Azərbaycan XV-XVI əsrləRDƏ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
46 Beytin (65, 465) tərcüməsi bu sətirlərin müəllifinindir. 86 NƏTİCƏ XV – XVI əsrlər Azərbaycan tarixinin hadisələrlə zəngin və olduqca maraqlı dövrlərindən biridir. O zaman Azərbaycan ərazisində Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri yaradılmış, Şirvan və Şəki feodal dövlətləri mövcud olmuşdur, həmin əsrlərin ictimai-iqtisadi və siyasi tarixinin öyrənilməsində ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin xüsusi yeri vardır. İndiyə qədər tarixşünaslıqda bu salnamə əsasən 12 cilddən ibarət zənn edilirdi. Lakin ―Əhsənüt-təvarix‖in M. E. Saltıkov-Şedrin adına Leninqrad Dövlət Kütləvi kitabxanasında saxlanılan əlyazma nüsxənin tədqiqinə əsasən belə qənaətə gəlmək olur ki, əsər 10 cilddə qələmə alınmış, onun yalnız son IX və X cildləri dövrümüzə gəlib çatmışdır. Əsərin cildləri haqqında Həsən bəy Rumlunun öz qeydlərinə əsaslanaraq, ehtimal etmək olur ki, ―Əhsənüt-təvarix‖in əlimizdə olmayan VI, VII və VIII cildləri XII - XIV əsr hadisələrini əhatə etmişdir. Dövrün bir sıra tarixi mənbəyinin ―Əhsənüt-təvarix‖lə müqayisəsi göstərir ki, Həsən bəy Rumlu əsərini yazmaqdan ötru zəngin məxəzlərdən istifadə etmişdir. Xüsusilə İdris Bidlisinin ―Həşt behişt‖, Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin ―Mətləüs- sədeyn və məcməül-bəhreyn‖, Mirxondun ―Rövzətüs-səfa‖, Dövlətşah Səmərqəndinin ―Təzkirətüş-şüəra‖, Əbubəkr Tehraninin ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖, Xandəmirin ―Həbibüs-siyar‖ və başqa əsərlər ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsinin IX cildinin yazılmasından ötrü vasitə olmuşdur. ―Əhsənüt-təvarix‖ və başqa mənbələrə əsasən müəyyən edilmişdir ki, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilərin dövlət quruluşunda əmirül-üməra və vəkil vəzifələri bəzən şərikli aparılmış, XVI əsrin ikinci yarısında qorçibaşı mənsəb əmirül-üməra vəzifəsini qismən əvəz etmişdir. Soyurqal torpaq mülkiyyəti institutu feodallarda mərkəzdənqaçma ehtirasını gücləndirdiyindən Səfəvi dövlətində tiyul torpaq mülkiyyəti növü mahiyyət etibarilə soyurqalı əvəz edərək dövlətdə mərkəzləşdirməni gücləndirməyə başlamışdı. Səfəvilər məhz belə bir siyasət həyata keçirməklə öz ilk hakimiyyətləri dövründə nisbətən mərkəzləşmiş dövlət yaratdılar ki, ―Əhsənüt- təvarix‖ salnaməsinin zəngin məlumatları bunu təsdiq edir. Həsən bəy Rumlunun əsərinə əsasən müəllif bu nəticəyə gəlmişdir ki, XVI əsrdə soyurqal feodal mülkiyyətinin daha iki növü - pulla verilən və müştərək soyurqal növü mövcud olmuşdur. ―Əhsənüt-təvarix‖in öyrənilməsi göstərir ki, XV - XVI əsrlərdə Azərbaycan və ona qonşu ölkələrdə xalq kütlələrinin həyat şəraitinin ayrı-ayrı dövrlərdə həddən artıq ağırlaşması sinfi mübarizənin kəskinləşməsinə və nəticədə üsyanlara səbəb olurdu. Bir sıra sovet tarixçisi ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində əks olunan sinfi mübarizə məsələlərinə xüsusi diqqət yetirdikləri halda, burjua tarixçiləri bu məsələlərin üstündən sükutla keçmişlər. Həsən bəy Rumlu XV-XVI əsrlərdə feodal zülmü və təcavüzünə qarşı baş verən aşağıdakı iğtişaş və üsyanlar 87 haqqında xüsusilə qabarıq məlumat vermişdir. 1408-ci ildə Naxçıvanın Əlincə qalasında yerli feodala qarşı baş vermiş qiyam, 1420-ci ildə teymurilər əleyhinə baş verən silahlı qiyamı, 1537-ci ildə Şirvanda qələndər-dərvişin üsyanı, Sultan Süleymanın 1548-ci ildə Azərbaycana 3-cü hərbi yürüşü zamanı təbrizlilərin türk əsgərlərinə qarşı çıxışı, 1571-1573-cü illərdə Təbrizdə yerli hakimiyyət orqanlarına qarşı xalq kütlələrinin iki il davam edən üsyanı. ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinə əsasən müəyyən etmək olur ki, XV-XVI əsrlərdə baş verən müxtəlif feodal araçəkişmələri kənd təsərrüfatı və şəhər iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidir, bu da xalqın vəziyyətinin ağırlaşmasına gətirib çıxarırdı. Mənsub olduğu feodal sinfinə qarşı tez-tez baş verən xalq etiraz və çıxışlarının əsil səbəbini pərdələməyə çalışan Həsən bəy Rumlu üsyanların əsil baş vermə səbəbini I Şah Təhmasibin Azərbaycan şəhərlərinə hakim göndərməməsi və mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi ilə izah etmişdir ki, bu da onun sinfi dünyagörüşünün məhdudluğundan irəli gəlir. Müəllifin öz məlumatına əsasən 1571-1573-cü illər Təbriz üsyanı baş verərkən şəhərdə hakim olduğu məlumdur. Buna baxmayaraq, şəhər əhalisi yerli hakimiyyətə qarşı qəti üsyandan imtina etməmişdi, əksinə, hakim və feodalların həddini aşan zülmü sinfi mübarizənin kəskinləşməsinə səbəb olmuşdu. Xalq üsyanları, etirazları, əsasən, dini təriqətlər şəklində təzahür edirdi. Bu qəbildən Həsən bəy Rumlunun hürufi hərəkatı haqqında məlumatı diqqəti cəlb edir. F. Engelsin göstərdiyi kimi, ―hakim feodal siniflərə qarşı xalqın sinfi mübarizəsi bütün orta əsrlər boyu gah mistika, gah büdət, gah da silahlı üsyan şəklində baş vermişdir‖ 47 . Göstərmək lazımdır ki, Həsən bəy Rumlu şərh etdiyi müəyyən məsələ və siyasi hadisələrə həmişə biganə qalmamış, onları orta əsr tarixçilərinə xas olan seyirci gözü ilə nəzərdən keçirməmiş, bəzən öz fikir və münasibətini də bildirmişdir. Müəllif dövrün səviyyə tələbatını nəzərə alaraq, əsərində əsas hadisələrin məğzini böyük ustalıqla verməyi bacarmışdır. Həsən bəy Rumluda hadisələrə analitik yanaşma qabiliyyəti vardır. Bütün bunları nəzərə alaraq, bir daha söyləmək olar ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəri XV-XVI əsrlər Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində dəyərli bir mənbədir. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|