AZƏrbaycanda multikulturaliZM
A z ə r b a y c a n d a m u l t i k u l t u r a l i z m
Yüklə 6,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Heydər Əliyev, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
- A z ə r b a y c a n d a m u l t i k u l t u r a l i z m
- Ġlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
- B i b l i o q r a f i y a
- Kamal Abdullayev, Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, Multikulturalizm və dini məsələlər üzrə dövlət müşaviri, akademik
- Mehdibəy Səfərov, Azəri-talış ictimai birliyinin sədri
- Azərbaycançılıq ideologiyası – milli birliyin əsası kimi 1997 1.
|
A z ə r b a y c a n d a m u l t i k u l t u r a l i z m 10
Ümumiyyətlə, “Multikulturalizm ili” çərçivəsində ölkəmizdə və xaricdə görülən iĢlər onu göstərdi ki, böyük siyasi müdrikliklə mənəvi dəyərlərimizin yaĢamasına, xalqın, millətin, dövlətin adının uca tutulmasına Ģərait yaradan Azərbaycan Prezidenti intəhasız uzaqları gördü. Nəticədə, xalqımıza, ölkəmizə siyasi, mənəvi faydalar gətirən mətləblərin üzə çıxmasına real Ģərait yaratdı. Biz, heç Ģübhə etmirik ki, bu gün də yeni hədəflərin, yeni idealların astanasın- dayıq. 2016-cı il artıq geridə qaldı, “Multikulturalizm ili” təqvim ili olaraq sona çatdı. Amma biz inanırıq ki, təqvim illəri xalqın canında, ruhunda yaĢayan zən- gin potensialın ifadəsi üçün maneə ola bilməz. Multikultural əhval – baĢqasına Ģəfqət, mərhəmət, ehtiram, özünü özgədən ayırmamaq dünya xalqlarının ulu mənəvi dəyərlər xəzinəsinə bizim verə biləcəyimiz, əcdadlarımızın qanı ilə qanımıza keçən mənəvi saflıq, ləyaqət, Ģərəf hissləridir. Azərbaycan xalqı onları xüsusi bir coĢqunluqla yenə də qoruyub yaĢadacaq. Bu gün bütün dünya görür ki, Azərbaycan necə dəyiĢir. Bu gün təkcə Bakı, onun mənzərəsi deyil, ölkəmizin bütün Ģəhərləri, kəndləri, küçələri, meydanları, tikililəri, yolları dəyiĢir. Amma dəyiĢən təkcə bunlar deyil, bununla yanaĢı, Azərbaycan insanı dəyiĢir, mənən, daxilən, ruhən dəyiĢir. Bu insan ictimai mənafeyi hər Ģeydən uca tutmağa baĢlayır. Bu insan bayrağına, dövlətinə, himninə, Prezidentinə məhəbbətini, böyük və zəngin keçmiĢinə sədaqətini artıq böyük bir Ģərəf və ləyaqətlə özündə yaĢadır. Bu insan həm öz xalqını, həm də dünya xalqlarını sonsuz bir məhəbbətlə sevir. Həm milli, həm də bəĢəri dəyərlərin keĢiyində durur. Bunu görməmək, görməzliyə vurmaq artıq mümkün deyil. 2016-cı ilin Azərbaycanda baĢ vermiĢ multikultural təntənəsi bunu bir daha sübut etdi.
Azərbaycan Respublikasının Millətlərarası, Multikulturalizm və Dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri, akademik B i b l i o q r a f i y a 11
Görkəmli Ģəxsiyyətlər multikulturalizm haqqında
Tolerantlıq, dözümlülük çox geniĢ anlayıĢdır. O, həm insani münasibətlə- rin, həm insan cəmiyyətində gedən proseslərin, həm də dövlətlərarası, millətlər- arası, dinlərarası münasibətlərin bir çox cəhətlərinə aiddir... O, təkcə dinlərin bir-birinə dözümlülüyü deyil, həm də bir-birinin adətlərinə, mənəviyyatına dö- zümlülük, mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir.
***
Ərazimizdə yaĢayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talıĢ da, udin də, kumık da, baĢqası da – bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır.
***
Azərbaycan Respublikası çoxmillətli bir dövlətdir. Azərbaycanda müsəl- manlarla yanaĢı, baĢqa dinlərə mənsub olan vətəndaĢlar da yaĢayır. Azərbaycan müstəqil, demokratiya prinsiplərinə mənsub olan bir dövlət kimi öz ərazisində yaĢayan bütün xalqlara, bütün millətlərə dinindən, dilindən, irqindən, siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azadlıq, hürriyyət imkanları verir.
Multikulturalizm Azərbaycanın dövlət siyasəti və həyat tərzidir... Bu gün Azərbaycan artıq dünyada tanınmıĢ multikulturalizm mərkəzlərindən biridir.
*** Azərbaycan həm Avropa ġurasının, eyni zamanda, Ġslam ƏməkdaĢlıq TəĢkilatının üzvü kimi multikulturalizmi bir missiya kimi öz üzərinə götürmüĢ- dür. Biz hesab edirik ki, multikulturalizmin müasir dünyada alternativi yoxdur. Multikulturalizmin alternativi yalnız ayrı-seçkilik, irqçilik, ksenofobiya, islama- fobiya və antisemitizm ola bilər.
*** ...Azərbaycan sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin və dinlərin kəsiĢməsində yerləĢir. Biz Avropa və Asiya arasında yerləĢirik. Əlbəttə ki, bu coğrafi yerləĢ- mə Azərbaycanın mədəni müxtəlifliyində öz rolunu oynamıĢdır. Əsrlər boyu bütün mədəniyyətlər, dinlər və etnik qrupların nümayəndələri Azərbaycanda sülh və ləyaqət Ģəraitində bir ailə kimi yaĢamıĢlar...
A z ə r b a y c a n d a m u l t i k u l t u r a l i z m 12
***
Dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq Azərbaycanın bütün vətəndaĢ- ları eyni hüquqlara malikdirlər və bu hüquqlar qorunmalıdır.
***
Azərbaycanda hökm sürən ictimai-siyasi quruluĢdan asılı olmayaraq, bütün dövrlərdə Azərbaycan dözümlülük, tolerantlıq məkanı olmuĢdur. Bu gün müstə- qil Azərbaycan öz siyasətini bu möhkəm təməl üzərində qurur.
*** Öz dininə hörmət baĢqa dinə hörmətdən baĢlayır. Multikulturalizm ayrı- seçkiliyə yol vermir, əksinə, bütün xalqları birləĢdirir. Eyni zamanda, hər bir ölkənin öz qaydaları, öz ənənələri vardır.
Azərbaycanın bütün vətəndaĢları dilindən, dinindən, etnik mənsubiyyətin- dən asılı olmayaraq, əsas insan hüquq və azadlıqlarına malikdirlər. Qürurverici faktdır ki, Azərbaycan dünya ölkələri üçün tolerantlıq örnəyi hesab olunur və bir çox dövlətlər bizim təcrübəmizdən yararlanmağa çalıĢırlar.
*** Bakı unikal Ģəhərdir. Artıq uzun müddətdir ki, burada müsəlman məscidi və atəĢpərəst məbədi, katolik kilsəsi və sinaqoq, pravoslav məbədi və kirxa yanaĢı mövcuddur. Onların coğrafi yaxınlığı faktı belə, yüksək tolerantlıq Ģəraitində birgə fəaliyyətin mümkünlüyünü nümayiĢ etdirir və hər bir dinin əsas dəyərlərinin ümumbəĢəri dəyərlərlə üst-üstə düĢdüyünü təsdiq edir.
*** Öz mədəniyyətinə, öz tarixinə, öz ənənələrinə, öz əməllərinə hörmətlə yanaĢan xalq, gərək eyni Ģəkildə fərqli mədəniyyətlərə də, fərqli tarixə də hörmətlə yanaĢsın.
Azərbaycanda – bu qədim torpaqda həmiĢə müxtəlif millətlərə, mədəniyyət və ənənələrə məxsus insanlar yaĢamıĢlar. Onların hər biri öz töhfəsini vermiĢ və tarixdə öz izini qoymuĢdur. Bu gün ölkəmizdə xristianlar, müsəlmanlar və yəhudilər sülh və əmin-amanlıq Ģəraitində yaĢayırlar. Tolerantlıq anlayıĢı xalqımız üçün hər hansı nailiyyət deyildir: bu, normadır, bu, həyat tərzidir, biz B i b l i o q r a f i y a 13
heç vaxt baĢqa cür yaĢamamıĢıq. Tolerantlıq, qonaqpərvərlik, dözümlülük ənə- nələri xalqımız tərəfindən qayğı ilə qorunub saxlanılır, daha doğrusu, bu, Azər- baycan xalqının ən böyük sərvətidir. Azərbaycan beynəlxalq dialoqu, mədəni dialoqu dəstəkləyir.
Polietnik cəmiyyətdə vətəndaĢ millətçiliyi daxili birliyə malik olmuĢ Azər- baycan cəmiyyətinin ətraf mühiti qavraması üsuludur. Mədəni və etnik birliyə nail olmayan dövlət tolerantlıq olmadan sabitliyini təmin edə və normal inkiĢaf edə bilməz...
Bu gün Azərbaycan multikulturalizm siyasəti və bu sahədəki uğurları ilə dünyanın bir çox ölkələrinə, o cümlədən tarixən zəngin təcrübəsi ilə tanınan Qərb ölkələrinə nümunədir. Qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycan multikultura- lizmi ölkəmizin siyasi simasının əsas cizgilərindən birinə çevrilib. Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi məhz bunu istəyirdi.
***
…Azərbaycan tarixini, ədəbiyyatını, mədəniyyətini, azərbaycançılıq məf- kurəsini, tolerantlığı bir yerə toplayıb sistemləĢdirmək və dünyaya nümayiĢ etdirmək ən mühüm vəzifəmizdir...
Multikulturalizm dünyada tolerantlığa, dözümlülüyə, dövlətlərarası etibarlı münasibətlərə və bütövlükdə demokratik prinsiplərin beynəlxalq münasibətlər- də bərqərar olunmasına xidmət edir. Müxtəlif mədəniyyətlərə və milli-dini az- lıqlara hörmət Azərbaycan xalqının milli xüsusiyyətidir. Artıq dünyada multi- kulturalizm sahəsində ən optimal model kimi Azərbaycan nümunəsi öyrənilir. Əbülfəs Qarayev, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm naziri
Fəxrlə qeyd edə bilərəm ki, Azərbaycan bu gün güclü dövlət quruculuğu istiqamətində möhkəm təməllər üzərində irəliləyir və bu dayaqlardan biri, bəlkə də birincisi xalqımızın öz milli-mənəvi dəyərlərinə bağlılığıdır. Mübariz Qurbanlı, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri A z ə r b a y c a n d a m u l t i k u l t u r a l i z m 14
Məhz Azərbaycanda dini sahəyə münasibətdə yürüdülən müdrik siyasətin nəticəsidir ki, dünya ictimaiyyəti, o cümlədən nüfuzlu beynəlxalq təĢkilatlar, habelə dünya miqyasında tanınmıĢ dini liderlər ölkəmizin sülhpərvərliyini, tole- rantlığını, baĢqa dinlərə dialoqa hazırlıq ruhunu etiraf edir, bunu yüksək dəyər kimi qiymətləndirirlər. ġeyxülislam Hacı AllahĢükür PaĢazadə, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri
Bu gün Azərbaycan dünyanın nadir ölkələrindəndir ki, burada ayrı-ayrı millətlərin, xalqların, dinlərin nümayəndələri bir ailə kimi yaĢayır. Ölkəmizdə dini və milli dözümlülük, tolerantlıq yüksək səviyyədədir və tarixən formalaĢan bu tolerantlıq Azərbaycan cəmiyyətini səciyyələndirən gözəl bir ənənəyə çevrilib...
Dözümsüzlüyün artması, tolerantlığın azalması və ksenofobiyanın nələrə səbəb olduğunu görməyimiz üçün dünyada bir çox örnəklər var və biz onlardan dərs almalıyıq. Azərbaycan müxtəlif millətlərə və dinlərə məxsus insanların birgə mehriban yaĢadığı bir ölkə, ġərqlə Qərb, Qərblə islam dünyası arasında bir körpü olaraq mədəniyyətlər və sivilizasiyalararası dialoqa böyük önəm verir. Bu gün Azərbaycan əsl dialoq məkanına çevrilir. Bütün bunlar mənim ölkəmin bütün dinlərə və mədəniyyətlərə yüksək ehtiram bəsləməsindən xəbər verir və dövlətimiz bu istiqamətdəki fəaliyyətini gələcəkdə də davam etdirəcəkdir.
Yəhudilərə münasibətdən, onların yaĢamından deyə bilərəm ki, Azərbaycan dövləti qədər nə MDB məkanında, nə də bütövlükdə dünya miqyasında tole- rantlıq nümunəsi ola biləcək dövlət yoxdur. Həm konstitusiya yolu ilə, həm də cəmiyyətin özünün ənənələri ilə bütün millətlərə bir dözümlülük nümayiĢ etdi- rilir. Bütün millətlərin nümayəndəsi Azərbaycanda özünü doğma hesab edə bilir.
Azərbaycanda dini zəmində qarĢıdurma heç vaxt olmayıb və olmayacaq. Ona görə ki, dinc-yanaĢı yaĢamaq bizim qanımızdadır. Bildiyiniz kimi, ölkə- mizdə müxtəlif konfessiyaların və millətlərin nümayəndələri bir ailə kimi yaĢa- yır. Bu gün dünyada qəddarlıq və nifrət müĢahidə edirik. Eyni bir dinin nüma-
B i b l i o q r a f i y a 15
yəndələri yalnız həmin dinin müxtəlif məzhəblərinə mənsub olduqlarına görə bir-birini öldürür. Azərbaycan isə bütün dünya birliyi üçün gözəl nümunədir.
Bu gün Azərbaycanda müxtəlif dinlərin hamısı bərabər hüquqlara malikdir- lər. Bu, sənədlərdə deyil, əməllərdə də təsdiq olunur. Bir sıra ölkələrlə müqayi- sədə Azərbaycanda dini münaqiĢələr baĢ vermir. Biz buna görə ölkə prezidentə minnətdarıq, bütün bunlar onun sayəsində baĢ tutur. Azərbaycanda indiyədək hər hansı dini problem, münaqiĢə olmayıb. Bütün bunlar ölkədə multi- kulturalizmin olmasına bir nümunədir.
Azərbaycan dünyəvi dövlətdir. Respublikada din dövlətdən ayrıdır. Prezi- dent bu dövlətin və respublikanın bütün əhalisinin baĢçısıdır. Onun vəzifəsi ölkənin bütün vətəndaĢlarına - həm dindarlara, həm də ateistlərə qayğı göstər- məkdir. Fikrimcə, bütün cəmiyyət üçün xeyirlidir ki, Azərbaycan Prezidenti müasir cəmiyyətdə dini və ənənəvi dəyərlərin rolunu nəzərə alır. Dövlət baĢçısı bilir ki, əsl din təkcə ayrı-ayrı Ģəxslərə kömək etməklə yanaĢı, həm də bütün cəmiyyətin inkiĢafına öz müsbət töhfəsini verir. Ölkədə elə Ģərait yaradılmıĢdır ki, dini icmalar öz fəaliyyətlərini maneəsiz həyata keçirir, dindarlar isə ehtiyac duyduqları mənəvi dəstəyi ala bilirlər. Ölkəmizdə katoliklər üçün də münbit Ģərait yaradılmıĢdır. Mən milliyyətcə slovakam. Bir neçə ildir ki, Azərbaycanda yaĢayıram və iĢləyirəm. Buna görə də Azərbaycandakı ümumi və dinlərarası münasibətlər barədə rəy bildirə bilərəm.
Tolerantlıq – dözümlülük və multikulturalizm – çoxmədəniyyətlilik haq- qında Azərbaycan modeli bütün dünyaya örnək və nümunədir. Sözügedən sahə- lərdə çox dərin məna, məzmun və mündəricə kəsb edən, kəlam xarakterli, mahiyyətli bu fikirlər Azərbaycan xalqının dünya Ģöhrətli ictimai, siyasi və dövlət xadimləri olan Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin və dövlətimizin baĢçısı, möhtərəm Prezidentimiz Ġlham Əliyevin çoxcəhətli, çoxĢaxəli, titanik fəaliyyət- lərində mühüm yer tutmuĢ və bu gün də tutmaqdadır. Mixail Zabelin,
Himayəçilik Şurasının üzvü, millət vəkili A z ə r b a y c a n d a m u l t i k u l t u r a l i z m 16
Azərbaycan qədim zamanlardan müxtəlif dinlərin, dini cərəyanların qovuĢ- duğu, sülh və əmin-amanlıq Ģəraitində yaĢadığı bir məkandır. Azərbaycan xalqı- nın digər din və mədəniyyətlərə dözümlü münasibət bəsləməsinin bir çox səbəbləri var. Bu yanaĢma Azərbaycan xalqının təbiətindən, insanpərvərliyin- dən və xoĢ məramından irəli gəlir. Bu humanist ənənə bu gün də qorunub saxla- nılır, respublikada sinaqoq və kilsələr məscidlərlə yanaĢı fəaliyyət göstərir, insanlar dini ayinlərini sərbəst yerinə yetirirlər. Odlar yurdunda bu gün azəri türkləri ilə bərabər, dağ yəhudiləri, tatlar, talıĢlar, kürdlər, molokanlar, saxurlar, avarlar, ləzgilər, qrızlar, udilər kimi etnik qruplar yaĢayır. Mən udi xalqının nümayəndəsiyəm. Azərbaycanda tarixən bərqərar olmuĢ tolerant cəmiyyət, milli və dini ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi burada məskunlaĢmıĢ azsaylı xalq və etnik qruplara, o cümlədən udilərə öz varlığını qoruyub saxlamağa əlveriĢli mühit yaradılıb. Udi xalqı Azərbaycanın köklü, aborigen azsaylı xalqlarından biridir. Bu etnos qədim Qafqaz Albaniyasının Uti əyalətində, XIX əsrdə isə Nuxa (indiki ġəki rayonu) bölgəsinin bir neçə yaĢayıĢ məskənində məskunlaĢıb. Hazırda isə Qəbələ rayonunun Nic kəndində və qismən də Oğuz rayonunda udi xalqının minə yaxın nümayəndəsi yaĢayır. Robert Mobili, Alban-udi xristian icmasının sədri
TalıĢlar ad günlərini, toyları, bayramları öz ana dillərində, doğma musiqi sədaları altında keçirir. Toylarda Azərbaycan türkləri və digər xalqlar məmnu- niyyətlə talıĢ musiqisinin sədaları altında oynayır. Ləzgi və digər xalqların toyları da eynilə. Amma dövlətin ölkədə yaĢayan etnosların mədəniyyətinin və dilinin inkiĢa- fında rolu vacibdir. Etnik münasibətlər dövlətin onurğasıdır. 2000-ci illərin əvvəllərində etnik məsələlərə özbaĢına buraxıldı. Ötən ay Kamal Abdullanın rəhbərliyi altında Azərbaycan Prezidenti yanında millətlərarası münasibətlər, multikulturalizm və din üzrə müĢavir institutunun bərpa olunması böyük ümid- lər yaratdı. Əvvəl etnik məsələdən bir qorxu vardı. K.Abdulla isə məsələnin üstünə cəsarətlə gedir. Məsələn, Kamal müəllim “Cənub” TV-də talıĢ dilində veriliĢlərin olmasını dəstəkləyib. Mehdibəy Səfərov, Azəri-talış ictimai birliyinin sədri B i b l i o q r a f i y a 17
KĠTABLAR I Bölmə
əsası kimi 1997 1. Əliyev, Heydər. Müstəqillik yolu: seçilmiĢ fikirlər /Heydər Əliyev; burax. məsul R.Mehdiyev; tərt. ed.: ġ.Əsgərov, S.Xəlilov; red. Ə.Həsənov.- Bakı: Azərbaycan Universiteti nəĢriyyatı, 1997.- 136 s.
Mədəniyyət; Tarix; Mənəvi tərbiyə; Dil; Milli münasibətlər; Vətənpərvərlik; Özü haqda; Görkəmli ziyalılar haqda; Mündəricat.
can AraĢdırmaları Vəqfinin 25-26 aprel 1997-ci ildə “Azərbaycanın Türkçülük və Azərbaycançılıq problemləri” mövzusunda keçirdiyi elmi-nəzəri konfransı- nın materialları /Azərbaycan AraĢdırmaları Vəqfi; red. S.Hacı; ön söz. Ə.Kəri- mov.- Bakı: Ay-Ulduz, 1998.- 160 s.
3. Əbilov, A. Avropa ġurası və Azərbaycan /Ataxan Əbilov; elmi red. A.Rəcəbli; xüsusi red. V.QardaĢlı; naĢir QoĢqar Qarayev.- Bakı: Qapp-Poliqraf, 2001.- 100 s.
[n. y.], 2001.- 22 s. Kitabçada təqdim olunan material “Azərbaycan” qəzetinin 31 oktyabr və 1 noyabr 2001-ci il tarixli nömrələrində çap olunmuĢdur. Materialda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin “birlik” fenomeni ilə bağlı söylədi- yi fikirlərdən istifadə edilmiĢdir. 2002 5. Abbasov, A. Milli dövlətçilik məfkurəsi və layiqlik: Genezis və təkamül /Aydın Abbasov; elmi red. ġ.Məmmədov.- Bakı: Bakı Universiteti, 2002.- 251 s. Kitab Türk dövlətlərinin genezisinə, müasir dövrdə milli dövlətçilik, azər- baycançılıq və türkçülük prinsiplərinə, milli siyasət və milli hədəf və s. məsələlərə həsr olunmuĢdur.
A z ə r b a y c a n d a m u l t i k u l t u r a l i z m 18
6. Azərbaycançılıq – birliymizin əsasıdır: 2001-ci il noyabrın 9-10-da Bakıda keçirilmiĢ Dünya Azərbaycanlıların I Qurultayında və “Gülüstan” sara- yındakı rəsmi qəbulda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi.- Bakı: Azərbaycan nəĢriyyatı, 2002.- 34 s. 7. Heydər Əliyev və azərbaycançılıq məfkurəsi /elmi red. və ön sözün müəl. R.Mehdiyev; müəllif-tərtibçi S.Xəlilov.- Bakı: Azərbaycan Universiteti, 2002.- 232 s. Kitab Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin ideyaları əsasında formalaĢan azərbaycançılıq təliminin elmi-nəzəri və ideoloji bir sistem kimi Ģərhinə həsr olunmuĢdur. 8. Orucov, H. Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət /Hidayət Orucov; elmi red. Ə.Abdullayev; ingilis dilinə tərc., red. S.Seyidov.- Bakı: ġərq-Qərb, 2002.- 171 s.
kimi: məsələnin qoyuluĢuna dair /Sona Vəliyeva; elmi red. Y.Qarayev.- Bаkı: Azərbaycan Universiteti, 2002.- 140 s. Kitabda azərbaycançılığın milli ideologiyaya və ədəbi-estetik təlimə çevril- məsinin tarixi zəmini iĢlənmiĢ, milli-mənəvi və ideya-siyasi əsaslarını təĢkil edən azərbaycançılığın mürəkkəb prosesi araĢdırılır. 2003 10. Anar. Azərbaycançılıq haqqında düĢüncələr /Anar; Azərb. dilindən tərc. S.Məmmədzadə.- Bаkı: Nurlan, 2003.- 90 s. 11. Azərbaycanda mədəniyyət siyasəti /Azərbaycan Respublikası Mədə- niyyət və Turizm Nazirliyi; kitabı hazırl.: S.Məmmədəliyeva, N.Axundova.- Bakı: Nağıl evi, 2003.- 232 s.
Yüklə 6,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|