatırladan  səhnələr  həkk  ediblər.  Açıq  səma  altında  mənəvi  muzey 

---

213 

 

yaradıblar.  On  minilliyi  ötüb-keçən  tarixin  yaradıcıları,  inkişaf  etdirənləri  olublar. 

Sərt qayalar üzərində qərar tutan bu şəkil yazılar, daş kitabələr ibtidai icma quruluşu,

 

sinifli cəmiyyət və ilk orta əsrlərdə təlim-tərbiyənin ilkin izlərini öyrənməkdə əvəzsiz 

mənbə rolunu oynayıblar[2]. 

İbtidai  icma  quruluşunun  inkişaf  etmiş  mərhələsində  daha  çox  bilik  və 

təcrübəyə  malik  olan  insanlar  irəliyə,  tərəqqiyə  can  atmış,  xoş  güzəran  uğrunda 

mübarizə apararaq əqlin, düşüncə tərzinin, savadın gücünə arxalanmışlar. Tarixə mis 

və tunc dövrü kimi daxil olan, eramızdan əvvəl V-I minillikləri əhatə edən geniş bir 

dövrdə  qayaların  gen  sinəsində,  dulus  məmulatları,  metal  əşyaları  üzərində  şəkil 

yazıları xatırladan müxtəlif təsvirləri həkk etmiş, daha güclü təlim-tərbiyə, oxu-öyrən 

dərsi keçmişlər. Bu qəbildən olan şəkil yazılar Kür-Araz, Naxçıvan, Xocalı-Gədəbəy 

və digər arxeoloji mədəniyyətlərdə aşkar edilmişdir. 

Eramızdan  əvvəl  IX  əsrdən  etibarən  Azərbaycanın  ən  qədim  Manna  dövləti 

yaranır və  inkişaf edir. İlk sinifli cəmiyyətdə  yaşayan  mannalılar iqtisadi və  mədəni 

cəhətdən  bir  sıra  üstünlüklər  əldə  etmişlər.  Ölkədə  sənətkarlıq  və  ticarətlə  yanaşı, 

mədəni  sahədə  də  yeniliklər  özünü  göstərir.  Bütün  bu  sahələrin  inkişafında  təhsilin 

rolu danılmazdır. 

Zamanın  tələbinə  uyğun  süvari  ordu  hissələri  yaradılır.  Yeni  at  minənlər,  ox 

atanlar, qalxan gəzdirənlər, qılınc oynadanlar nəsli yetişir. Minik və qoşqu atlarından 

arasıkəsilməyən müharibələrdə daha geniş miqyasda istifadə olunur. Nizami ordunun 

təşkili, onun qayda və üsulları təlim-tərbiyəyə əsaslanır. Ehtimal olunur ki, bu dövrdə 

dini təlimlə yanaşı, bəzi dəqiq və humanitar elmlər də tədris edilmişdir. 

Eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  əvvəllərinə  aid  edilən  "Avesta"da  Zərdüştün 

həyata baxışları, dini görüşləri öz dolğun əksini tapmışdır. İki milyon misradan ibarət 

---

214 

 

olan  və  12  min  qaramal  gönünə  qızılla  yazılan  bu  hikmət  dünyasında  Xeyirlə  Şər, 

həqiqətlə  yalan,  işıqla  zülmət  qarşı-qarşıya  qoyulur,  onların  mübarizəsi  əks 

etdirilir(3). 

Bu  yeni  və ibrətamizliklərlə  dolu təlimdə düzlük, paklıq, təmizlik, ədalətlilik, 

əməksevərlik, yurdsevərlik kimi mühüm cəhətlər ön plana çəkilir. Kimsəsizə, fəqirə, 

yetimə, əlilə, zəlilə əl tutmaq, havadar olmaq kimi xeyirxah əməllər təbliğ edilir. Pak 

ailə  münasibətləri,  qeyrət,  ismət,  təlim-tərbiyəyə  üstünlük  verilir.  Riyakarlıq,  yalan, 

paxıllıq,  qan  tökmək,  evlər  yıxmaq,  qapılar  bağlamaq  pislənir(4).  "Avesta"da  açıq-

aşkar göstərilir ki, "tərbiyə həyatın ən zəruri sütunu sayılmalıdır. Hər kəsi elə tərbiyə 

etmək  lazımdır  ki,  o,  oxumağı,  yazmağı"  bacarmaqla  ucala  bilsin"[5].  "Avesta"da 

uşaqların  və  gənclərin  təlim-tərbiyəsi,  dini  və  mənəvi  tərbiyə,  fiziki  tərbiyə,  oxu  və 

yazı  öz  əksini  tapmışdır[6].  Məlumdur  ki,  ulu  əcdadlarımız    albanlar  zaman-zaman 

romalılara qarşı gərgin mübarizə aparmışlar. Bu cəhətdən Qobustanda Böyükdaşın sal 

qayasındakı  latın  kitabəsi  maraqlıdır.  Kitabədə  deyilir:  "İmperator  Domisianı  Sezar 

Avqust Germanisinin dövrü,  Lütsi  Yuli  Maksim İldırımsürətli XII legion  sentrionu". 

Yazının məzmunundan tam aydın olur ki, imperator Domisianın hakimiyyəti zamanı 

yeni (eramızın 81-96-cı illəri) XII Roma legionu Xəzər sahillərinə qədər gəlmişdir[7]. 

Çox  güman  ki,  albanlar  bu  kitabəni  oxumuşlar.  Yəqin  həmin  dövrdə  albanlar  öz 

dillərində yazmağı və oxumağı bacarırmışlar. 

 Şimali  Azərbaycanda  geniş  ərazini  əhatə  edən  Albaniyada  ilk  orta  əsrlərdə 

təlim-təhsil öz dövrünə görə xeyli inkişaf etmişdir. V əsrdə tərtib edilən alban yazısı 

təhsillə bağlı bəzi  mülahizələr  yürütməyə imkan  verir. V-VIII əsrlər alban  yazısının 

inkişaf  etmiş  dövrüdür.  Bu  dövrə  aid  alban  yazısı  qədim  Mingəçevirdə  aşkar 

edilmişdir.  Böyük  xaçaltı  daşın,  bir  neçə  gil  şamdan  və  bəzi  dulus  qablar  üzərində 

alban  yazıları  öz  əksini  tapmışdır.  Aşkar  edilmiş  alban  əlifbasının  ayrı-ayrı 

fraqmentlərinin  üzərində  həkk  edilmiş  62  hərfi  daş,  qalanları  isə  140  hərfi-işarədən 

ibarətdir[8].  Bu  kitabələrin  məzmunu  hələlik  açılıb-öyrənilməsə  də,  əhəmiyyəti  son 

dərəcə  böyükdür.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  o  zaman  Albaniyada  əyan  və 

ruhanilərin  övladlarının  təhsil  alması  üçün  xristian  dini  məktəbləri  fəaliyyət 

göstərmişdir.  Alban  məktəblərində  təhsil  ana  dilində  aparılaraq  dini  təlimlə  yanaşı 

coğrafiya, təbiət, nücum, fəlsəfə və digər fənlər də tədris edilmişdir[9]. 

Albaniyada  xristianlığın  yayılması  alban  yazısının  yaranması  və  inkişafı 

məktəblərin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərmişdir. Bibliya və dini ədəbiyyatın yunan 

dillərindən alban dilinə tərcüməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir[10]. Xatırladaq ki, 

Aquen  kilsə  məclisinin  qanuni  qərarları  V  əsrdə  Alban  hökmdarı  III  Vaçaqanın 

təşəbbüsü  ilə  yaradılmışdır.  Bu  qədim  yazılı  alban  abidəsində  bir  sıra  ciddi  qanun-

qaydalarla  yanaşı  təlim-tərbiyə  məsələləri  də  öz  əksini  tapmışdır[11].  "Alban  tarixi" 

və  VIII  əsrdə  alban  şairi  Davdəkin  elegiyası[12]  o  zamankı  Albaniyada  təhsilin 

inkişafını izləməyə imkan verir. 

VII əsrin əvvəllərindən etibarən Yaxın Şərqdə daha kamil, daha mütərəqqi din 

olan islam dini  meydana çıxmış  və tədricən geniş əraziyə  yayılmışdır. Yeni təşəkkül 

---

215 

 

tapan  dinin  banisi  məkkəli  Məhəmməd  Abdulla  oğlu  olmuş,  ona  "Allahın  yerdəki 

elçisi,  dinin  və  dövlətin  başçısı  kimi  iman  gətirilmişdir"[13].  Artıq  VII  əsrin 

ortalarından islam dini Azərbaycanda da yayılır və hakim dinə çevrilir. 

Məhəmməd  peyğəmbərin  həyatı,  mübarizəsi,  qələbəsi  və  təntənəsi  əsil  gör-

götür  dünyası,  tərbiyə  məktəbidir.  Onun  kəlamlarında  elm,  tərbiyə  və  təhsillə  bağlı 

ibrətamizliklər öz əksini tapmışdır. Peyğəmbərin "Elmi beşikdən qəbrə qədər öyrənin" 

kəlamında böyük hikmət var. Burada bir mətləb aşkarlanır ki, insan elmli olmaq, elm 

öyrənmək  üçün  oxumalı,  təhsil  almalı,  kamala  yetməlidir.  Təhsil  alandan  sonra  elm 

öyrənmək olar. Təhsil ala-ala elm zirvəsinə yüksəlmək olar. Deməli, təhsillə elm bir-

birini tamamlayır, vəhdət təşkil edir. Peyğəmbər savadlı olmaq üçün erkən çağlardan 

oxuyub-öyrənməyi  daha  faydalı  sayaraq  "Uşaqlıqdan  öyrənilən  elmi  daş  üzərində 

yazıya, ahıllıqda öyrəniləni isə su üzərində yazıya bənzədir". 

Məhəmməd  peyğəmbər  insanlara  alimlərə  qayğı  göstərməyi,  ehtiram 

bəsləməyi,  onlardan  öyrənməyi,  məsləhət  almağı  tövsiyə  edərək  "Alimləri  eşidin, 

çünki  onlar  dünyanın  çırağı,  axirətin  nurlarıdır"  deyirdi.  O,  alimi  əbədi  bir  varlıq 

saymış,  onu

 

yüksək  qiymətləndirmiş,  "Alim  öldü,  aləm  öldü",  "Alimin  qələminin 

mürəkkəbi şəhidin qanından daha  müqəddəsdir", "Ömrünü elmə sərf edən insan heç 

vaxt ölmür, əbədiyyətə qovuşur, əməllərdə yaşayır" kimi dəyərli fikirlər söyləmişdir. 

Başqa bir kəlamında demişdir ki, "Elm Çində də olsa, onun ardınca gedin", çünki elm 

sərhədsiz  və  hüdudsuzdur.  Harada  olsa,  nə  qədər  uzaqda  olsa,  necə  olsa,  gedilməli, 

öyrənilməlidir(14).  Başqa  bir  kəlamında  "Alimin  məclisi  cənnət  bağına  bənzər"  və 

yaxud  "Mən elmin şəhəri, Əli isə onun qapısıdır" - demişdir. 

Bəşərin  mənəvi  mədəniyyət  incilərindən  olan  "Qurani-Kərim"  hikmət  aləmi, 

heyrət abidəsidir. Gözlərə nur, qəlblərə fərəh bəxş edən sönməz məşəldir. Dərin məna 

və məzmun kəsb edən, islam dünyasının şah əsəri sayılan "Qurani-Kərim"də tərbiyə, 

təlim,  təhsil,  elmlə  bağlı  çox  mətləblər,  ibrətamizliklər  öz  əksini  və  geniş  şərhini 

tapmışdır. 

"Qurani-Kərim"də cəmiyyətin ilkin özəyi sayılan ailə geniş şərh və izah edilir. 

Övladın  nəvazişlə  böyüməsi,  qayğı  ilə  tərbiyə  olunması  və  layiqincə  kamala 

yetməsində  valideynin,  xüsusilə  ananın  xidmətləri  ön  plana  çəkilir,  yüksək 

qiymətləndirilir.  Bu  baxımdan  bir  nəfərin  Rəsulullaha  müraciəti  böyük  məna  kəsb 

edir: "-Ya Peyğəmbər, mən kimə daha çox yaxşılıq etməliyəm? Cavab verdi: - Anana. 

Həmin adam soruşdu: Sonra kimə? Peyğəmbər buyurdu: - Anana. Həmin adam yenə 

soruşdu: - Sonra kimə? Peyğəmbər yenə: - Anana, - dedi. O adam bir də: Bəs sonra 

kimə?  soruşduqda,  Rəsul-əkrəm  buyurdu:  -  Sonra  atana".  Məhəmməd  peyğəmbər 

başqa bir kəlamda "Cənnət anaların ayaqları altındadır" - demişdir. 

Peyğəmbərin bu nəsihətlərindən aydın olur ki, ana anadır, ata da ata. Hərəsinin 

öz  yeri,  öz  xidmət  dairəsi,  öz  məsuliyyəti  var.  Əgər  belə  demək  mümkünsə,  biri 

ürəyinin  yağı,  dərdinin  əlacı,  biri  başının  tacı,  hünəri,  arxası.  Ona  görə  də,  böyük 

peyğəmbərimiz  atanın  danılmaz  rolunu  yüksək  qiymətləndirir:  "Ataya  itaət  Allaha 

itaət, ataya üsyan Allaha üsyan deməkdir". Bəli, əgər belə demək mümkünsə, anasız 

---

216 

 

övlad yetim, atasız övlad boynuburuq, gözüqıpıqdır. 

"Qurani-Kərim"də  övladların  böyüməsində,  hərtərəfli  inkişafında,  əsil 

vətəndaş  kimi  yetişməsində  valideynlərin  böyük  və  əvəzsiz  rolunun  olduğu  qeyd 

edilir.  Tərbiyədə  ata-anaya,  qohum-əqrəbaya,  ağsaqqala,  ağbirçəyə,  qonum-qonşuya 

ehtiramla,  həssaslıqla  yanaşmaq  məsləhət  görülür.  İnsanpərvər,  vətənpərvər,  ədəb-

ərkanlı,  abırlı-həyalı,  ismətli-qeyrətli  olmaq  tövsiyə  edilir.  Nəcib,  nəzakətli, 

mərhəmətli, rəhmli, təvazökar, xeyirxah, sədaqətli, səxavətli olmaq təlqin edilir. Dinə, 

imana,  düzlüyə,  doğruluğa,  həqiqətə,  ədalətə,  əqidəyə,  sadiqliyə  geniş  yer  verilir. 

Əməksevər, dözümlü,  mübariz insan kimi yaşamaq məsləhət görülür.  Eyni zamanda 

israfçılığa, tamahkarlığa, acgözlüyə, yaltaqlığa, ikiüzlüyə, bədxahlığa, həsədə, zülmə, 

zülmkara, sözgəzdirənə, aravurana, satqına, paxıla qarşı barışmaz olmağa səsləyir. 

VII  əsrdən  etibarən  Azərbaycanın  bir  sıra  bölgələrində  məscidlər  inşa  edilir. 

Məscidlərdə  "Qurani-Kərim"in  oxunub-öyrənilməsi  və  əzbərlənməsi  həyata 

keçirilməyə  başlanır.  Beləliklə,  ibtidai  təhsil  məktəbləri  yaranır.  Bu  məscid  təhsil 

ocaqlarında təlim ərəb dilində aparılır[15]. 

Ərəb  əlifbasından  istifadə  ərəb  dilinin  və  islam  mədəniyyətinin  geniş 

yayılmasına  səbəb  oldu.  Dini,  elmi,  dünyəvi  xarakterli  əsərlər,  dövlət  və  şəxsi 

yazışmalar ərəb dilində aparılırdı[16]. 

X-XII əsrlərdə azərbaycanlılar ərəb dünyasının mədəni və elmi mərkəzlərindən 

olan  Bağdad,  Kufə,  Bəsrə,  Dəməşq,  Qahirə  və  başqa  şəhərlərdə  təhsil  almağa 

başladılar. Bu zəmində Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, Təbriz və Şam şəhərlərində də 

mədəni  mərkəzlər  yaranır[17].  Azərbaycanda  dini  təlimlərlə  yanaşı  ədəbiyyat, 

hüquqşünaslıq, fəlsəfə, məntiq, təbiətşünaslıq, riyaziyyat, astronomiya,

 

kimya fənləri 

tədris olundu, elm inkişaf etdi[18]. 

Bu dövrdə hüquq məktəblərinin böyük əksəriyyətində azərbaycanlılar fəaliyyət 

göstərmiş, sayılmış, seçilmişlər. X-XI əsrlərdə  Əbubəkr Məhəmməd ibn  Abdulla  əl-

Əhəri,  Əbusəid  Əhməd  ibn  Hüseyn  əl-Bərdəi,  Yaqub  ibn  Musa  əl-Ərdəbili  geniş 

ərazidə  hüquqşünaslar  kimi  tanınmışlar[19].  X  əsrdə  yaşayan  Əbubəkr  Əhməd  ibn 

Harun  əl-Bərdic  yaradıcılığını  dini  ideologiya  məsələlərinə  həsr  etmiş  və  bu  sahədə 

böyük nüfuz qazanmışdır. Bərdinc bir sıra dəyərli əsərlərin müəllifi kimi tanınır. Onu 

"axırıncı  nüfuz  sahiblərindən  və  dünya  alimlərinin  məşhurlarından"  olduğunu 

bildirmiş, "müsəlman hüququnu dərindən bilən alim" adlandırmışlar(20). X əsrin alim 

və  mütəfəkkirləri  fəlsəfə  elminin  inkişafında  xüsusi  xidmətlər  göstərmişlər.  "Saflıq 

qardaşları"  cəmiyyətində  azərbaycanlı  filosof  Əbdülhəsən  Əzzəncaninin  xidmətləri 

daha  böyük  olmuşdur.  Xilafətin  dağılmasından  bir  qədər  sonra  iqtisadi  və  mədəni 

dirçəliş  özünü  aşkar  büruzə  vermişdir.  Bu  zaman  Azərbaycan  fəlsəfi  fikir  tarixinin 

inkişafına Xətib Təbrizi, Qətran Təbrizi, Baba Kuhi Bakuvi öz zəngin yaradıcılıqları 

ilə təsir göstərmişlər[21]. 

X  əsrdən  Azərbaycanda  mədəniyyətin  tərəqqi  dövrü  başlayır.  Yeni  yaranan 

mədrəsələrdə  dini  təhsil,  ədəbiyyat,  hüquq,  məntiq,  fəlsəfə  və  digər  humanitar 

elmlərlə bərabər, memarlıq, riyaziyyat, astronomiya, kimya, tibb, coğrafiya elmləri də 

---

217 

 

tədris edilir. Qiymətli əsərlər meydana çıxır, görkəmli alimlər nəsli yetişirdi. 

Öz  dərin  köklərilə  ilk  sinifli  cəmiyyətlə  səsləşən  və  artıq  VII  əsrdən 

formalaşan "Kitabi-Dədə Qorqud" türk dünyasının ən möhtəşəm abidələrindəndir. Bu 

ölməz sənət  incisi xalq pedaqogikası baxımından dərin  məna  və  məzmun  kəsb edir, 

təlim-tərbiyə məsələlərinin öyrənilməsində əvəzsiz xəzinə rolunu oynayır.  

Dastanda  əxlaqi  tərbiyənin  tərkib  hissəsi  olan  vətənpərvərlik  problemi  ən 

əsaslardan sayılır. Gənc nəslə, vətənə dərin məhəbbət bəsləmək, onu göz bəbəyi kimi 

qorumaq, bu yolda qurban kəsmək məsləhət görülür. Müqəddəs vətən torpağını, onun 

əsrarəngiz  gözəlliyini,  dalğalarını,  daşlarını,  qalalarını,  çaylarını,  şır-şır  bulaqlarını 

sevmək, qorumaq öyrədilir. Vətənin oğul və  qızları qəhrəmanlığa  səslənilir. Vətənlə 

qəhrəmanlıq  vəhdət  təşkil  edir,  ayrılmazlıq,  yenilməzlik  rəmzinə  çevrilir.  Dastanda 

Qaraca  çobanın  Qazan  xana:  "İki  qardaşım  şəhid  oldu,  üç  yüz  kafir  öldürdüm,  üç 

yerdən  yaralandım, tək qaldım, ancaq sənin bir arıq toğlunu da  düşmənə  vermədim. 

İndi qonur atı, qalxanını, polad qılıncını, ox və yayını mənə ver ki, düşmənin üstünə 

gedib  onu  öldürüm  və  sənin  uğrunda  ölüm,  -  deməsi  buna  parlaq  misaldır[22]. 

Türklərin  "Vətənin  qara  torpağı  da  kəfəndir",  "Vətən  üçün  əziləni  vətən  əzizlər", 

"Vətənsiz  ölən  kəfənsiz  ölər"[23]  kimi  müdrik  kəlamları  əsil  vətənpərvərlik, 

qəhrəmanlıq nümunəsidir, güclü təlim, təsirli tərbiyə məktəbidir. 

"Kitabi-Dədə  Qorqud"da  valideynin  övlada  məhəbbətinə,  onun  sağlam  və 

tərbiyəli  böyüməsinə  geniş  yer  verilir.  Yüksək  insani  hiss,  vəfalı  olmaq,  qeyrətlə, 

namusla  ömür  sürmək  təlqin  edilir.  Qızlarımıza  ismətli  olmaq,  ərə  arxa  durmaq,  dar 

gündə at minmək, qılınc oynatmaq, düşməndən qisas almaq kimi keyfiyyətlər aşılanır. 

Dosta ilqar verən, qonşuya kömək duran, doğru-düzgün, mənən pak, təmiz, sədaqətli, 

səxavətli,  mübariz,  cəsur,  əməksevər  olmaq  tərbiyə  edilir,  "zəhmət  çəkməyənin 

yaşayışı yoxdur" - deyilir. Bütün bu mənəvi zənginliklər tərbiyə  məktəbi,  gör-götür, 

öyrən, öyrət dünyası kimi səciyyələnir. 

Azərbaycanın müxtəliftipli epiqrafik abidələrində Şeyx Pir Hüseyn, Şeyx Tahir 

Tac əl-Hüda Mərdəkani, Şeyx Əbubəkr, Şeyx Babi Yaqub kimi geniş ərazidə tanınan 

alim-şeyxlərin  adlarının  çəkilməsi  böyük  maraq  doğurur.  Digər  daş  kitabələrdə 

rəssamların, xəttatların,  memarların adlarının  verilməsi sənətin, elmin,  mədəniyyətin 

yüksək səviyyəsindən xəbər verir[24]. 

XI-XII əsrlərdə Şərq aləmində olduğu  kimi,  Azərbaycanda da elm  və  mənəvi 

mədəniyyətin digər sahələrində böyük canlanma və diqqətəlayiq inkişaf olmuşdur. Bu 

irəliləyiş Bakı, Şamaxı, Beyləqan, Təbriz, Gəncə, Naxçıvan və digər şəhərlərdə özünü 

daha  qabarıq  şəkildə  göstərmişdir.  Ədəbiyyat,  fəlsəfə,  hüquq,  tarix,  riyaziyyat, 

təbabət, astronomiya, coğrafiya və başqa elm sahələrində dünya şöhrətli alimlər yazıb 

yaratmışlar[25]. 

XII əsrin böyük Azərbaycan şairi Xaqaninin əsərlərində tərbiyə, təhsil və elmlə 

bağlı  xeyli  maraqlı  fikirlər  vardır.  O,  dərin  təhsil  almağı,  elm,  hikmət  və  müdrikliyi 

hər şeydən üstün tutur. Xaqani tərbiyədə valideynin rolunu xüsusi qiymətləndirir: 

Anasından küsən körpə bir uşaq,  

---

218 

 

Ana qucağında yer tapar ancaq. 

Şair vətəni ana ilə eyniləşdirir: "Şirvan ki var, ülviyyətin anasıdır" adlandırır. 

Vətəni sevməyi, onu qorumağı, qoynunda qərar tutmağı xoşbəxtlik sayır: 

Vətən həsrətiylə töküb göz yaşı,  

"Ah, Vətən" deyirəm mən hər sözbaşı. 

Zəhmətə  qatlaşmağı,  daim  çalışmağı,  torpağın  qədrini  bilməyi,  ondan 

istifadəni məsləhət görür: 

Həyatın beşiyi olmuş bu torpaq,  

Torpaqda doğulmuş mənalar ancaq. 

Xəqani  gənc  nəslə  sadə,  səmimi  olmağı,  zalıma,  zülmə,  namərdə,  hiyləgərə, 

aravurana,  sözgəzdirənə,  paxıla,  acgözə  qarşı  barışmaz,  amansız  olmağı  məsləhət 

bilir[26]. 

 

Dahi Nizamidən bəhs edən Y.Bertels  yazır: "Nizami öz dövrünün biliklərinin 

bütün  mövzusuna  sahib  idi.  Fəlsəfi  ədəbiyyatla,  astronomiya  və  astrologiya  ilə, 

coğrafiya və kosmoqonik ədəbiyyatla, müəyyən dərəcədə riyaziyyat, fizika və kimya 

ilə tanış olmuşdu". 

Nizaminin  "Xəmsə"sində  ailə,  valideyn,  övlad  münasibətləri  haqda  maraqlı 

mülahizələr  istənilən  qədərdir.  Valideynin  övladına  göstərdiyi  qayğı,  çəkdiyi  cəfa 

yalnız  balasını  fiziki  cəhətdən  sağlam,  əqli  cəhətdən  yetkin,  kamil  və  xoşbəxt 

görməkdir. Onun arzusu, əməllərilə sevinməkdir. 

Oğul, sözlərimə yaxşı qulaq as, 

 Ata nəsihəti faydasız olmaz.  

...Bir elmi öyrənmək istədikdə sən,  

Çalış ki, hər şeyi kamil biləsən. 

Nizami insanları kamil təhsil almağa, hərtərəfli biliyə sahib olmağa, dünyadan, 

dünya elmindən xəbərdar olmağa səsləyir: 

Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs, 

 Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz.  

Hər uca rütbədən biliniz, fəqət,  

Alimin rütbəsi ucadır əlbət. 

Nizami  əsərlərində  gənclərə  ağıllı,  zəkalı,  tərbiyəli,  tədbirli,  əməksevər, 

nəzakətli,  ehtiramlı  olmağı  təlqin  edir,  onlara  vətənpərvərlik,  qəhrəmanlıq  ruhunda 

tərbiyələnməyi öyrədir[27]. 

Nizami  müəllimə  yüksək  qiymət  verir,  onu  tərbiyəçi,  insan  qəlbinə  yol  tapan 

işıqlı bir qüvvə sayır. Nizami belə hesab edir ki, "müəllim özünün dərin biliyi, yüksək 

mənəviyyatı, əxlaqı ilə seçilməlidir. Onun təsvir etdiyi müəllimlər yüksək ağıl kamal 

sahibi, gözəl mənəviyyat timsalıdırlar, ensiklopedik bilikləri ilə zəmanənin adamlarını 

heyran qoymuşlar" [28]. 

Bu dövrdə yaşayıb-yaradan görkəmli alimlər nəsli yetişmişdir. Tanınmış təbib 

və filosof, şamaxılı Kafiəddin Ömər ibn-Osman Məlhəm kəndində "Tibb mədrəsəsi" 

adlı  müalicə  ocağı  açmışdır.  "Şirvanın  şərəfi",  "həkimlərin  şan-şöhrətlisi''  Mahmud 

---

219 

 

Xoca  Rəşidəddinin  tibb  sahəsindəki  xidmətləri  əvəzsizdir.  Görkəmli

 

təbib 

Mühzəbəddin  Təbrizinin  "Əl-Muxtar"  və  "Kitabi  tibb  əl-Cəlali"  əsərləri 

diqqətəlayiqdir.  Müalicə  həkimi  Əkmələddin  Naxçıvanini  "həkimlərin  ağası,  dünya

 

həkimlərinin  rəisi"  kimi  qələmə  vermişlər[29].  Əbuhəsən  Ərdəbilli,  Seyid  Bərdə 

Həkim  Təbrizi,  Fəxrəddin  Naxçıvani,  Şəmsəddin  Təbib  və  başqaları  zəmanəsinin 

tanınmış təbibləri olmuşlar[30]. 

Zəmanəsinin görkəmli alimlərindən biri, heç şübhəsiz, Xətib Təbrizidir. Qırx il 

elmi-pedoqoji  fəaliyyətlə  məşğul  olan  böyük  Azərbaycan  alimi,  şairi  Xətib  Təbrizi 

Şərq xalqlarının mədəniyyətinə, ədəbiyyat, dilçilik, etnoqrafiya və və folkloruna dair 

əsərlərin  müəllifidir.  XII  əsrdə  Əbülfəzl  Hübeyş  əl-Tiflisi  ərəb-fars  izahlı  lüğətini 

tərtib etmişdir. 

XI-XII  əsrlərdə  fəlsəfə  elmi  də  dövrünə  görə  yüksək  inkişaf  səviyyəsinə 

çatmışdır.  XI  əsrdə  Azərbaycanın  böyük  mütəfəkkir  filosofu  İbn  Sinanın  yetirməsi 

Bəhmənyardır.  Onun  "Mövcudatın  mərtəbələri",  "Metafizika",  "Gözəllik  və 

xoşbəxtlik" kimi əsərləri bütün Şərqdə yayılmışdır[31]. 

XI-XII  əsrlərdə  bir  sıra  mədrəsələrin  açılması  və  bu  məqsədlə  binaların 

tikilməsi  qeyd  edilir.  Xoyda  tikilən  əl-Fərəc  əl-Xuveyyi  mədrəsəsi,  Marağada  açılan 

Əhmədağa mədrəsəsi, "Atabəkriyyə" və "əl-Qadi" mədrəsələrini göstərmək olar. O da 

maraqlıdır  ki,  Bağdadda  1066-cı  ildə  açılan  "Nizamiyyə"  mədrəsəsi  bütün  Şərqdə 

şöhrət  qazanmış,  "ilk  universitet"  adlanmışdır.  Bu  əvəzsiz  təhsil  və  elm  ocağında 

azərbaycanlı alimlər dərs almış, dərs demişlər. 

XIII-XV  əsrlərdə  Azərbaycanda  təhsil  və  elm  xeyli  inkişaf  etmiş,  yeni 

məktəblər, mədrəsələr və ali təhsil ocaqları təsis edilmişdir. Məktəblərdə ibtidai təhsil, 

mədrəsələrdə  orta  təhsil  verilirdi.  Mədrəsələrdə  dini  təlimlə  yanaşı,  humanitar  və 

dəqiq  elmlər  də  tədris  edilirdi.  Həmin  əsrlərdə  Təbrizdə  "Yazaniyyə",  "Fələkiyyə", 

"Dəməşqiyyə",  "Qazi  Şeyx  Əli",  "Məqsudiyyə",  "Nəsriyyə"  və  digər  mədrəsələrdə 

gənclər  kamil  təhsil  alırdı.  Bakıda  "Şah  məscidi"  yanında  mədrəsə,  "Seyid  Yəhya" 

mədrəsəsi və başqaları da qabaqcıl təhsil ocaqları sayılırdı[32]. 

Bu dövrdə orta təhsillə yanaşı, geniş ərazidə tanınmış ali təhsil müəssisələrinin 

də fəaliyyət göstərdiyi xəbər verilir. Təbrizdə "Rəbi-Rəşididə" darülfünunu Yaxın və 

Orta  Şərqin  ən  böyük  təhsil  ocağı  idi.  Bu  ali  məktəbdə  7  min  tələbə  təhsil  alırdı. 

Burada Çin, Hindistan, Misir və Suriyadan dəvət olunmuş 500 nəfər alim tədris işilə 

yanaşı,  həm  də  əhalinin  müalicəsilə  məşğul  olmuşlar.  Darülfünunda  təbiətşünaslıq, 

fəlsəfə,  tarix,  təbabət,  nücum,  məntiq,  ilahiyyat  şöbələri  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu 

müəssisə  həm  də  zəngin  kitabxanası  ilə  də  sayılır,  seçilirdi.  Tədris  ərəb,  fars  və 

Azərbaycan dillərində aparılırdı[33]. 

Azərbaycanlılar  təhsil  almış,  kamala  yetmişlər,  öyrənmiş,  öyrətmişlər. 

Fərəhlidir  ki,  "Nizamiyyə"də  həm  də  böyük  alimlərimiz  müxtəlif  vaxtlarda  dərs 

demiş, elmi fəaliyyətlə məşğul olmuşlar. Onlardan Xətib Təbrizi, Fəxrəddin Əbülfəzl, 

İsmayıl ibn əl-Musənna ət-Təbrizi, Əbülfəzl Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd əl-

Ərdəbili,  Əminəddin  Müzəffər  ibn  Əbu  Məhəmməd  ibn  İsmayıl  ibn  Əli-ət  Təbrizi, 

---

220 

 

Tacəddin Əbul Fəzail,  Məhəmməd ibn əl-Hüseyn  ibn  Abdulla əl-Urməvi,  Ömər ibn 

Osman ibn Siəyb əl-Gənci, Qavaməddin Əbu Nəsr Yunis ibn Mənsur ibn İbrahim əl-

Şirvani,  Səfiəddin  Əbdül  Mömin  ibn  Yusif  ibn  Fakir  əl-Urməvi  və  başqalarını 

göstərmək olar[34]. 

Azərbaycanda  elm  tarixinin  öyrənilməsində  Nəsirəddin  Tusinin  yaradıcılığı 

əvəzsiz  mənbə,  tükənməz  xəzinədir.  O  bu  sahədə  dahilik,  dühalıq  şöhrəti  qazanmış 

parlaq simadır. 

Alimin 

kamal 

dünyasıyla 

tanış 

olduqda  aydın  görünür  ki,  o,  böyük  zəka 

sahib  idi,  dərin  müşahidə  qabiliyyətinə  və 

ensiklopedik  biliyə  malikdi.  Astronomdu, 

riyaziyyatçıydı,  iqtisadçıydı,  hüquqşünasdı, 

mineroloqdu, ədəbiyyatşünasdı, təbiətşünasdı, 

musiqişünasdı,  məntiq,  etika,  ilahiyyat 

tədqiqatçısıydı(35). 

XIII əsrdə yaşayan Nəsirəddin Tusinin 

xidmətləri  yüksək  qiymətləndirilərək  o, 

"Millətin  və  dövlətin  köməkçisi",  "Ana-

zaman  doğmuş  yeganə  adam",  "Dövlətin  və 

dinin  köməkçisi",  "Fəzl  ölkəsinin  padşahı", 

"Hünər  asimanı",  "Yerin  günəşi",  "Dahi 

Mövlanə", 

"Bəşər 

nəslinin 

müəllimi", 

"Müdriklərin  sultanı",  "Son  dövrün  ləyaqətli 

xadimi", "Dövlətin əsil arxası", "Şeyxi əzəm" 

kimi  şərəflərə  layiq  görülmüşdür[36],  Heç 

şübhəsiz,  Azərbaycanın  böyük  alimi  Xacə 

Nəsirəddin  Tusinin  zəngin  və  çoxsahəli 

yaradıcılığında  təlim-tərbiyə  məsələləri  və 

elm haqqında son dərəcə qiymətli fikirləri dünyaya məlumdur. Xüsusilə onun 1259-cu 

ildə yaratdığı və rəhbərlik etdiyi Marağa rəsədxanası təkcə Azərbaycanda deyil, həm 

də  Yaxın və Orta  Şərqdə  geniş şöhrət  tapmışdır. Dövrünün böyük  və  bənzərsiz  elm 

mərkəzi olan bu təhsil ocağı "Rəsəd dağı"nın münasib yerində inşa edilmişdir[37]. 

Bu  elm  və  təhsil  ocağında  yerli  gənclərlə  yanaşı,  xaricdən  gələn  tələbələr  də 

təhsil almışlar.  Eyni zamanda dünyanın bir sıra ölkələrindən dəvət olunmuş alimlər 

burada  dərs  demiş,  elmi  araşdırmalar  aparmışlar.  Onlardan  Möhməddin  Məğribini, 

Hüsməddin  Şamanini,  Şeyx  Kamalı,  Mahmud      Nəcməddin      Usturlabini,    İsa 

Monqolu,  Tacəddin  Əli  Nəşşaşini,  Nəsrəddin  bin  Tolayibini,  Səlahəddin  əz-Zeydi 

Buxarini, Çinli Fo Minrini və başqalarını göstərmək olar. 

Nəsirəddin  Tusinin  bilavasitə  rəhbərliyi  altında  elm  və  təhsillə  bağlı  bir  sıra 

qiymətli  kitablar  yunancadan  ərəb  və  fars  dillərinə  tərcümə  edilərək  geniş  istifadə 

edilirdi(38) Bu əvəzsiz təşəbbüs dövrün  

tələbindən  irəli  gəlirdi.  Yunan  dilini 

---

221 

 

bilməyənlər tərcümə vasitəsilə hərtərəfli biliyə və geniş dünyagörüşə sahib olurdular. 

Eyni zamanda tədqiqatçılar öz araşdırmalarında bu mənbədən faydalanırdılar. Alimin 

bəzi əsərləri həm də tədris vəsaiti kimi geniş istifadə olunmuşdur. Bəzən haqlı olaraq 

zəmanəsinin  akademiyası  adlandırılan  bu  rəsədxananın  zəngin  kitabxanası  elmin  və 

təhsilin inkişafına xidmət etmişdir. 

Böyük  elm  təşkilatçısı,  təhsil  carçısı 

Nəsirəddin  Tusinin  "Əxlaqi-nasiri"  əsəri 

hikmət,  gör-götür  dünyasıdır,  ibrətamizliklə 

dolu tərbiyə məktəbidir[39]. 

Bu  əsərdə  uşağın  dünyaya  gəldiyi 

gündən başlayaraq onun təlim və tərbiyəsi ilə 

bağlı  məsələlər  ön  plana  çəkilir,  bu  sahədə 

təsvirlər,  həyati  məsləhətlər  təqdim  edilir. 

Alim  belə  bir  fikir  irəli  sürür  ki,  "Uşaq 

süddən  ayrıldıqdan  sonra  hələ  əxlaqı 

korlanmağa  vaxt  tapmamış  onu  tərbiyə 

etməyə, nizam-intizama öyrətməyə başlamaq 

lazımdır"[40].  Deməli,  uşağın  tərbiyəsi 

beşikdən başlayır. 

N.Tusinin  yazdığına  görə,  "uşağı 

mehribanlıq 

və 

məhəbbət 

doğuran 

kəramətlərlə tərbiyə etmək lazımdır, xüsusilə 

ağıla,  şüura,  idraka  təsir  edən  başa  salmaq 

yolu  ilə..."[41].  Sonrakı  mərhələdə  isə 

"...adət-ənənə,  davranış  qaydaları,  dini 

vəzifələri  öyrətmək,  onları  yerinə  yetirməyə  təhrik  etmək,  tabe  olmadıqda  tənbeh 

etmək,  xeyirli  işləri  onun  yanında  tərifləmək,  zərərli  şeyləri  pisləmək 

məsləhətdir"[42]. 

Böyük  alim  və  tərbiyəçi  Nəsirəddin  Tusi  yazır:  "...uşağı  körpəlikdən  tərbiyə 

etmək lazımdır. Sonra dərs öyrətməyə, təlimə  başlarlar, hikmətli  kəlamlar, tərbiyəvi 

şerlər  əzbərlədərlər  ki,  öyrənmək  istədikləri  şeylər  yadında  qalsın,  mənasını 

unutmasın"[43]. 

"Əxlaqi-Nasiri"də  göstərilir  ki,  uşaqda  xoşagələn  bir  cəhət  olduqda  onu 

tərifləmək  lazımdır.  Xoşa  gəlməyən  hərəkətlərə  görə  hər  dəfə  danlamaq,  qaxınc, 

töhmət  etmək  də  düzgün  sayılmır.  Çox  yemək,  çox  yatmaq,  çox  danışmaq  və  şit 

zarafatlardan  çəkindirmək  tövsiyə  edilir.  Təmiz,  səliqəli  geyinmək  məsləhət  görülür. 

Əsərdə daha sonra göstərilir ki, uşağa az danışmağı, böyüklərə qulaq asıb öyrənməyi, 

soruşanda "bəli" deməyi, xoşagələn, gözəl, xoş kəlamlar işlətməyi öyrətmək lazımdır. 

"O  özünə,  müəlliminə,  yaşca  özündən  böyük  olanlara  hörmət  və  xidmət 

etməlidir"[44]. 

Nəsirəddin Tusi göstərir ki, "Ata-anaya, müəllimə itaət etməyi, onlara həmişə 

---

222 

 

böyük hörmət gözü ilə baxıb, onlardan qorxmağı təlqin etmək lazımdır; bu adət hamı 

üçün yaxşıdır, cavanlar üçün isə daha gözəldir"[45]. Böyük müəllim Nəsirəddin Tusi 

uşaqların  meyil-marağını  öyrənərək  onları  hansı  sənət  sahələrinə  yönəltməyin,  bu 

barədə  əvvəlcədən  ciddi  işlər  aparmağın  yollarını  göstərir.  O  qeyd  edir  ki,  "Elm 

dalısınca getsə, dediyimiz kimi, əvvəlcə tədricən əxlaq dərsi vermək, sonra isə hikmət 

nəzəriyyəsinə  keçmək  lazımdır  ki,  uşaqlar  da  əzbərləmə  və  təlqinetmə  yolu  ilə  əldə 

etdikləri  biliklərin  mənasını  anlasın,  özü  də  bilmədən  qazanmış  olduğu  səadətin  nə 

qədər böyük olduğun başa düşsün, böyüklərinə təşəkkür etsin, özü sevinsin"[46]. 

Nəsirəddin  Tusinin  elm,  təhsil  və  tərbiyənin  müxtəlif  sahələrinə  aid  başqa 

əsərlərində  də  qiymətli  məlumatlar  vardır.  Onun  bu  kamal  dünyasından  sonra  gələn 

əsrlərindən də təlim-tərbiyədə geniş istifadə edilmişdir. Hal-hazırda da onun əsərləri 

elmlə, təhsillə məşğul olanların əvəzsiz xəzinəsi sayılır. 

Eramızın  XIII-XIV  əsrlərində  təhsil  və  elm  sahəsindəki  canlanma  və  inkişaf, 

bir  sıra  tanınmış  təhsil  ocaqlarının  fəaliyyəti  diqqəti  cəlb  edir.  Onlardan  Təbrizdə 

"Qazaniyyə", "Fələkiyyə", "Şeyx Kəmaləddin Xocəndi", "Dəməşqiyyə", "Qazi Şeyx 

Əli",  "Məqsudiyyə",  "Müzəffəriyyə",  "Nəsriyyə"  mədrəsələri  geniş  fəaliyyət 

göstərmişlər.  Şənbi-Qazanda  "Şəfeiyyə"  və  "Hənəfiyyə"  mədrəsələri  olmuşdur. 

Bakıda "Şah məscidi" yanında mədrəsə, Seyid Yəhya mədrəsəsi, Ərdəbildə Şeyx Səfi 

məqbərəsi  nəzdindəki  "Darül-irşad",  Dərbənddə  məhəllə  məscidi  yanındakı 

mədrəsənin fəaliyyəti daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verirdi[47]. 

Şübhəsiz, bu dövrün ali məktəbləri arasında Təbrizdəki Darülfünun Yaxın və 

Orta Şərqdə ən böyük və məşhur idi. XIV əsrdə fəaliyyət göstərən bu təhsil ocağında 

7  min tələbə təhsil alır, bilik  öyrənirdi. Çin, Hindistan, Misir və Suriya ölkələrindən 

---

223 

 

50  nəfər  tanınmış  alim  burada  qızğın  fəaliyyət 

göstərir,  gənc  nəslin  təlim-tərbiyəsi  ilə  məşğul 

olurdu.  Darülfünunda  təbiətşünaslıq,  fəlsəfə, 

tarix,  təbabət,  nücum,  məntiq  və  ilahiyyat 

şöbələri  fəaliyyət  göstərirdi.  Buradakı  bilik 

xəzinəsi  sayılan  kitabxanalarda  elmin  müxtəlif 

sahələrinə 

aid 

60 

min 

nüsxə 

kitab 

saxlanılırdı[48]. 

XIV  yüzilliyin  əvvəllərində  Nəsirəddin 

Tusi  rəsədxanasının  güclü  təsiri  nəticəsində 

Şəhri-Qazanda yeni bir rəsədxana inşa edilmiş və 

fəaliyyətə  başlamışdır.  Bu  elm  mərkəzi  təkcə 

görkəmli  mütəxəssislərlə  deyil,  həm  də  lazım 

olan müxtəlif cihazlarla təmin edilmişdi[49]. 

Musiqi 

mədəniyyəti 

tarixinin 

öyrənilməsində  XIII  əsrin  musiqişünas  alimi 

Səfiəddin  Ürməvi  və  XIV  əsrdə  yaşayan 

musiqişünas  və  mahir  ifaçı  Əbdülqadir 

Marağinin əsərlərinin musiqi tariximizin öyrənilməsi üçün əhəmiyyəti danılmazdır. 

XIII  əsrdə görkəmli alim, filosof və əczaçı  Mahmud ibn İlyas "Tibb elmi" və 

"Müalicə elmi haqqında kitab" əsərlərini yazmışdır. Ərdəbilli həkim Sədi Ərdəbilinin 

və  Şirvanlı  Şükrullahın  tibb  sahəsindəki  fəaliyyətləri  xüsusi  qeyd  edilməlidir. 

Riyaziyyat  sahəsində  "Hesab  kitabı"nın  müəllifi  Übeyd  Təbrizi,  Şeyx  Abdulla 

---

224 

 

Şəbüstəri və Məhəmməd Təbrizinin irsi böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir[50]. 

Zəmanəsinin  görkəmli  alimi  və  müəllimi  Cəlaləddin  Məhəmməd  Dəvvani 

fəlsəfə  və  tarix elmi sahəsində  zəngin irs qoymuşdur. Onun əxlaq  məsələlərinə  həsr 

etdiyi  "Əxlaqi-cəlali"  əsərindən  Yaxın  və  Orta  Şərqdə  geniş  istifadə  edilmişdir. 

Təbrizdə Nəsriyyə mədrəsəsində dərs deməsi də məlumdur[51]. 

XIV  əsrdə  tarixçilər  tərəfindən  qələmə  alınmış  "Cami  ət-təvarix"  çoxcildlik 

tarix əsəri dünyəvi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu  dövrdə  yaşamış tarixçi  Məhəmməd 

ibn-Hinduşah  Naxçıvaninin  "Dəstur  əl-kitab"  əsərində  Azərbaycanın  tarixilə  bağlı 

qiymətli  fikirlər  öz  əksini  tapmışdır.  Görkəmli  tarixçi  və  coğrafiyaşünas  Həmdullah 

Qəzvininin  "Tarixi-qozide"  və  "Nüzhət  əl-qülub"  əsərləri  müəllifə  daha  çox  şöhrət 

gətirmişdir. Tarixçi və coğrafiyaşünas Əbdürrəşid Bakuviyə "Əsərlərin xülasəsi" əsəri 

daha  çox  şöhrət  gətirmişdir.  Əsərdə  əsasən  Azərbaycanın  şəhərləri  və  tarixi 

abidələrindən söhbət açılır[52]. 

Heç şübhəsiz, XIII-XV əsrlərdə ədəbiyyat sahəsində də böyük işlər görülmüş, 

əvəzsiz  irs  qoymuş  məşhur  sənətkarlar  yetişmişlər.  Lakin  XIV  əsrdə  yaşamış 

Şəmsəddin  Hacı  Məhəmməd  Əssar  Təbrizinin  irsi  elm  və  pedaqoji  baxımdan  daha 

böyük  maraq  doğurur.  Mahir  söz  ustası  eyni  zamanda  riyaziyyat  və  astronomiya

 

elmləri  ilə  yaxından  məşğul  olmuşdur.  Əssar  Təbrizinin  "Mehr  və  müştəri" 

poemasında  elm,  təhsil,  təlim,  müəllim,  tərbiyə,  məktəb  və  hərtərəfli  inkişaf  etmiş 

şəxsiyyət barəsində son dərəcə qiymətli mülahizələr öz əksini tapmışdır[53]: 

.... Hər ikisi təlim aldı bir cərgədə mehriban, 

Öyrəndilər hər bir elmi bir ruh kimi iki can. 

XIII-XIV  əsrin  parlaq  simalarından  biri  də  şeir-sənət  sahibi,  elm  və  təhsillə 

bağlı  müdrik  kəlamlar  müəllifi  Marağalı  Əhvədidir.  Özünün  mənəvi  irsində  xüsusi 

mərhələ təşkil edən "Cami-cam" məsnəvisində əvvəlcə məscid, mədrəsə, xanəgah və 

kainatın  mənşəyi  barədə  fikirlərini  söyləyir.  İnsan  haqqında  mülahizələrində  insanı 

Tanrının payı sayır, onun daha qüdrətli, kamil, dərin zəka sahibi olduğunu vurğulayır. 

Şərabın, sərxoşluğun, israfçılığın zərərli olduğunu söyləyir,  övladın tərbiyə  edilməsi 

məsələlərinə  toxunur[54].  Əsərdə  elmlə  bağlı  daha  geniş  fikirlər  söylənir.  Şair  belə 

hesab edir  ki,  insanı  göylərə  ucaldan bilik can quşunun qanadlarıdır. Bilik  həyatdır, 

insana qol-qanad verəndir. Elm ağılın işığı, bilik nurudur. Elm insana cəsarət, hünər, 

inam, iradə bəxş edər. Bilik insanları göylərə ucaldar, nadanları, savadsızları quyuya 

salar, kor edər, zülmətdə yandırar. O, əvəzsiz dövlət olan elmi hər şeydən uca tutur, 

dünyanın dərkini bilikdə axtarır[55]. 

XIV əsrdə yaşayan Fəzlullah Nəimi  hürufilik təliminin banisi və zəmanəsinin 

müdrik şəxsiyyəti olmuşdur. Nəimi hürufiliyin əsas məqsəd və müddəalarını özünün 

bir  sıra  əsərlərində  işıqlandırmışdır.  Onun  "Məhəbbətnamə",  "Cavidane-kəbir", 

"Ərşnamə"  traktatlarında  bu  məsələyə  geniş  yer  ayrılmışdır.  "Nəiminin  təliminin 

səciyyəvi  xüsusiyyəti  dünyanın  panteist  idrakı  sisteminə  yeni  ünsürün-hərfin  daxil 

edilməsidir.  Hürufilər  yazını,  nitqi  və  təfəkkürü  ifadə  edən  hərfləri  Allah,  dünya  və 

insanla eyniləşdirirlər"[56]. 

---

225 

 

XIV-XV  yüzilliklərdə  yaşayıb-yaradan  böyük  Azərbaycan  mütəfəkkiri 

İmadəddin Nəsimi hürufiliyin geniş ərazidə yayılması və təşəkkül tapmasında xüsusi 

xidmət göstərmişdir[57]. Şairin fəlsəfəsinin məqsəd və məramının əsasını insan təşkil 

edir. O, insana ülvi varlıq  kimi baxır, kainatın yaradıcısı sayır. Alim belə hesab edir 

ki, insan "əzəlidir, nəhayətsizdir. O, həyatın və ölümün mənbəyidir". Nəsimi məslək, 

amal uğrunda insanları mübarizəyə, qələbələrə səsləyir. İnsanı bütün canlılardan uca, 

dünyanın yaradıcısı sayır. Onun hər bir varlıqdan yüksək, yenilməz bir qüvvə, aliliyin, 

aqilliyin, gözəlliyin, cəsarət və hünərin timsalı olduğunu qeyd edir. 

XVI  əsrdə  yaşamış  böyük  Azərbaycan  şairi  və  mütəfəkkiri  Məhəmməd 

Füzulinin  zəngin  irsi  xalqımıza  başucalığı  gətirmiş,  onu  dünyada  tanıtdırmışdı. 

Füzulinin ərəb, fars və Azərbaycan dillərində qələmə aldığı əsərlərində təlim-tərbiyə 

ilə  bağlı  çox  mətləblər  aşkarlanır,  nəsihətlər  verilir,  onun  mənəvi  dünyasında  insan 

 

yer üzünün əşrəfi, hər şeyə qalib gələn qadir qüvvə sayılır. Füzuli əxlaqi saflığı, ailə 

münasibətlərində  böyük-kiçiyə  hörməti,  valideynə  sonsuz  məhəbbəti  və  qayğı 

göstərməyi məsləhət bilir[58]. 

Şair  ailə  və  müəllim  tərbiyəsinin,  tədrisin  kamil  insanın  yetişməsində  rolunu 

yüksək  qiymətləndirir.  Böyük  mütəfəkkir  Füzuli  təlim-tərbiyə  məsələləri  ilə  yanaşı, 

böyük filosofdu, musiqişünasdı, elm fədaisidi, təbabət, astronomiya, fəlsəfə və digər 

elmlər sahəsində qiymətli fikirlərin müəllifidir[59]. 

Nizami və Füzuli dühasına yüksək qiymət verən ulu öndərimiz Heydər Əliyev 

yazır:  "...Bizim  mədəniyyətimiz,  elmimiz  çox  zəngindir.  Biz  Nizamidən,  Füzulidən 

danışarkən onları təkcə şair kimi deyil, böyük filosoflar kimi, dünya  mədəniyyətinə, 

dünya elminə böyük töhfələr vermiş mütəfəkkirlər kimi tanıtmalıyıq"[60]. 

XVI-XVII  əsrlərdə  mədəniyyətlə  yanaşı  təhsil,  elm  və  başqa  mənəvi  sahələr 

inkişaf etmiş, bir sıra görkəmli alimlər fəaliyyət göstərmiş, zəngin irs qoymuşlar. Bu 

baxımdan  böyük  dövlət  başçısı,  uzaqgörən  diplomat,  görkəmli  sərkərdə,  şair  və 

mədəniyyət  carçısı  I  Şah  İsmayılın  əməlləri  və  arzuları  diqqətəlayiqdir.  O,  Marağa 

rəsədxanasının  yenidən  bərpası  və  fəaliyyətə  başlaması  haqda  göstəriş  verdi.  Bu 

təşəbbüs  böyük  dövlət  başçısının  elmə  və  təhsilə  qayğısının  təzahürü  kimi 

qiymətləndirilməlidir.  Lakin  onun  ölümü  bu  işi  yarımçıq  qoyur.  1611-ci  ildə  I  Şah 

Abbasın  əmri  ilə  tarixçi  Cəlaləddin  Məhəmməd  Münəccim  Yəzdi,  riyaziyyatçı  və 

astronom  Şeyx  Bahəddin  Amili,  Mövlana  Əlirza  Təbrizi  Marağa  rəsədxanasının 

bərpasının layihəsini hökmdara təqdim etdilər[61]. 

I  Şah  İsmayıl  Xətayi  yaradıcılığında  ilk  tərbiyəçi  olan  anaya  yüksək  qiymət 

verir,  onu  övlada  tərbiyəçi,  cahana  zinət  bilir.  Ana  dilinin  zənginliyini,  hikmətini 

göstərir, onu dövlət dili səviyyəsinə qaldırır. İnsanda fiziki sağlamlığı, mənəvi saflığı 

yüksək qiymətləndirir. Şair insanı dönməz, şücaətli, məğrur, əyilməz, əqidəli, iradəli 

olmağa səsləyir. 

XVI  əsrdə  bir  sıra  elm  sahələrini  inkişaf  etdirən  alimlər  nəsli  yetişmişdir. 

Riyaziyyat  elminə  dair  Şeyx  Abdulla  Şəbüstərizadənin  "Məaric  dəf  heyət",  "Riyazi-

rizvan",  "Kitabi-meyar",  "Rissaleyi  qövsi-qüzeh"  və  başqa  əsərlərini  göstərmək  olar. 

---

226 

 

Təbrizli  Seyid  Əhməd  Lələvinin  məntiq,  dilçilik,  ədəbiyyat  və  riyaziyyat  elmlərinə 

dair qiymətli əsərləri vardır[62]. 

XVI-XVIII  əsr  alimləri  sırasında  ensiklopediyaçı  Məhəmmədhüseyn  Xələf 

oğlu  Təbrizinin  xidmətləri  daha  çox  nəzəri  cəlb  edir.  Alim  Hindistanda  yaşayarkən 

"Bürhani-qate"  lüğətini  hazırlamışdır.  Bu  geniş  əhatəli  lüğətdən  Şərqin  bir  sıra 

ölkələrində istifadə edilmişdir. Azərbaycanın görkəmli filosofu Yusif Məhəmmədcan 

oğlu Qarabağinin fəlsəfə və hüquq elmlərinə dair əsərləri Orta Asiyada qiymətli dərs 

vəsaiti  kimi  istifadə  edilmişdir.  Göstərilən  dövrdə  bir  sıra  görkəmli  tarixçilər  nəsli 

yetişmişdir.  Onlardan  Həsənbəy  Rumlunun  oncildlik  tarix  əsərini  göstərmək  olar. 

Onun əsərlərində dövrünün tarixi daha geniş şərh edilmişdir. Səfəvilərin tarixinə aid 3 

cildlik  əsərin  müəllifi  Fəzli  Zeynalabdin  oğludur.  XVII  əsrin  görkəmli  tarixçisi 

İskəndər  bəy  Münşinin  "Abbasın  dünyanı  bəzəyən  tarixi"ndə  Azərbaycanın  tarixinə 

dair zəngin məlumatlar vardır[63]. 

XVI-XVII əsrlərdə elmlə  yanaşı təhsil də inkişaf etmiş, bir sıra yeniliklər baş 

vermişdir.  Keçən  əsrlərdə  olduğu  kimi,  bu  dövrdə  də  təlim-təhsil  məsələlərinə  din 

xadimləri rəhbərlik edirdi. Tələbələr yenə də məscidlərdə, şəxsi evlərdə təşkil edilən 

məktəb və mədrəsələrdə təhsil alırdılar. Uşaqlar əvvəlcə ana dilində, yuxarı siniflərdə 

isə  ərəb  və  fars  dillərində  təhsillərini  davam  etdirirdilər.  Əlifbanı  tamam-  kamal 

öyrəndikdən  sonra  "Quran"ı  əzbərləyirdilər.  Təhsil  ocaqlarında  ilahiyyat  dərsi  geniş 

tədris  edilsə  də,  ictimai  və  təbiət  elmləri  də  keçilirdi.  Eyni  zamanda  astronomiya  və 

riyaziyyat elmlərinin tədris edilməsi barədə də xəbər verilir[64]. 

 XVIII  əsrdə  Təbrizdə  600  məhəllə  məktəbi  və  47  mədrəsə,  Şamaxıda  40-a 

qədər  məktəb  və  7  mədrəsə,  Ərdəbildə  Şeyx  Səfi  məqbərəsində  xüsusi  mədrəsə 

fəaliyyət göstərmişdir. 

Zəngin  və  hərtərəfli  bilik  almaqda,  geniş  dünyagörüşün  formalaşmasında 

kitabxanaların  rolu  əvəzsizdir.  Bu  ocaq  əsrlərcə  bilik  xəzinəsi  sayılmış,  oxu-öyrən 

mənbəyinə  çevrilmişdir.  Bu  dövrdə  Azərbaycanda  kitabxanaçılıq  işində  də  xeyli 

irəliləyiş  nəzərə  çarpır.  Təbrizin,  Ərdəbilin,  Şamaxının,  Bakının,  Gəncənin, 

Marağanın zəngin kitabxanaları Şərqdə məşhur olmuşdur. Bu kitabxanalarda müxtəlif 

sahələrə  dair  minlərlə  kitablar  toplamış  çoxlu  kitabxanaçılar  fəaliyyət 

göstərmişlər[65]. 

XVIII-XlX  əsrin  hüdudlarında  Azərbaycanın  daxili  və  xarici  vəziyyəti 

dözülməz idi. Geniş ərazini əhatə edən Azərbaycan bir sıra xırda feodal dövlətlərinə 

parçalandı[66].  Ölkədəki  feodal  pərakəndəliyi,  xanlıqlar  arasında  baş  verən 

müharibələr əhalinin güzəranını yaman günə qoymuşdu. Cənubi Qafqaza sahib olmaq 

üçün  çar  Rusiyası  istilaçı  planlar  hazırlayır  və  həyata  keçirməyə  çalışırdı.  Böyük 

strateji  əraziyə  və  zəngin  sərvətlərə  malik  olan  Azərbaycan  daha  böyük  əhəmiyyət 

kəsb  edirdi.  Bu  torpaqlara  sahib  olmaqda  İranın  öz  marağı  vardı.  Ona  görə  də  bu 

dövlətlər  arasında  müharibələr  labüd  idi.  Məhz  bu  səbəbdən  də  Rusiya-İran 

müharibələri başladı. 1813-cü ildə Gülüstan və 1828-ci ildə Türkmənçay müqavilələri 

nəticəsində Şimali Azərbaycan çar Rusiyası işğalının qurbanı oldu. Rusiya burada öz 

---

227 

 

məqsəd və məramlarına uyar siyasət yeritməyə başladı. 

XVIII  əsrdə  olduğu  kimi,  XIX  əsrin  əvvəllərində  də  təhsil  müsəlman 

ruhanilərinin təsir dairəsində idi. Məscidlərin və digər dini ocaqların nəzdində məktəb 

və mədrəsələr yetərincə fəaliyyət göstərirdi. Çoxillik ənənəvi təhsil öz işini, inkişafını 

davam  etdirirdi.  Lakin  zamanın  tələbinə  uyğun  olaraq  qabaqcıl  və  daha  mütərəqqi 

təhsilə böyük ehtiyac duyulurdu. 1829-cu ildə təqdim olunan təhsil nizamnaməsi bu 

vacib  məsələni  bir  qədər  də  tezləşdirdi.  Tədricən  Gəncə,  Şəki,  Şuşa,  Naxçıvan, 

Ordubad,  Şamaxı,  Bakı,  Quba,  Lənkəran  və  digər  qəza  məktəbləri  yarandı  və 

fəaliyyətə  başladı.  Bu  ikisinifli  məktəblərdə  şəriət,  qiraət,  hüsnxət,  hesab,  rus  və 

Azərbaycan dili tədris edilirdi[67]. 

XIX  əsrin  birinci  yarısında  maariflə 

yanaşı,  elm  sahəsində  də  bir sıra  uğurlar əldə 

edilmişdir.  Bu  baxımdan  Abbasqulu  ağa 

Bakıxanovun 

xidmətləri 

xüsusilə 

qeyd 

edilməlidir. O, 1794-cü ildə indiki Əmircanda 

anadan olmuşdur. Gənclik illərində ərəb, fars, 

rus  dillərini  öyrənmiş,  rus  ordusunda  xidmət 

etmiş  və  polkovnik  hərbi  rütbəsini  almışdır. 

Vətən  oğlu  vətən  tarixinin  böyük  tədqiqatçısı 

olmuşdur. 

Böyük  alim,  görkəmli  mütəfəkkir,  elm 

və  maarif  fədaisi  A.Bakıxanov  xalqının 

təhsillənməsini hər şeydən üstün bilirdi. O bu 

münasibətlə yazırdı: "Maarifə doğru ilk addım 

məktəb təsis etməkdir". Mən həmvətənlərimin 

faydası  üçün  bütün  qabiliyyətimi  bu  işə  həsr 

edirəm  və  mənim  nəzarətim  altında  məktəb 

təsis  etmək  haqqında  fikir  irəli  sürməyə 

cəsarət  edirəm.  O  bu  böyük  arzu  ilə  1832-ci 

ildə  Bakıda  pansionlu  dünyəvi  məktəbin 

layihəsini  təqdim  etdi.  Bu  kamil  və  hərtərəfli 

işlənmiş  layihədə  ana  dili  və  fars  dili  ilə  yanaşı  rus  dili,  tarix,  coğrafiya,  hesab 

fənlərinin tədris edilməsi nəzərdə tutulurdu[68]. XIX əsrin birinci yarısında belə dərin 

məzmunlu və xalqın maariflənməsinə yönəldilən təşəbbüs qibtəyə layiqdir. 

A.Bakıxanov 1841-ci ildə fars dilində özünün məşhur "Gülüstani-İrəm" əsərini 

yazmışdır.  Bu  əsərdə  təkcə  Azərbaycan  xalqının  deyil,  həm  də  Dağıstan  xalqlarının 

qədim dövrdən 1813-cü ilə qədərki tarixi öz dolğun əksini tapmışdır. Alimin fəlsəfi, 

əxlaqi  və  dini  görüşləri  "Riyaz  ül-qüds",  "Təhzib  ül-əxlaq",  "Kitabi-nəsayeh",  "Eyn 

ül-mizan"  və  başqa  əsərlərində  öz  əksini  tapmışdır.  O,  əsərlərini  daha  dolğun  və 

məzmunlu etmək məqsədilə xalq yaradıcılığı, arxeologiya, etnoqrafiya, numizmatika 

və toponimiya elmlərinin məlumat və müddəalarını öyrənmişdir. 

---

228 

 

Böyük  mütəfəkkir  ilahiyyat,  fəlsəfə, 

astronomiya,  coğrafiya,  jurnalistika  və 

başqa

 

elmlərə də öz münasibətini bildirmiş, 

dərin məzmunlu əsərlərlə çıxış etmişdir. O 

həm  də  görkəmli  şair  kimi  ədəbiyyat 

tariximizə  Qüdsi  təxəllüsü  ilə  daxil 

olmuşdur.  Şairin  lirik  və  epik  əsərləri 

hazırda  da  bədii  siqlətini  və  dərin 

məzmununu 

saxlamaqdadır[69].  

A.Bakıxanov      1847-ci    ildə  Məkkə 

yaxınlığında dünyasını dəyişmişdir.  

XIX 

əsrin 

birinci 

yarısında 

xalqımızın 

çoxəsrlik 

tarixinə 

maraq 

artmağa  başladı.  Əslən  Qazax  bəylərinin 

nəslindən  olan  və  təxminən  1780-ci  ildə 

anadan  olan  və  1848-ci  ildə  vəfat  edən 

Mirzə  Adıgözəl  bəy  gəncliyində  Qafqazda 

rus ordusunda xidmət etmişdir. Rusiya-İran 

müharibəsinin iştirakçısı,  Qarabağın  mahal 

naibi  və  divanbəyi  olmuşdur.  Fars,  rus, 

erməni, gürcü dillərini bilən və yaxşı təhsil 

alan  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  Qarabağın  siyasi  tarixinə  dair  dəyərli  əsəri  1950-ci  ildə 

çap edilmişdir[70]. 

1773-cü  ildə  doğulan  və  1853-cü  ildə  vəfat  edən  Mirzə  Camal  Cavanşir 

"Qarabağ  tarixi"nin  müəllifidir[71].  Onun  haqqında  şərqşünas  A.Berje  belə  yazır: 

"Mirzə  Camal  ərəb,  fars  və  türk  dillərindən  başqa,  ləzgi  və  avar  dillərini  də  bilirdi, 

astronomiyadan  məlumata  malik  idi,  tarix  və  coğrafiyanı  gözəl  bilirdi".  Bütün  bu 

üstünlüklər  onun  əsərlərində  Qarabağın  tarixinin  hərtərəfli  işıqlandırmasına  öz 

töhfəsini  vermişdir.  O,  təkcə  tədqiqatçı  deyil,  həm  də  təbli  şairdi.  Bir  sıra  şeirləri 

müxtəlif dillərdə qələmə alınmışdı. 

XIX əsrin birinci yarısında şərqşünaslıq sahəsində də bir sıra görkəmli alimlər 

nəsli  yetişmişdir.  Onların  sırasında  Mirzə  Cəfər  Topçubaşovun  adı  xüsusi  qeyd 

edilməlidir. 1790-cı ildə Gəncədə doğulan, 1869-cu ildə vəfat edən böyük şərqşünas 

alim  Peterburq  alimləri  arasında  sayılan-seçilən  və  dərin  hörmətə  malik  olanlardan 

idi. Mirzə Cəfər Peterburqun ali məktəblərində  fars və türk dilində dərs demiş, dərin 

nüfuz  qazanmışdır.  O,  20  ilə  qədər  Rus  Arxeologiya  Cəmiyyətinin  numizmatika 

şöbəsinin  rəhbəri,  Britaniya  Kral  Asiya  Cəmiyyətinin  üzvü  olmuşdur.  "Fars 

müntəxəbatı",  "Qədim  dövrlərdən  Teymurləngə  qədər  monqolların  tarixi"  və  s. 

əsərlərini yazmışdır[72]. 

XIX əsr Rusiya və Azərbaycan şərqşünaslıq elminin  banilərindən olan Kazım 

bəy  Mirzə  Məhəmməd  Əli  Hacı  Qasım  oğlu  1802-ci  ildə  Rəşt  şəhərində  anadan 

---

229 

 

olmuşdur.  O,  dini  təhsillə  yanaşı,  dünyəvi  təhsili  də  yetərincə  öyrənmişdir.  1825-ci 

ildə  Omsk  şəhəri  Asiya  məktəbində  Şərq  dillərindən  dərs  demişdir.  1826-cı  ildə 

Kazan  Universitetində  Şərq  dillərindən  mühazirə  oxumuş,  türk-tatar  dilləri 

kafedrasına başçılıq etmişdir[73]. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycanda  sənaye  və  kənd  təsərrüfatının 

kapitalistcəsinə  inkişafı,  təkmil  alət  və  mexanizmlər  tətbiqinin  çoxalması,  yeni 

nəqliyyat  və  rabitə  vasitələrinin  yaranması  savadlı  mütəxəssislərə  tələbatı  kəskin 

şəkildə artırdı. Həm bu amillər, həm də çarizmin regionda öz mövqeyini qəti şəkildə 

möhkəmləndirmək, milli müstəmləkəçilik siyasətini uğurla həyata keçirmək üçün rus 

dilini  bilən  yerli  kadrlara  daha  çox  ehtiyac  duyması  məktəblər  şəbəkəsinin 

genişlənməsinə,    yeni    təhsil    ocaqlarının,    mədəni-maarif  müəssisələrinin    meydana 

gəlməsinə  səbəb  oldu.  Bu  həm  rus  məktəblərinin  sayının  artmasında,  təhsil 

səviyyəsinin  yüksəldilməsində,  həm  də  ana  dilində  təhsil  verən  yeni  tipli  məktəblər 

yaradılmasında özünü büruzə verirdi. 

XIX

 

 əsrin  30-50-ci  illərində  çar  hökuməti  tərəfindən  yaradılmış  qəza  və 

birsinifli ibtidai məktəblərin sonrakı inkişafında 1872-ci ildə qəbul edilmiş Əsasnamə 

mühüm rol oynadı. Bu sənədə uyğun olaraq ibtidai təhsil verən qəza məktəbləri təhsil 

müddəti  6  il  olan  şəhər  məktəblərinə  çevrildi.  Cənubi  Qafqazda  ilk  şəhər  məktəbi 

1874-cü ildə Şuşada təşkil edildi[74]. Şəhər məktəblərində rus dili, hesab, coğrafiya, 

tarix, rəsm, nəğmə, şəriət fənləri tədris edilirdi. Yerli əhalinin bu məktəblərə  marağı 

böyük idi. Məsələn, Şamaxıda birsinifli şəhər məktəbi şəhər əhalisinin təkidli xahişi 

və  əlavə  məktəb  binası  tikməyi  öz  öhdəsinə  götürməsi  sayəsində  1877-ci  ildə 

üçsinifli, 1901-ci ildə isə dördsinifli məktəbə çevrilmişdi. 

XX

 

əsrin  başlanğıcında  imperiya  miqyasında  daha  çox  biliklər  verən 

məktəblərə tələbat kəskin şəkildə artdığı üçün çar hakimiyyət orqanları 1912-ci ildən 

şəhər  məktəbləri  əsasında  ali  ibtidai  məktəblər  təşkil  etməyə  başladı.  Bu  yeni 

məktəblərdə  3-4  illik  ibtidai  təhsildən  sonra  4  il  yüksək  təhsil  verilirdi.  Tədris 

proqramında  təbiətşünaslıq,  coğrafiya,  fizika,  cəbr,  həndəsə,  ümumi  tarix  fənlərinin 

keçilməsi nəzərdə tutulurdu. Ali ibtidai məktəbin şagirdləri orta məktəblərin müvafiq 

siniflərinə  qəbul  oluna  bilərdilər.  Bu  məktəbləri  bitirənlər  texniki  məktəblər  və  ya 

müəllimlər  seminariyalarına  daxil  olmaq  hüququna  malik  idilər.  1915-ci  ildə  Bakı, 

Gəncə, Şuşa, Şamaxı,  Quba,  Lənkəran, Naxçıvan  və  Şəki  şəhərlərində  12 ali ibtidai 

məktəb fəaliyyət göstərmişdi. Bu məktəblərdə 1669 şagird təhsil alırdı ki, onların da 

39 faizi azərbaycanlı uşaqlar idi. 

XIX  əsrin  70-ci  illərində  xəzinə  hesabına  kəndlərdə  ibtidai  məktəblər 

açılmasına başlandı. İlk dəfə olaraq kəndli uşaqlarının oxuması üçün belə  məktəblər 

Qazax  qəzasının  Dağ  Kəsəmən  kəndində,  Cəbrayılda  və  Göyçayda  yaradıldı.  Bu 

ibtidai  kənd  məktəbləri  sadə  kəndli  kütləsinə  yaxınlığı,  təhsilin  pulsuz  və  kütləvi 

olmasına görə xalq məktəbləri adlanırdı. Həmin məktəblərdə təlim əyanilik prinsipinə 

əsaslanır və şüurlu mənimsəməyə üstünlük verilirdi. Cismani cəza tətbiq edilmirdi. 

XIX  əsrin  80-90-cı  illərində  neft  sənayeçiləri  savadlı  fəhlə  və  texniklər 

---

230 

 

hazırlanması  üçün  öz  vəsaitləri  hesabına  Bakıda  və  Abşeron  kəndlərində  ibtidai 

məktəblər  açmağa  başladılar.  Bunların  içərisində  "Nobel  qardaşları"  şirkətinin  Qara 

şəhərdə  və  Balaxanıda  təşkil  etdiyi  məktəblər  daha  yaxşı  təchiz  olunmaları  ilə 

seçilirdi.  1892-ci  ildə  "Simens  qardaşları"  şirkəti  də  Gədəbəydə  misəritmə  zavodu 

yanında ibtidai məktəb yaratmışdı. 

XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  başlanğıcında  Bakı  neft  sənayeçiləri  qurultayları 

şurası  mədən-zavod  rayonunda  ibtidai  məktəblər  şəbəkəsini  ləng  də  olsa  inkişaf 

etdirirdi. 19l2-ci ildə şuranın açdığı 9 məktəb fəaliyyət göstərirdi ki, onlarda da 2328 

şagird təhsil alırdı. 

Bu ibtidai  məktəblər elementar biliklər verirdi  və  maddi imkanı  məhdud olan 

ailələrin  uşaqları  üçün  nəzərdə  tutulmuşdu[76].  Yoxsul  uşaqları  bir  qayda  olaraq, 

ibtidai  təhsillə  kifayətlənməli  olurdular.  XX  əsrin  əvvəllərindən  ibtidai  məktəblərdə 

yerli şərait və tələbat nəzərə alınmaqla şagirdlərə peşə vərdişləri və təsərrüfat işlərinə 

dair müəyyən biliklər də verilirdi. 

XX  əsrin  ilk  onilliklərində  ibtidai  məktəblər  şəbəkəsi  bir  qədər  genişləndi. 

Artıq  1915-ci  ildə  Bakı  və  Gəncə  quberniyalarında  Qafqaz  Təhsil  Dairəsinin 

sərəncamında  olan  103  şəhər  və  609  kənd  ibtidai  məktəbi  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu 

məktəblərdə  46  mindən  çox  şagird  təhsil  alırdı  ki,  bu  da  məktəbyaşlı  uşaqların  10 

faizini  təşkil  edirdi.  Məktəb  binalarının  çatışmaması,  bir  çox  yerlərdə  isə  kirayə 

edilmiş  və  sanitariya-gigiyena  tələblərinə  cavab  verməyən  evlərdə  dərs  keçilməsi 

ibtidai təhsil ocaqlarının genişləndirilməsinə əngəl törədirdi. 

Dövlətin  və  xüsusi  şirkətlərin  açdığı  belə  məktəblərin  sayının  artmasına 

müəllim  kadrlarının  çatışmaması  da  ciddi  surətdə  mane  olurdu.  Universitet  təhsilli 

azərbaycanlı  pedaqoqlar,  demək  olar  ki,  yox  dərəcəsində  idi.  İbtidai  məktəblərə 

müəllimliyə  gimnaziya  məzunları  xüsusi  imtahan  verməklə  qəbul  edilirdi. 

Azərbaycanlı  müəllimlərin  olmadığı  məktəblərə  yerli  əhali  inamsızlıqla  yanaşır  və 

uşaqlar çox çətinliklə təhsilə cəlb edilirdi. 

XIX  əsrin  60-cı  illərinə  kimi  nəinki  Azərbaycanda,  ümumiyyətlə,  Qafqazda 

müəllim  hazırlayan  xüsusi  təhsil  ocağı  yox  idi.  Bu  sahədə  ilk  addım  1866-cı  ildə 

Tiflisdə  Aleksandrovsk  müəllimlər  məktəbinin  yaradılması  oldu.  1873-cü  ildən 

müəllimlər  institutuna  çevrilən  bu  təhsil  müəssisəsində  şəhər  məktəbləri  üçün 

müəllimlər hazırlanırdı. Lakin onun məzunları arasında azərbaycanlıların sayı çox az 

idi.  Növbəti  addım  1871-ci  ildə  Kubanda,  1876-cı  ildə  Qoridə  müəllimlər 

seminariyalarının  açılması  oldu.  Xüsusən  bütün  Cənubi  Qafqaz  üçün  ibtidai  məktəb 

müəllimləri hazırlamalı olan Qori seminariyasında 1879-cu ildə Azərbaycan şöbəsinin 

yaradılması  azərbaycanlı  gənclərdən  müəllim  kadrları  yetişdirilməsində  tarixi  rol 

oynadı. 

Seminariyada  təhsil  müddəti  3  il  idi.  Kəndli  gənclərin  seminariyaya  qəbul 

olunmasını  asanlaşdırmaq  üçün  xüsusi  hazırlıq  sinifləri  təşkil  edilmişdi  və  ehtiyacı 

olan tələbələrə təqaüd verilirdi. 

Azərbaycan  şöbəsinin  ilk  müdiri  A.O.Çernyayevski,  sonralar  isə  həmin 

---

231 

 

seminariyanın ilk  məzunlarından olan Firidun bəy  Köçərli olmuşdu.  Azərbaycan dili 

müəllimi  vəzifəsi  də  onun  ilk  məzunlarından  biri  olan  Səfərəli  bəy  Vəlibəyova

 

tapşırılmışdı.  Cənubi  Qafqaz  Müəllimlər  Seminariyasının  Azərbaycan  şöbəsinin 

fəaliyyət  göstərdiyi  40  il  ərzində  burada  250  nəfərdən  çox  sözün  həqiqi  mənasında 

xalq müəllimi  hazırlanmışdı[77].   Seminariyanın  məzunları  Azərbaycanın müxtəlif 

guşələrində  məktəblər  açılmasında,  elm  və  mədəniyyətin  inkişafında  çox  böyük  rol 

oynadılar.  Məzunların  bir  qismi  də  Qafqazın  digər  bölgələrində,  xüsusən  də  Tiflis, 

İrəvan quberniyalarında azərbaycanlı əhalinin maariflənməsinə böyük töhfə verdilər. 

1918-ci  ildə  Cənubi  Qafqazda  müstəqil  dövlətlərin  yaranması  və  Gürcüstan 

hökumətinin  Qori  seminariyasının  Azərbaycan  şöbəsini  bağlamaq  niyyəti  ilə  bağlı 

şöbənin müdiri, təhsil, elm və mədəniyyət carçısı Firidun bəy Köçərli cəsur bir addım 

atdı.  O,  böyük  məhrumiyyətlərə,  təzyiq  və  təqiblərə  sinə  gərərək  şöbənin  bütün 

əmlakını Qazaxa köçürdü və onun əsasında Qazax Müəllimlər Seminariyasını yaratdı. 

F.Köçərlinin rəhbərliyi ilə bu təhsil ocağı onlarla istedadlı gəncə müəllimlik peşəsinin 

sirlərini öyrətdi, onları düzgün yola uğurladı. 

Rusiya  imperiyasının  müstəmləkəçilik  siyasəti  nəticəsində  azərbaycanlı 

gənclərin  təhsilini  davam  etdirməsi,  o  cümlədən  də  mükəmməl  orta  təhsil  alması 

imkanı uzun müddət çox məhdud olmuşdur. İlk vaxtlar yalnız 1854-cü ildə Şamaxıda 

yaradılmış  dördsinifli  ali  ibtidai  məktəbdə  təhsili  davam  etdirmək  mümkün  idi.  Bu 

məktəbin  yetirmələri  içərisində  sonradan  görkəmli  təbiətşünas  alim,  Azərbaycan 

mətbuatının yaradıcısı kimi şöhrət qazanmış Həsən bəy Zərdabi də var idi. Quberniya 

mərkəzi Şamaxıdan Bakıya köçürüldükdən sonra bu məktəb də Bakıya köçürüldü və 

1865-ci  ildə  onun  əsasında  Azərbaycanda  ilk  orta  məktəb  -  gimnaziya  təşkil 

edildi[78]. 

Gimnaziyalar  qədim  yunan  və  latın  dillərinin,  riyaziyyatın  tədrisinin  əsas  yer 

tutduğu  klassik  gimnaziyalara  və  proqramında  müasir  dillərə,  təbiət  elmlərinə 

üstünlük  verən  real  gimnaziyalara  bölünürdü.  XIX  əsrin  70-ci  illərində  real 

gimnaziyalar  real  məktəblərlə  əvəz  olundu  və  onları  bitirənlərə  yalnız  xüsusi 

ixtisasların tədris edildiyi ali məktəblərə daxil olmaq hüququ verildi. Elmi yaradıcılıq 

və

 

dövlət qulluğu üçün kadrlar hazırlayan universitetlərdə isə ancaq klassik gimnaziya 

məzunları ali təhsil ala bilərdilər. 

Rusiya  hakimiyyət  orqanları  milli  ucqarlarda,  o  cümlədən  Azərbaycanda  orta 

təhsilin  inkişafına  hər  vasitə  ilə  əngəl  törədir,  yerli  gəncləri  müasir  elmi  biliklərdən, 

qabaqcıl dünyagörüşə yiyələnməkdən uzaq tutmağa çalışırdı. Ona görə yerli əhalinin 

Bakıda,  Şuşada  və  digər  şəhərlərdə  gimnaziya  və  real  məktəbdə  xahişlərini  əksər 

hallarda rədd edir, yalnız yerlərdə hökumət nümayəndələrinin israrlı əsaslandırmaları 

və  əhalinin  bu  məktəblərin  bütün  xərclərini  ödəmək  üçün  vəsait  toplamaları  ilə 

əlaqədar istisnalara yol verirdi. Məsələn, Gəncə quberniyasının təşkili ilə bağlı 1870-

ci ildə Gəncə qəza məktəbi əsasında klassik progimnaziya yaradıldı, 1881-ci ildə isə 

bu məktəb tam orta təhsil verən klassik gimnaziyaya çevrildi[79]. 

1874-cü ildə Bakıda, 1881-ci ildə Şuşada real məktəblər açıldı. 1891-ci ildə isə 

---

232 

 

ildə  Bakı  şəhər  Dumasının  vəsaiti  hesabına  klassik  progimnaziya  yaradıldı,  1896-cı 

ildə  də  onun  əsasında  gimnaziya  təşkil  edildi.  Elə  birinci  il  bu  gimnaziyaya  daxil 

olmaq üçün 600 nəfər ərizə vermişdi. Artıq əsrin sonunda bu gimnaziya şagirdlərinin 

sayına  görə  Rusiyanın  mərkəzi  quberniyalarında  olan  bütün  gimnaziyaları  ötüb 

keçmişdi. Dağıstan və Zakaspi vilayətlərindən də çoxlu sayda gənc Bakıya orta  təhsil 

almağa  gəlirdi.  XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  başlanğıcında  Bakıda  şəhər  əhalisinin 

böyük  sürətlə  artması  da  yeni  orta  məktəblər  açılmasını  zəruri  edirdi.  Ona  görə  də, 

hakimiyyət orqanları Bakıda 1897-ci ildə daha bir progimnaziya, 1901-ci ildə isə orta 

təhsil verən ticarət məktəbi yaradılmasına icazə verdilər[80]. 

XX  əsrin  ilk  illərində  Azərbaycanda  orta  məktəblərin  sayı  daha  ləng  artırdı. 

Buna  səbəb  maliyyə  vəsaitinin  çatışmaması  və  təşkilati  çətinliklər  idi.  1914-cü  ilin 

rəsmi statistikasına görə, o dövrdə Azərbaycanda 5 oğlan gimnaziyası, 3 real məktəb, 

7 qız  gimnaziyası fəaliyyət  göstərirdi.  Orta  təhsilə  maraq ildən-ilə  artdığı halda,  yer 

olmadığına görə gimnaziyalar onlarla yeniyetmənin ərizəsini rədd etməli olurdu. İldə 

60-125 rubl həcmində təhsil haqqı alınması da imkanı məhdud olan ailələrin uşaqları 

üçün gimnaziya təhsilini əlçatmaz edirdi. 

Azərbaycanda  meydana  gələn  orta  təhsil  müəssisələri  yerli  gənclərin  və 

yeniyetmələrin rus dilində olsa da, mükəmməl orta təhsil almalarına imkan yaradırdı. 

Bu  məktəblərə  azərbaycanlı  şagirdlərin  cəlb  olunmasında  Bakı  gimnaziyasının 

müəllimi  Həsən  bəy  Zərdabinin  xüsusilə  böyük  xidmətləri  olmuşdu.  O,  1871-ci 

ildə"Cəmiyyəti-xeyriyyə"  təşkil  edərək  azərbaycanlı  uşaqların  orta  təhsil  almalarına 

maddi  kömək  göstərilməsini  qaydaya  salmışdı.  "Cəmiyyəti-xeyriyyə"nin  bu  nəcib 

təşəbbüsünə Şamaxı, Şuşa, Quba, Tiflis və İrəvan şəhərlərindən olan bir çox imkanlı 

şəxslər fəal qoşuldular, yardım toplanmasında yaxından iştirak etdilər. Qafqaz Tədris 

Dairəsinin  1872-ci  il  üzrə  hesabatında  xüsusi  qeyd  edilmişdi  ki,  kasıb  müsəlman 

şagirdlərə  kömək  cəmiyyətinin  fəaliyyəti  nəticəsində  müsəlman  ailələrində  təhsilə 

maraq  artmış,  dövlət  məktəblərində  oxuyan  müsəlman  şagirdlərin  sayı  keçən  il  140 

nəfərdən çox olmuşdur. 

Azərbaycanlı uşaqların orta təhsilə cəlb edilməsinə 1891-ci ildən Bakı klassik 

progimnaziyasında  müəllim  işləyən  Nəriman  Nərimanov  da  böyük  səy 

göstərmişdi(81).  O,  10  il  bu  məktəbdə  dərs  demiş,  şagirdlərin  Azərbaycan  dilini 

öyrənməsini  asanlaşdırmaq  üçün  1899-cu  ildə  "Türk-Azərbaycan  dilinin  qısa 

qrammatikası"  və  "Azərbaycanlılar  üçün  rus  dilini  və  ruslar  üçün  Azərbaycan  dilini 

öyrənmək üçün dərslik" hazırlayıb çap etdirmişdi. Qori seminariyasının digər məzunu 

İsa bəy Abakarov uzun müddət kənd məktəblərində işləyərkən yoxsul ailələrdən olan 

istedadlı  uşaqları  öz  vəsaiti  hesabına  Tiflisə,  Gəncəyə,  Qoriyə  feldşer  və  sənət 

məktəblərinə, gimnaziya və seminariyaya təhsilini davam etdirməyə göndərmişdi. 

Azərbaycanlı  uşaqların  rus  dilində  təhsil  verən  məktəblərə  cəlb  olunmasında 

"Rus-Azərbaycan məktəbi" adlı tədris ocaqlarının yaradılması əhəmiyyətli rol oynadı. 

Azərbaycanda  ilk  belə  məktəbi  milliyətcə  tatar  olan  Kazan  sakini  Tavhiddin 

Mamlayev  1875-ci  ildə  Qazax  qəzasının  Salahlı  kəndində  təşkil  etmişdi(83). 

---

233 

 

Məktəbin  tədris  planına  rus  dilində  oxuma  və  yazma,  qrammatika,  hesab,  rəsmxət 

Azərbaycan  dili,  şəriət,  gimnastika  daxil  idi.  Salahlı  məktəbi  qısa  müddət  ərzində 

əhali  içərisində  böyük  rəğbət  qazanmış  və  hökuməti  Azərbaycan  kəndlərində  rus 

dilində  ibtidai  məktəblər  yaratmağın  yararlı  olmasına  inandırmışdı.  1877-ci  ildə 

Salahlı  rus-Azərbaycan  məktəbi  birsinifli  normal  kənd  məktəbinə  çevrildi  və  Gəncə 

quberniyası xalq məktəbləri direksiyasının tabeliyinə verildi. 

Azərbaycanın  məktəb  tarixində  çox  mühüm  yer  tutan  rus-Azərbaycan 

məktəbinin  yaradılması  və  inkişafı  isə  Sultanməcid  Qənizadənin  və  Həbib  bəy 

Mahmudbəyovun  adları  ilə  bağlıdır.  Tiflis  Aleksandrovsk  Müəllimlər  İnstitutunun 

məzunu  olan  bu  iki  gənc  müəllim  1887-ci  ildə  Bakıda  birsinifli  xüsusi  rus-

Azərbaycan  məktəbi  təşkil  etdilər.  Məktəbin  Qafqaz  təhsil  dairəsi  tərəfindən  təsdiq 

edilmiş  tədris  planında  rus  olmayan  əhali  arasında  ibtidai  məktəbin  tədris  planının 

rəhbər tutulması və rus dilinin tədris edilməsi vacib şərt kimi qoyulmuşdu. 

Bu  məktəb  əhali  arasında  böyük  şöhrət  qazandı  və  şagirdlərinin  sayı  sürətlə 

artmağa başladı. Görkəmli yazıçı və dövlət xadimi Nəriman Nərimanov bu məktəbin 

əhali içərisində nüfuzunun artmasını razılıqla qeyd edərək yazırdı ki, iki-üç il köhnə 

qayda ilə oxuyan uşaq axırda öz adını da yaza bilmədiyi halda, "üsuli-cədid qaydası 

ilə  oxuyan  uşaqlar  isə  iki  ayın  ərzində  ana  dilində  və  yarım  ildə  rus  dilində  yazıb-

oxuyurdular" [84]. 

Rus-Azərbaycan  məktəbi  birsinifli  və  tədris  müddəti  iki  il  olan  tədris  ocağı 

kimi  yaradılsa  da,  tezliklə  ikisinifli  və  tədris  müddəti  4  il  olan  məktəbə  çevrildi.  Bu 

məktəbdə  təlimin  yüksək  səviyyəsi,  nümunəvi  nizam-intizam,  müəllimlərin  öz 

peşəsinə vurğunluğu onun daha da genişləndirilməsini tələb edirdi. 1891-ci ildə Bakı 

şəhər  Duması  rus-Azərbaycan  məktəbi  bazasında  dövlət  hesabına  iki  yeni  məktəb 

açdı. H.Mahmudbəyov birinci, S.Qənizadə ikinci məktəbə müdir təyin edildi. Sonrakı 

illərdə

 

bu  məktəblərin  sayı  daha  da  artdı.  1914-cü  ildə  Bakıda  12  rus-Azərbaycan 

məktəbi  fəaliyyət  göstərirdi  ki,  onlarda  da  2482  şagird,  o  cümlədən  299  qız  təhsil 

alırdı. 

XX  əsrin  əvvəlində  Gəncə,  Şuşa,  Şamaxı,  İrəvan  və  Tiflisdə  də  rus-

Azərbaycan məktəbləri təşkil edildi. Bu məktəblər Azərbaycanda təhsilin səviyyəsini 

əhəmiyyətli  dərəcədə  yüksəltdi.  Onları  bitirənlərin  çoxu  gimnaziyalarda,  real 

məktəblərdə  tam  orta  təhsil  almaq,  ali  məktəblərə  daxil  olmaq  imkanından 

yararlandılar və xalqımız içərisində təhsilin sonrakı inkişafına öz töhfələrini verdilər. 

XIX  əsrin  ortalarında  Azərbaycanda  qızların  da  təhsil  almaları  üçün  ilk 

məktəblərin təşkilinə başlandı. Bu dövrə aid mənbələrdə Bakıda, Şamaxıda, Gəncədə, 

Zaqatalada,  Şuşada  qızların  təhsil  aldığı  xüsusi  məktəblərin  fəaliyyət  göstərməsi 

haqqında  çeşidli  məlumatlar  vardır.  Məsələn,  50-ci  illərdə  Bakıda  İçərişəhərdə 

Məşədi  Səkinə  və  Xırdaxanım  adlı  iki  qadın  öz  evlərində  qızların  oxuması  üçün 

məktəb yaratmışdı. Bu məktəbdə şəriət və  Quran dərsləri ilə  yanaşı,  ana dili, hesab, 

tarix, nəğmə və rəsm fənləri tədris edilir, tikmə işi öyrədilirdi. Həmin dövrdə Şamaxı 

şəhərində  də  zəmanəsinin  maarifpərvər  ziyalısı  Güllübəyim  xanım  dini  və  dünyəvi 

---

234 

 

fənlərin tədris edildiyi qız  məktəbi təşkil etmişdi. XIX əsrin 60-cı illərində Gəncədə 

11  qadın  müəllim  evdə  qızlara  təhsil  verməklə  məşğul  idi.  Bu  tədris  ocaqlarının 

hamısı  xüsusi  təşəbbüslə  yaradılmış  və  yerli  sakinlərin  ianələri  hesabına  fəaliyyət 

göstərirdi. 

Çarizmin  Azərbaycanda  mövqeyinin  möhkəmlənməsi  ilə  əlaqədar  dövlət 

idarələrində  xidmət  edən  məmurların  ailələri  ilə  burada  məskunlaşması  baş  verir  və 

rus  dilində  qız  məktəbləri  açılması  zərurəti  yaranırdı.  Bu  sahədə  ilk  addım  1847-ci 

ildə Şamaxıda "Müqəddəs Nina" qız məktəbinin açılması oldu. Quberniya mərkəzinin 

1859-cu ildə zəlzələ ilə əlaqədar Şamaxıdan Bakıya köçməsindən sonra bu məktəb də 

Bakıya  köçürüldü[85].  1874-cü  ildə  Bakıda  "Müqəddəs  Nina"  məktəbi  əsasında  ilk 

qız  gimnaziyası  yaradıldı.  1864-ci  ildə  Zaqatalada  birillik  təhsil  verən  qız  məktəbi 

açıldı  və  şagirdlərin  sayının  sürətlə  artması  ilə  əlaqədar  1904-cü  ildə  dördsinifli 

Marinsk qız məktəbinə çevrildi. 1875-ci ildə Şuşada, 1885-ci ildə isə Gəncədə açılan 

qız  məktəbləri  sonradan  progimnaziyaya  çevrildilər.  Bu  məktəblərdə  oxuyanlar 

içərisində  azərbaycanlı  qızlar  az  olsalar  da,  onlar  Azərbaycanda  qadın  təhsilinin 

sonrakı inkişafında çox əhəmiyyətli rol oynadılar. 

Azərbaycan ziyalıları və  milli burjuaziya  nümayəndələri azərbaycanlı qızların 

dünyəvi  təhsilə  daha  geniş  miqyasda  cəlb  edilməsi  uğrunda  ardıcıl  mübarizə 

aparırdılar. H.Zərdabi və həyat yoldaşı Hənifə xanım, F.Köçərli, böyük xeyriyyəçi və 

millət  atası  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev  azərbaycanlı  qızların  maariflənməsini  onların 

cəmiyyətdə öz hüquqları uğrunda mübarizə aparmaları, gənc nəslin təlim-tərbiyəsinin 

yaxşılaşdırılması  baxımından  çox  vacib  hesab  edirdilər.  Firidun  bəy  Köçərli  yazırdı 

ki,  müsəlman  qızların  məktəbi  bitirməsi  ilə  öz  vəzifəsini  yaxşı  başa  düşən  təhsilli 

evdar  qadınlar  və  analar  meydana  gələcək  və  tədricən  bütün  müsəlman  həyat  tərzi 

həm  ailədə,  həm  də  cəmiyyətdə  yaxşılığa  doğru  dəyişiləcək,  yenidən 

qurulacaqdır[86]. 

XIX əsrin 80-90-cı illərində Tiflisdə və Bakıda  müsəlman qızları üçün dövlət 

məktəbi  yaradılması  təşəbbüsləri  hakimiyyət  orqanları  tərəfindən  rədd  edildi.  Ona 

görə də, bəhs olunan dövrdə bir sıra mütərəqqi müəllimlər qızların heç olmazsa oğlan 

məktəblərinə cəlb edilməsinə çalışır, həmin məktəblərdə qızlar üçün ayrıca sinif təşkil 

edirdilər.  Bu  sahədə  ilk  uğurlu  addımlardan  birini  görkəmli  yazıçı  və

 

maarifçi  Cəlil 

Məmmədquluzadə  atmışdı.  O,  1893-cü  ildə  müdir  işlədiyi  Naxçıvanın  Nehrəm 

kəndindəki ikisinifli məktəbdə qızların təhsil alması üçün ayrıca sinif açmışdı. 90-cı 

illərdə  Nuxada,  Cəbrayıl  qəzasının  Qarabulaq  kəndində,  Qubada,

 

Gəncə  qəzasının 

Bağbanlar  kəndindəki  ibtidai  məktəblərdə  də  qızların  təhsil  almaları  üçün  ayrıca 

siniflər təşkil edilmişdi. 

Nəhayət,  uzunmüddətli  gərgin  mübarizələrdən  və  müxtəlif  hakimiyyət 

orqanları  ilə  çoxsaylı  yazışmalardan  sonra  XX  əsrin  başlanğıcında  H.Z.Tağıyev  öz

 

vəsaiti  hesabına  Azərbaycanda  dünyəvi  elmləri  öyrədən  ilk  qız  məktəbini  açmağa

 

icazə aldı. Bu məqsəd üçün görkəmli xeyriyyəçi xüsusi məktəb binası tikdirmişdi və o 

zamankı  müsəlman  cəmiyyətinin  qadın  təhsilinə  həssas  münasibətini  nəzərə  alaraq 

---

235 

 

məktəb  nizamnaməsində  ayrıca  bəndlə  göstərmişdi  ki,  məktəbin  müdiri  və 

müəllimləri hökmən azərbaycanlı qadınlar olmalıdır. 

Bütün  Qafqazdan  müsəlman  qızların  azərbaycan  və  rus  dillərində  dünyəvi 

elmləri öyrəndikləri bu məktəb 1901-ci ildə Bakıda fəaliyyətə başladı (87). Onun ilk 

müdiri  H.Zərdabinin  həyat  yoldaşı,  Tiflis  “Müqəddəs  Nina”  məktəbinin  məzunu 

Hənifə  xanım  Məlikova  idi.  Bu  məktəbə  oxumağa  Şuşadan,  Gəncədən,  Tiflisdən  və 

digər  yerlərdən  də  qızlar  gəlirdi.  Onların  qalması  üçün  məktəbin  nəzdində  ayrıca 

qapalı pansion yaradılmışdı. 

Bakıda  ilk  qız  məktəbinin  müvəffəqiyyətləri  az  sonra  Gəncədə,  İrəvanda, 

Şuşada  və  digər  şəhərlərdə  yeni-yeni  qız  məktəbləri  yaradılmasına  təkan  verdi. 

H.Z.Tağıyevin birsinifli qız məktəbi isə 1913-cü ildə ikisinifli  məktəbə, 1916-cı ildə 

ali-ibtidai  məktəbə  çevrildi.  Həmin  vaxt  onun  104  şagirdi  var  idi  və  bu  şagirdlər 

Qafqazın müxtəlif guşələrindən, hətta Volqaboyundan gəlmişdilər[88]. 

Qadın  müəllimlərin  kifayət  qədər  olmaması  azərbaycanlı  qızların  təhsilə  cəlb 

edilməsinə ciddi surətdə əngəl törədirdi. H.Z.Tağıyevin qız məktəbi həm də bu vacib 

missiyanı  yerinə  yetirməli  oldu.  Bu  məktəb  digər  qız  məktəbləri  üçün  pedaqoji 

kadrlar  hazırlayan  mərkəz  rolunu  oynadı.  1915-ci  ildə  fəaliyyətə  başlayan  qadın 

pedaqoji  kurslarında  təhsil  almaq  üçün  17  qadın  seçildi  ki,  onlardan  11-i 

H.Z.Tağıyevin qız məktəbinin məzunu idi. 

Azərbaycanda  kapitalist  sənayesinin  inkişafı  ixtisaslı  fəhlələrə,  texniklərə, 

mühəndislərə  və  müxtəlif sahələr üzrə  mütəxəssislərə  ehtiyacı artırdı. Bununla  bağlı 

texniki-peşə,  sənət  verən  məktəblər  açılmağa  başlandı.  Xəzər  ticarət  donanmasının 

peşəkar  dənizçilərə  artan  tələblərini  ödəmək  üçün  1881-ci  ildə  Bakı  dənizçilik  sinfi 

yaradıldı. Azərbaycanın bu ilk texniki məktəbində yelkənli donanma üçün şturmanlar 

və  şkiperlər  hazırlanırdı.  1896-cı  ildən  bu  təhsil  ocağında  gəmi  mexaniklərinin  də 

hazırlanmasına  başlandı[89].  1902-ci  ildə  Bakı  dənizçilik  sinfi  uzaq  səfərlər  üçün 

mütəxəssislər  hazırlayan  orta  dənizçilik  məktəbinə  çevrildi.  Məktəbin  o  dövr  üçün 

əsaslı sayıla biləcək maddi bazası, hətta xüsusi tədris gəmisi var idi. Bakı dənizçilik 

məktəbinin  məzunları  Xəzər  dənizində  və  digər  su  hövzələrində  ticarət  gəmilərini 

idarə edir, şturman, gəmi mexaniki, sükançı və s. kimi çalışırdılar. 

Azərbaycanda  kənd  təsərrüfatı  sahələri  üzrə  ilk  sənət  məktəbləri  1882-ci  ildə 

Zaqatalada,  1884-cü  ildə  Gəncədə  yaradıldı.  Bu  məktəblərdə  ipəkçilik,  bağçılıq  və 

bostançılıq  sahələrinə  aid  bilik  və  vərdişlər  aşılanır,  müasir  kənd  təsərrüfatı 

texnikasından istifadə etməyi bacaran işçilər hazırlanırdı. 1896-cı ildə H.Z.Tağıyevin 

vəsaiti  ilə  Mərdəkanda,  1899-cu  ildə  isə  Qubada  xəzinənin  xərci  hesabına  bağçılıq 

məktəbləri  açıldı.  Bu  məktəblərdə  tədris  proqramına  ümumi  və  ixtisas  fənləri  daxil 

edilmişdi. 

Bakıda 1888-ci ildə açılmış sənət məktəbində isə sənaye sahələrində çalışmaq 

üçün çilingər, xarrat, dəmirçi, mexanik və maşinistlər hazırlanırdı. 

XX  əsrin  başlanğıcında  Bakı  şəhər  Duması  fabrik  və  zavodları  mühəndis-

texniki  biliklərə  malik  kadrlarla  təmin  etmək  üçün  orta  texniki  məktəb  açılması 

---

236 

 

məsələsini  qaldırdı.  İlk  növbədə  mexanika  və  kimya  istehsalı  şöbələri  yaradılması, 

zəruri  fənlər  sırasına  neft  texnologiyası  və  neft  kimyası  kurslarının  daxil  edilməsi 

qərara

 

alındı.  1905-ci  ildə  fəaliyyətə  başlayan  Bakı  orta  texniki  məktəbində  ilk  2  il 

hazırlıq  şöbəsində  ümumtəhsil  fənləri  tədris  edilir,  sonrakı  4  ildə  isə  əsas  ixtisas 

fənləri  öyrədilir,  təcrübə  məşğələləri  keçirilirdi.  Bakı  şəhərində  mülki  tikililərin 

həcminin  sürətlə  artması  və  bu  sahə  üzrə  kadrlara  tələbatın  yüksəlməsi  ilə  əlaqədar 

1909-cu  ildə  bu  məktəbdə  daşyonma  və  kərpicbişirmə  emalatxanaları  yaradıldı  və 

həmin sahələr üzrə mütəxəssislər hazırlanmasına da başlandı. 

1915-ci  ildə  Bakı  orta  texniki  məktəbində  494  tələbə  təhsil  alırdı.  Burada 

Rusiya  imperiyasında  ilk  dəfə  olaraq  döymə  və  minakarlıq  emalatxanası  təşkil 

edilmişdi.  Bu  emalatxanada  Azərbaycan  xalq  tətbiqi  sənətinin  zəngin  ənənələri 

əsasında ustalar hazırlanırdı. Məktəbin lazımi avadanlığı və tədris bazası mövcud idi. 

Məktəbin  emalatxanalarında  6  maşın  və  202  dəzgah  quraşdırılmışdı.  Burada  əsaslı 

kitabxana  da  fəaliyyət  göstərirdi.  Məktəbə  və  tələbələrə  onun  fəxri  qəyyumu 

H.Z.Tağıyev  böyük  yardım  göstərirdi.  Məhz  onun  maliyyə  yardımı  ilə  məktəbin 

binası tikilmiş və sonra da genişləndirilmiş, kimya laboratoriyası müvafiq avadanlıqla 

təchiz edilmişdi[90]. 

Texniki təhsilin inkişafına XX əsrin başlanğıcında açılan texniki kurslar da öz 

töhfəsini  verirdi.  Bakıda  texniki  ziyalıların  təşəbbüsü  ilə  1903-cü  ildə  yaradılan 

kurslarda  çilingər,  buxar  qazanlarına  qulluq  edən  texnik,  daxili  yanma  mühərrikləri 

üzrə  ustalar  hazırlanırdı.  Bu  kurslar  fəhlələrin  ixtisaslaşmasına  və  peşəkarlığının 

yüksəlməsinə ciddi təsir edirdi. 

XX əsrin ilk illərində Bakıda və Gəncədə feldşer, dərzi, rəsmxət, musiqi təhsili 

verən  kurslar  da  yaradılmışdı.  Azərbaycanın  mədəni  həyatında  Rusiya  Musiqi 

Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə Bakıda musiqi siniflərinin yaradılması əhəmiyyətli hadisə 

oldu. 1915-ci ildə 478 nəfərin təhsil aldığı  bu  musiqi siniflərində fortepianoda, simli 

və nəfəsli musiqi alətlərində çalmaq və vokal öyrədilirdi. 

Klassik  Azərbaycan  musiqisini  öyrənmək  və  milli  musiqi  alətlərində  çalmaq 

isə əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi  fərdi qaydada mümkün idi. Xüsusən Şuşada bu iş 

yaxşı  təşkil  olunmuşdu.  Üzeyir  bəy  və  Ceyhun  bəy  Hacıbəyov  qardaşları,  Cabbar 

Qaryağdı və onlarla digər musiqiçi ilk musiqi təhsillərini burada almışdılar. Bu zaman 

Şuşa haqlı olaraq Qafqazın xalq konservatoriyası hesab edilirdi. 

1901-ci ildə Bakıda açılan ticarət məktəbi ticarət və sənaye müəssisələri üçün 

ixtisaslı  mütəxəssislər  hazırlanmasında  əhəmiyyətli  rol  oynadı.  Bu  məktəbdə  tədris 

müddəti  8  il  idi  və  son  2  ildə  bilavasitə  ixtisas  fənləri  öyrədilirdi.  Rus  dilini 

bilməyənlər  üçün  hazırlıq  sinifləri  təşkil  olunmuşdu.  Məktəbdə  mühasibat, 

əmtəəşünaslıq, siyasi iqtisad və xarici dillərin tədrisinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Bakı 

Ticarət  Məktəbinin  qəyyumluq  şurasının  üzvü,  görkəmli  ictimai  xadim  Əlimərdan 

bəy  Topçubaşov  bu  məktəbdə  təhsil  alanlara  Şərq  dillərini,  Qafqazla  qonşu  olan 

ölkələrin iqtisadi coğrafiyasını öyrənməyi də məsləhət görmüşdü. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Rusiya  imperiyası  miqyasında  baş  verən  əsaslı 

---

237 

 

dəyişikliklər  xalq  kütlələrinin  təhsilə  və  elmə  marağının  genişlənib  kütləvi  hal 

almasına  səbəb  oldu.  Bu,  1906-cı  ildə  Bakıda  Qafqaz  müsəlman  müəllimlərinin 

birinci 

qurultayında müzakirələrdə öz əksini tapdı. H.Zərdabi və N.Nərimanovun sədrliyi ilə 

keçən  bu  qurultayda  hamının  pulsuz  təhsil  alması  prinsipi  əsas  götürülərək,  xalq 

məktəblərinin  konkret  inkişaf  proqramı  qəbul  edildi.  Bu  proqramda  Azərbaycanda 

məktəb şəbəkəsinin genişləndirilməsi, Azərbaycan türkcəsinin icbari fənn kimi tədris 

edilməsi, 

qadın 

təhsilinin 

inkişafı, 

müəllimlərin 

sosial 

vəziyyətinin 

yaxşılaşdırılması[91] tələbləri irəli sürülmüşdü. 

XIX  əsrdə  və  XX  əsrin  ilk  onilliklərində  Azərbaycanın  təhsil  sistemində 

əvvəlki yüzilliklərdən qalma məktəb (mollaxana) və  mədrəsələr əsas rol oynamaqda 

davam  edirdi.  Məktəblərdə  təlim  heca  üsulu  ilə,  fars  əlifbasının  öyrənilməsi  ilə 

başlayırdı.  Sonra  Quran  öyrədilirdi.  Fars  dilində  Nizami,  Füzuli,  Hafiz,  Sədi  kimi 

bütün  Şərqdə  məşhur  olan  mütəfəkkirlərin  əsərləri  tədris  edilirdi.  Məktəb  təhsilində 

Sədinin "Gülüstan" və  "Bustan"ı xüsusilə  mühüm  yer tuturdu[92]. Şagirdlərə  hesab, 

tarix haqqında da bilgi verilirdi. Məscidlərin nəzdində açılan belə məktəblərin vahid 

proqramı,  dərsliyi,  müəyyən  edilmiş  təhsil  müddəti  yox  idi.  Məktəblərdə  "molla", 

"axund",  "mirzə"  adlandırılan  din  xadimləri  dərs  deyirdilər.  Məktəbi  bitirən 

şagirdlərin  bir  qismi  daha  yüksək  təhsil  ocağı  sayılan  mədrəsələrdə  savadlarını 

artırırdılar.  Mədrəsəyə  16  yaşdan  yuxarı,  türk  və  fars  dillərini  bilən  gənclər  qəbul 

edilirdi. Mədrəsədə ərəb dilinin, ilahiyyat və şəriət qanunlarının öyrənilməsinə xüsusi 

diqqət  yetirilirdi.  Bundan  əlavə  tarix,  coğrafiya,  riyaziyyat,  məntiq  üzrə  də  biliklər 

verilirdi. XIX əsrin ortalarında Şimali Azərbaycanda 713 məktəb və mədrəsə fəaliyyət 

göstərirdi[93]. 

Bu  dövrdə  Rusiya  imperiyasında  təlimin  ana  dilində  aparılması  ideyası  geniş 

yayılmaqda  idi.  Bu  ideya  Azərbaycanda  da  tərəfdarlar  tapırdı.  Dövlətin  açdığı 

məktəblərdə Azərbaycan (türk) dilinin tədris planına daxil edilməsi, bu dildə proqram 

və  dərsliklər  hazırlanması  da  bu  ideyanın  reallaşmasını  asanlaşdırırdı.  Təlimin  ana 

dilində  aparıldığı  ilk  məktəbi  Mirzə  İsmayıl  Qasir  1848-ci  ildə  Lənkəranda 

açmışdı[94].  Bu  məktəbdə  ana  dili,  ədəbiyyat,  fars  və  rus  dilləri,  təbiət  elmləri 

öyrədilirdi.  O  dövr  Lənkəran  ziyalılarının  çoxu  ilk  təhsilini  M.İ.Qasirin  məktəbində 

almışdı. 1869-cu ildə isə Seyid Əzim Şirvani Şamaxıda üsuli-cədid məktəbi açmağa 

nail oldu. Bu məktəbdə də təlim ana dilində aparılırdı, eyni zamanda fars və rus dilləri 

də tədris edilirdi. S.Ə.Şirvani həm də uşaqlar üçün dərslik tərtib etmişdi. Bu dərsliyin 

bəzi  hissələri  A.Çernyayevskinin  "Vətən  dili"  dərsliyinə  daxil  edilmişdi. 

Məhəmmədtağı Səfərov (Sidqi) 1892-ci ildə Ordubadda, Mirmöhsün Nəvvab 1895-ci 

ildə  Şuşada  üsuli-cədid  məktəbləri  açdılar.  Bu  məktəblərdə  də  təlim  ana  dilində 

aparılır,  rus  dili  ayrıca  fənn  kimi  keçirilir,  yeni  tədris  üsulları  tətbiq  edilirdi.  Bu 

məktəblərin  açılması  xalq  arasında  böyük  rəğbətlə  qarşılanırdı.  XX  əsrin 

başlanğıcında təlimin ana dilində aparılması Azərbaycan ziyalılarının başlıca tələb və 

istəklərindən birinə çevrilmişdi. 

---

238 

 

XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda elmin ayrı-ayrı sahələrinin 

inkişafında  böyük  uğurlar  qazanıldı.  Bu  dövrdə  tarix  elmi  daha  güclü  inkişaf  yolu 

keçdi,  çoxlu  əsərlər  yazıldı.  Tarixçilər  Azərbaycan  tarixini  həm  Şərq  və

 

Dünya 

tarixinin bir hissəsi kimi öyrənir, həm də ayrı-ayrı xanlıqların tarixi haqqında əsərlər 

yazırdılar.  Bu  sahədə  Abbasqulu  ağa  Bakıxanovun  1841-ci  ildə  yazdığı  "Gülüstani-

İrəm" əsəri xüsusi yer tutur. Bu əsərdə Azərbaycan tarixi ilk dəfə ən qədim dövrlərdən 

1813-cü  ilə  kimi  sistemli  şəkildə,  həm  də  müxtəlif  ilkin  mənbələr  əsasında  şərh 

edilmişdir[95]. A.Bakıxanov həm də coğrafiya, fəlsəfə və etika üzrə qiymətli əsərlər 

yazmışdır. Onun "Nəsihətnamə" əsəri əxlaq, tərbiyə haqqında çox dəyərli vəsait idi və 

ondan uzun müddət məktəb və mədrəsələrdə dərslik kimi istifadə edilmişdir[96]. 

Tarixə  marağın  artdığı  XIX  əsrin  ortalarında  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  və  Mirzə 

Camalın Qarabağ xanlığı, Kərim ağa Fatehin Şəki xanlığı, İskəndər bəy Hacınskinin 

Quba xanlığı haqqında əsərləri Azərbaycan tarixşünaslığında mühüm yer tuturdu. 

Rusiyada şərqşünaslıq elminin yaranması və inkişafında azərbaycanlı alimlər - 

Mirzə Cəfər Topçubaşov və Mirzə Kazımbəy böyük rol oynamışlar. M.C.Topçubaşov 

Peterburq universitetində 20 ildən çox fars dili və ədəbiyyatından dərs demiş[97], İran 

ədəbiyyatı və tarixinə dair əsərlər yazmışdır. 

Mirzə  Kazım  bəy  isə  əvvəlcə  Kazan,  sonra  Peterburq  universitetlərində  dərs 

demiş,  şərqşünaslıq  fakültəsinin  dekanı  kimi  rus  şərqşünasları  məktəbinin 

yaradıcılarından biri olmuşdur. O həm də çoxlu sayda dərslik və tədqiqat əsərlərinin 

müəllifidir.  Onun  "Dərbəndnamə"  əsəri  bu  qədim  Azərbaycan  şəhərinin  çoxəsrlik 

tarixinə  həsr  edilmişdi.  M.Kazımbəyin  "Bab  və  babilər"  əsəri  İranda  və  Cənubi 

Azərbaycanda  XIX  əsrin  ortalarında  baş  vermiş  böyük  ictimai-siyasi  hərəkata, 

"Müridizm və Şamil" əsəri isə Şimali Qafqazda dağlı xalqların müstəmləkə əsarətinə 

qarşı  milli  azadlıq  mübarizəsinə  həsr  olunmuş  və  bu  gün  də  öz  elmi  dəyərini 

saxlamaqdadır. 

XIX əsrin son onilliklərində kapitalizmin inkişafı, xüsusən də neft sənayesinin 

sürətli  inkişafı  geologiya,  kimya,  biologiya  və  s.  sahələr  üzrə  elmi  axtarışların 

genişlənməsini zəruri etmişdi.  Almaniyada Strasburq universitetində ali təhsil almış, 

üzvi  kimya  sahəsində  ilk  azərbaycanlı  alim  Mövsüm  bəy  Xanlarov  Almaniyada

 

dissertasiya müdafiə etmiş, kimya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdı[98]. 

Bu  dövrdə  Azərbaycanda  biologiya,  kənd  təsərrüfatı  və  təbabət  sahələri  üzrə 

elmi biliklərin  yayılması və inkişafında Moskva  universitetini fərqlənmə diplomu ilə 

bitirmiş  və  alimlik  dərəcəsi  almış  Həsən  bəy  Zərdabi  böyük  rol  oynadı.  Onun  elmi 

yaradıcılığı  müasiri olduğu rus və  Avropa alimlərinin  təbiət elmləri üzrə tədqiqatları 

ilə  sıx  bağlı  idi.  H.B.Zərdabinin  ardınca  Moskva  Kənd  Təsərrüfatı  Akademiyasının 

məzunu  Nəcəf  bəy  Vəzirov  da  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  yetişdirilməsi  üsulları, 

meşəçilik üzrə biliklərin yayılmasında fəal iştirak edirdi. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  tarixşünaslıq  sahəsində  yeni  tədqiqatlar,  əsasən  də 

Qarabağ,  Şəki,  Lənkəran  xanlıqlarının  tarixinə,  Cənubi  Qafqazın  Rusiya  tərəfindən 

işğalı  probleminə  həsr  olunmuş  əsərlər  yazıldı.  Mirzə  Yusif  Qarabaği,  Mir  Mehdi 

---

239 

 

Həşimzadə  (Xəzani),  Əhməd  bəy  Cavanşirin  Qarabağ  xanlığı  haqqında  əsərləri 

bütövlükdə XVIII əsrin ikinci yarısında və XIX əsrin ilk onilliklərində regionda  baş 

verən  hadisələr  haqqında  qiymətli  məlumatlarla  zəngindir.  M.F.Axundovun, 

H.Zərdabinin  tariximizlə  bağlı  məqalələri,  S.Ə.Şirvaninin  Şirvan  xanlığının  tarixi 

haqqında əsərləri də tarix elminin inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı. 

Bəhs olunan dövrdə ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid sahələri üzrə də sanballı 

tədqiqatlar yazılmağa başlandı. Azərbaycanda bu elmin əsasını M.F.Axundov qoydu, 

F.Köçərli, N.Nərimanov tərəfindən isə daha da inkişaf etdirildi. 

M.F.Axundov  Azərbaycanda  həm  də  maarifçi  fəlsəfənin  əsasını  qoydu.  O, 

Azərbaycan mütəfəkkirlərini Qərbi Avropa və Rusiya filosoflarının baxışları ilə tanış 

etdi,  Şərq  despotiyasının  elmi  tənqidini  verərək,  parlamentli  idarə  üsulunun 

üstünlüklərini  qeyd  etdi.  M.F.Axundovun  bu  sahədəki  çox  böyük  fəaliyyəti 

nəticəsində Azərbaycan fəlsəfi fıkri öz inkişafında İran və Osmanlı dövlətlərini xeyli 

qabaqlamış oldu.  XIX 

əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  elmin 

inkişafında  Fransada  Sorbonna  Universitetinin  məzunları  M.Şahtaxtinski  və 

Ə.Ağayevin böyük xidmətləri oldu. Onların şərqşünaslıq, İslam dini üzrə tədqiqatları 

elmi  ictimaiyyət  tərəfindən  böyük  maraqla  qarşılandı[99].  Bu  dövrün  çox  məşhur 

mütəfəkkirlərindən  biri  də  Əli  bəy  Hüseynzadə  idi.  O,  İstanbul  Universitetinin  tibb 

fakültəsini  bitirmiş  və  xeyli  müddət  orada  dərs  demişdi.  Onun  fəlsəfə,  tarix, 

təbiətşünaslıq, ilahiyyat üzrə tədqiqatları maraqla izlənirdi. 

Coğrafi  biliklərin  inkişafında  İbrahim  ağa  Vəkilovun  və  Qafur  Rəşad 

Mirzəzadənin xidmətləri böyük idi. Q.R.Mirzəzadə 1910-cu ildə "Qafqaz coğrafiyası" 

adlı  əsər  nəşr  etdirmişdi.  İ.Vəkilov  isə  Rusiya  imperiyasının  müxtəlif  bölgələrinin 

topoqrafik xəritələrinin hazırlanmasında iştirak etmişdi. 

XX 

əsrin başlanğıcı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi elminin yaranması ilə 

əlamətdardır.  Bu  elmin  yaradıcısı  F.Köçərli  1908-ci  ildə  üçcildlik  "Azərbaycan 

türklərinin  ədəbiyyatı"  əsərini  yazdı.  Bu  əsər  yazılmasından  100  il  sonra  da  öz 

dəyərini  saxlamaqdadır  və  keçən  dövr  ərzində  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi 

mütəxəssisləri  ondan  bəhrələnməkdə  davam  edirlər.  F.Köçərlinin  elmi-ədəbi 

yaradıcılığında qadın azadlığı məsələsi də  mühüm yer tuturdu. Onun İslamın qadına 

münasibətinə  həsr  etdiyi silsilə  məqalələri çox dərin elmi araşdırmanın  məhsulu idi. 

F.Köçərli İslam dininin qadınların həyatının müsbət yöndə dəyişdirdiyini qeyd edərək 

qadına  münasibətin  sonradan  ruhanilər  tərəfindən  təhrif  edildiyini  çoxsaylı 

nümunələrlə  əsaslandırmışdır[  100].  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixinin  tədqiqi  ilə 

Ceyhun Hacıbəyov da məşğul olurdu. O, qadın şairlərimizin ədəbi irsini öyrənmiş və 

"Azərbaycan  gülləri"  adlı  məqaləsini  buna  həsr  etmişdi.  O,  ədəbiyyatın  nəzəri 

məsələləri haqqında da qiymətli araşdırmalar aparmışdı. 

Azərbaycan xalqının zəngin folklor irsinin toplanması və tədqiqi də bu dövrdə 

geniş  miqyas  aldı.  Bu  sahədə  F.Köçərli,  A.Şaiq,  T.Bayraməlibəyov  və  başqalarının 

böyük  xidməti oldu. XX əsrin əvvəlində elmin müxtəlif sahələri üzrə tədqiqatçıların 

çoxalması Azərbaycan elminin sürətlə inkişaf etdiyini göstərirdi. 

---

240