AZƏrbaycanda

Mirzə Məhəmməd  
Axundov (Hatif) 
 
(1888-1926) 
 
M.M.Axundov peşəkar bir müəllim olsa da, həyatı boyu Bədii 
yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. O, bəzən xırda şeirlər, bəzən Nizami 
şeirini təbliğ  və böyük şairin məqbərəsini təsvir edən mənzumələr 
yazır, bəzən el ədəbiyyatından seçib topladığı  lətifələri "Məclis 
yaraşığı"
1
 adı ilə çap etdirirdi. 
Mirzə Məhəmməd Axundovun şeirlərində müasirlərinin çoxunda 
olduğu kimi maarifə, elmə çağırış, cəhalətdən, qəflətdən  şikayət 
başlıca mövzudur. "Müsəlman aləminin" geridə qalması, 
həmvətənlərinin iyirminci əsrdə  də "qafil olması" müəllifi 
kədərləndirir. O, həyatda, həqiqət aləmində görə bilmədiyi bir çox 
ictimai istək və arzularını yuxuda görməyə, bununla təsəlli tapmağa 
məcbur olur.
2
 Mirzə Məhəmməd ictimai mühitdə gördüyü və nifrət 
etdiyi köhnə adətləri rədd etmək istəyir. Ancaq buna qüdrəti çatmır. 
Düşmənini özündən güclü görüb təəssüf və şikayətə başlayır. Hətta 
"Xaliqdən xaliqə şikayət"
3
 edir: 
                                                 
1
Mirzə Məhəmməd Axundov. Məclis yaraşığı, Bakı, 1917.  
2
Mirzə  Məhəmməd Axundov. Röyam, yaxud  həqiqətə  təsadüf, Gəncə,  Əhməd Hacı 
Həsənzadə mətbəəsi, 1910. 
3
Müəllifin bu maraqlı şeiri əlyazmasıdır, qızı Pakizə xanımdadır. 
 

 
361
Nə feyz var idi bu kərəmdə,  
Asudə gəzər ikən ədəmdə.  
Kim dedi sənə, məni yaratdın,  
Dəryayi-qəmü bəlayə atdın. 
 
Şairin bu şikayətində  xəyyamanə bir etiraz vardır. O, yoxluğu 
qəm, qüssə dəryasından ibarət olan mühitindən üstün tutur. 
Ancaq bunlar və buna oxşar bir çox parçalar Mirzə Məhəmmədin 
yaradıcılığı üçün səciyyəvi deyildir. O, dram yazmağa daha çox 
əhəmiyyət verirdi. Mirzə  Məhəmməd Axundovun çap olunmuş  və 
olunmamış, lakin rayon, məktəb səhnələrində oynanmış bir sıra 
dramları vardır. Bunlar içərisində "Hər nə  əkərsən, onu biçərsən" 
komediyası (1909), "Sədi Vəqqas" (1911) və "Analıq" (1916) 
faciələri daha çox yayılmış, tanınmış əsərlərdir. 
Müəllif bir pərdəli komediyasında ailə  həyatından,  ər və arvad 
arasındakı  sədaqətin pozulmasından bəhs edir. Səlimbəy öz qadını 
Xurşid xanıma xəyanət edərək qonşusu Rəşidbəyin qadını Diləfruza 
vurulursa, Diləfruzun əri Rəşidbəy də öz növbəsində Xurşid xanım 
ilə aranı düzəldir. Səlimbəyin nökəri Qurban isə hər iki tərəfin, həm 
qadınların, həm də kişilərin sirdaşı  vəzifəsini məharətlə yerinə 
yetirir. 
Maraqlı qurulan əhvalatın faciəli və ya müdhiş  nəticəsi 
gözləndiyi halda, hadisə tamam əksinə bir rəng alır. Kişilər də, 
qadınlar da öz qəbahətlərini etiraf edir, tövbə deyib dağılırlar. Öz 
qadınına xəyanət etmiş Səlimbəy, qadını kişiyə xəyanətinin nə qədər 
acı olduğunu duyur və bu həqiqəti anlayır. 
Bu əsərdə maraqlı qurulmuş, ərin arvaddan, arvadın ərdən xəlvəti 
işlərini açıb göstərən adi bir əhvalatdan başqa diqqətəlayiq heç nə 
yoxdur. Səlimbəyin, eləcə  də Xurşid xanımın ancaq adı, ünvanı 
vardır. Bu adamlar canlı insan, yadda  

 
362
qalan tip olmaqdan çox uzaqdırlar. Bu pyes bir əsər, bir Bədii lövhə 
təsvirindən daha çox, bir sözbaz qadının gündəlik qiybətini andıran 
söhbəti xatırladır. Biz belə hadisənin və  əhvalatın yalanlığını, ya 
qeyri-təbiiliyini iddia edə bilmərik. Ancaq bunun sənət lövhəsi 
deyil, həyatdan surəti çıxarılmış, foto şəkli alınmış bir hadisə 
olduğunu iddia edə bilərik. Buna görə də komediya adlandırılan bu 
səhnəcikdə sənətə aid çox az şey tapmaq olar. 
"Sədi Vəqqas" faciəsində isə
1
 müəllif daha geniş və məsu-liyyətli 
bir mövzu götürmüşdür. O, islam tarixinin parlaq səhi-fələrindən 
birini - xilafət fütuhatını, islam sərkərdələrinin  ən məşhurlarından 
olan Sədi Vəqqası göstərmək istəmişdir. 
Burada da Mirzə  Məhəmməd Axundov hadisənin  əslinə sadiq 
qalmağa və tarixi Bədii fənər ilə  işıqlandırmaq  əvəzinə, həmin 
hadisənin sadəcə təbliğatı ilə kifayətlənmişdir. 
Məzmun etibarilə bu əsər M.S.Ordubadinin "Əndəlisin son 
günləri"  əsərinə çox oxşayır. Orada da islam xilafət fütuhatı 
tərənnüm olunur. Burada da yerlilər ilə işğalçılar arasında mübarizə 
göstərilir. Fərq orasındadır ki, birinci əsər ərəblərin süqutu dövrünü 
təsvir etdiyi halda, ikinci əsərdə Sədi Vəqqas böyük bir təntənə ilə 
İran qoşununu sındırır, ölkəni fəth edir. 
Lakin bu fərqlər hər iki müəllifm Bədii məqsəd birliyinə mane 
olmur. Mirzə  Məhəmməd Axundov da M.S.Ordubadi kimi ərəb 
işğalma bəraət qazandırır, yerli əhalinin öz vətəninin müdafıəsinə 
"cəhalət" kimi baxır.  İran sərkərdəsi  şücaətli Rüstəm ağır 
vuruşmalarda, qoşununu, mübarizə yoldaşlarını itirəndən sonra 
meydanda tək qaldığını görüb peşman olur. O, peşman olur ki, nə 
üçün müsəlmanların çağırışına qulaq asmadı, nə üçün "vəfasız" 
dünyaya bel bağladı. Bu təsir ilə dünyaya xitab edən Rüstəm deyir: 
                                                 
1
 Mirzə  Məhəmməd Axundov. Sədi Vəqqas, Gəncə,  Əhməd Hacı  Həsənzadə  mətbəəsi, 
1911. 
 

 
363
"Ey gələcəyinə bel bağlamayan dünya! Bizi sən qucağına aldın, 
cürbəcür nemətlər ilə aldatdın. Gözəl ləzzətli təamları, baği-irəm 
kimi bağçaları, pəri kimi gözəlləri nəzərimizdə böyük göstərdin. 
Bizi uşaq kimi yallandırdın, bizi aldatdın. Biz də  sənin sözünə 
allandıq, işin gələcəyini düşünmədik.  Əhvalımız belə qalacaqdır 
ümidi ilə  məhrur olduq. Bizi indi yumşaq döşəklərdən qaranlıq 
qəbrəmi buraxacaqsan. Budur sənin yalançı  işlərinə, aldadıcı 
gülüşlərinə aldanıb ümidi-mənəvidən ləzzət almayanlar, insanlıq 
kəlamından bixəbər olanlar üçün axırda qara torpağa qarışmaqdan 
özgə çarə yolu yoxdur...".
1
 
Rüstəm bu etirafı ilə bütün ömrünün, apardığı  vətənpərəstlik 
mübarizələrinin puç olduğunu,  ərəblərin haqlı, özünün isə qafıl 
olduğunu təsdiq edir. 
Burada tarixi həqiqət təhrifi olduğu kimi bədii həqiqətin, yəni 
sənət qanunlarının da pozulmasına yol verilmişdir. Ömrünü, həyatını 
vətəni və milləti yolunda verən qocaman bir qəhrəman həyatının son 
dəqiqəsində düşmən qarşısında bunu deməz. Xüsusilə iranlılar ilə 
ərəblər arasındakı o zamankı düşmənçilik və barışmaz  ədavəti, 
həmçinin böyük Firdovsinin dərin nifrət və təəssüflə dediyi məşhur 
beytləri xatırlasaq
2
, Rüstəm kimi bir sərkərdənin təsvirindəki bu 
süniliyi seçə bilərik. 
 
 
                                                 
1Mirzə Məhəmməd Axundov. Sədi Vəqqas, Gəncə, Əhməd Hacı Həsənzadə mətbəəsi, 1911. 
2 Zi şiri-şotor xordəni susimar, 
Ərəbra ba cahi rəsidəst kar: 
Ka təxti-kayanra konəd arizu, 
Tfu bər tö ey çərxi-gərdun, tfu! 
Tərcüməsi: 
Dəvə südü içib, kərtənkələ yeyən  
Ərəbin işi o yerə çatıb ki,  
Kəyan taxtı əldə etmək arzusundadır,  
Fırlanan fələk sənə lənət olsun, lənət! 
 

 
364
O zamanın əyləncəli roman və dramlarında dəb düşdüyü kimi, bu 
əsərdə  də ictimai hadisələrlə müvazi sevgi macərası  cərəyan edir. 
Ərəb ordusunda sərkərdə  Zərraf  əsgər qızı Müslümə ilə sevişir. 
Ancaq bu məhəbbət vəzifə sevgisindən, "işdən" sonraya qoyulur. 
Müslümə sərkərdəni sevsə də zahirdə onun xahişlərinə qulaq asmır, 
o nəyi isə gözləyir. Gözlədiyinin nə olduğun axırda ordu qalib 
gələndə bilirik. Zərraf  İran ordu komandalarından olan pəhləvan 
Dərəfşi-Kaviyanin başını  kəsib gətirir, sevgilisinin ayağı altına 
ataraq məğrurluqla deyir: 
"Al, budur iranlıların milyonlarca qiyməti olan, əsla basılmaz 
deyib, etiqad etdikləri Dərəfşi-Kaviyani, sənin, sən Müslümənin 
ayağının altındadır. Məndən istədiyin də bu deyilmi idi? İndi məni 
sevdiyini söyləməzsənmi. Söylə, söylə?". 
Ancaq burada Müslümə  məhəbbətini izhar edərək "aşiqanə bir 
tövr ilə" "sevirəm" deyir. 
Müəllif ictimai münaqişələri sxemaya düzdüyü, canlı insanlar 
əvəzinə əmr ilə, müəllifin işarəsi ilə oyan-buyana hərəkət edən bu və 
ya başqa söz deyən əşxas yaratdığı kimi, gənclər arasındakı sevgini, 
bu təbii və insani ehtiyacı da əsgəri vəzifəyə çevirmiş, qurutmuş və 
sadələşdirmişdir. 
"Sədi Vəqqas" pyesində, zahirən "hər  şey öz yerindədir". 
Vuruşan cəbhələr, qəhrəmanlar, qoşunlar, ixtilafiar, monoloqlar, 
mükalimələr, səhnə  tələbləri və sairə. Ancaq bir şey,  əsas bir şey 
sənətə məxsus olan daxili hərarət, ürək, alovlu hiss yoxdur. Hiss ilə, 
ilham ilə yox, soyuq mühakimə ilə  tərtib olunmuş olduğu halda 
dərhal gözə çarpır. Buna görə də "Sədi Vəqqas" səhnədə qoyulanda 
və çap edilib yayılanda heç bir rəğbət qazanmadı. Buna nisbətən 
müəllifin "Analıq" faciəsi
1
 miyana bir səviyyədə yazılmış əsərdir. 
 
                                                 
1
Mirzə  Məhəmməd Axundov. Analıq, 1916. Əlyazması Nizami adına  Ədəbiyyat 
İnstitutunun əlyazmaları şöbəsindədir, inv. № 222. 
 

 
365
Hadisənin özü sənətə, qələmə layiq hadisədir. Ögey ana, yaxud 
Mirzə  Məhəmmədin dediyi kimi "analıq" keçmişdən rəhmsiz və 
qəddar bir simada təsvir olunardı. Bu əsərdə  də  həmin məsələ 
qoyulmuşdur. Müəllim Mirzə  Səmədin arvadı ölür, artıq dərəcədə 
sevdiyi səkkiz yaşlı  oğlu  İlyas yetim qalır. Mirzə  Səməd heç vaxt 
Ziba xanımdan sonra evlənmək istəməzdi, qəlbini başqa bir kəsə 
verməyi mərhuməyə  xəyanət sayardı. Amma əlac yoxdur, evi 
dağıtmaq, uşağı avara qoymaq olmaz. Bu ümid ilə dostlarının 
xahişinə razılıq verir, yenidən evlənir ki, oğluna tərbiyə verən olsun. 
Xurşid xanım Mirzə  Səmədin ikinci arvadı, bədəsil, nanəcib 
adam olduğundan yazıq atanın ümidləri boşa çıxır, daha da 
peşmançılığa bais olur. Xurşid xanım İlyasa nəinki analıq edir, hətta 
onu nökərdən də aşağı tutur. Onu ac saxlayır, döyür, təhqir edir. İş o 
dərəcəyə çatır ki, uşaq dərdini heç kəsə deyə bilmir. Çünki atasına 
söz deməyi, Xurşid xanım ona qadağan etmişdir. Nəhayət, uşağın 
müsibəti bütün şəhərə yayıldığı halda, Mirzə  Səməd yenə bundan 
xəbərsiz qalır. Bu barədə ona deyilən sözləri qərəz hesab edir. Yetim 
İlyas dərsdən fürsət tapanda qəbristanlığa qaçır, anasının qəbrini 
qucaqlayıb ağlayır. 
Bu təsirli hadisənin axırını müəllif nə intiqam, nə  də faciə ilə 
qurtarır. Əvvəlki əsərlərində olduğu kimi burada da müəllimlik hissi 
və üsulu üstün gəlir. Mirzə  Səməd Xurşid xanımın  İlyasa etdiyi 
cinayətləri biləndən sonra qadını danlayır. Xurşid xanım öz 
qəbahətini anlayıb tövbə edir, üzr istəyir. Mirzə  Səməd onun 
təqsirini bağışlamaq istəməyəndə, yumşaq qəlbli  İlyas irəli yeriyib 
atasına yalvarır ki, "ağa, bacımı bağışla". Mirzə  Səməd oğlunun 
xatirinə Xurşid xanımın günahından keçir. Xurşid xanım da bundan 
sonra İlyasa övlad kimi baxmağa başlayır. 
Göründüyü kimi, "Analıq" pyesinin həm süjeti, həm məzmunu, 
həm də nəticəsi pis deyildir. Burada həyat şirəsi, həqiqət  

 
366
mayası vardır. Ancaq sənətkarlıq məsələsində müəllifin zəifliyi yenə 
gözə çarpmaqdadır.  Ən təsirli və  həyəcanlı yerlərdə belə müəllif 
soyuqqanlılıq, nəsihət üsuluna keçir. Dramaturji münaqişələr də 
sadələşdirilmişdir. Müəllif bir evdə baş verən və bütün şəhərə  səs 
salan müsibəti qəsdən süni olaraq ailə başçısından, Mirzə Səməddən 
gizlədir ki, əhvalatın davamına imkan olsun. Halbuki, nə oxucu, nə 
də tamaşaçı buna inanmır və inana bilməz. 
Mükalimələr də  təbii cızığından çıxarılmışdır. 89 yaşlı  uşaq, 
anasının qəbri üstündə özünəməxsus uşaq dili ilə yox, səhnə 
qəhrəmanlarına məxsus monoloq cümlələri ilə, bir sözlə, kitab dili 
ilə danışır: 
"Ana. Axır mənim bikef olmağıma razı olmazdın. İndi məni bu 
gündə görüb də, qəbirdə necə rahət yatırsan. Ana, mənim əzizliyim 
səninlə getdi. Atam məni analığın dırnağına verdi. Dur məni qurtar, 
qurtarmasan da qəbrini aç, məni də yanına apar...".
1
 
Əsərin  əsas münaqişələri ilə az əlaqədar olan, elmli cavanlar 
Nəsir, Rəhim də süni düşünür, süni danışırlar. Bunlar bütün ictimai 
mühakimələrini qəbristanda danışır, baş daşlarını oxuyaraq, birbiri 
ilə mübahisə edirlər. Rəhim deyir: "Nədəndirsə, yaxşı adam bu 
zəmanədə az yaşayır...". 
Nəsir bu "hikməti" belə izah edir: "Çünki, zəmanəmiz öylə bir 
zamandır ki, onda könül açası heç bir şey yoxdur. Hər yana baxırsan 
cəhalət, buz, ədavət, zülm, nifaq, fıtnə, fəsad.... 
Qardaş qanı tökmək füqəranı  sızıldatmaq, məzlumlar ahı 
eşitməkdən başqa bir şey görünməyir...". 
Bu sözlər yeni məktəbdə oxuyan gənclərin yox, dünya görmüş, 
zəmanəsini təcrübədən keçirmiş bir adamın, həm də bişmiş bir 
siyasət adamının sözüdür. 
                                                 
1
Əlyazması Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əlyazmaları şöbəsindədir, inv. № 222. 
  

 
367
Mirzə 
Məhəmməd Axundovun dramlarında surətlərin 
xarakterindən doğmayan, müəllif mühakimələrinin nəticəsi olan, heç 
bir Bədii  əhəmiyyəti olmayan belə lövhələr, təsvirlər və nitqlər 
çoxdur. Bunlar müəllifin həyatı  dərin, realistcəsinə, sənətkaranə 
təsvir bacarığında aciz olduğunu, daha çox hadisələrin surətini 
çəkməyə meyl etdiyini göstərir. Bu da həmin  əsərləri xırda, 
naturaüst səhnəciklər, əyləncəli və az təsirli tamaşalar səviyyəsindən 
yuxarı qalxmağa qoymur. 
Mirzə  Məhəmmədin dram dili şeir dilindən daha sadə  və 
aydındır. Bu işdə ona müəllimliyi kömək etmişdir. O fikirlərini açıq 
deməyi, izah etməyi bacarır. 

 
368
Rəşid   bəy   Əfəndiyev 
 
(1863-1944) 
 
R.Əfəndiyev hələ keçən  əsrin 80-ci illərində Qori darül 
müəllimində (seminariyada) oxuyarkən dram ilə maraqlanmış, ilk 
"Qan ocağı" pyesini yazıb məktəb səhnəsində tamaşaya qoymuşdur. 
O, M.F.Axundovdan sonra ilk dram yazanlardan sayılır. İlk əsərinin 
müvəffəqiyyətindən ruhlanan müəllif sonralar da ardıcıl olaraq Bədii 
yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. On il Qutqaşendə müəllimlik etdiyi, 
8 il Tiflis idarəyiruhaniyyəsində katib müavini vəzifəsində çalışdığı 
və  nəhayət, 16 il Qori darülmüəlliminində müəllim olduğu 
zamanlarda heç vaxt yazıçılıqdan uzaqlaşmamış, xüsusilə 
təlimtərbiyəyə aid səhnə  əsərləri yazmağa səy etmişdir. Rəşid bəy 
Azərbaycanın məşhur və çalışqan müəllimlərindən idi. Ömrünü 
məktəb, tərbiyə işinə, dərs kitablarının, uşaqların marağını oxşayan 
pyeslərin yaranmasına sərf etmişdir. Onun "Uşaq bağçası" adlı 
əlifba kitabı  və "Bəsirətülətfal" adlı qiraət kitabı Azərbaycanda 
şöhrət qazanmış ilk dərs kitablarındandır. O, varlı ailədən olan 
qadının maddi köməyindən istifadə ilə  dəfələrlə  İstanbula gedir, 
düzəltdiyi dərs kitablarını min zəhmət ilə çap etdirirdi.
1
 Bununla 
yanaşı səhnə əsərləri 
                                                 
1
 
Bu barədə bax: Rəşid bəy  Əfəndiyevin tərcümeyi-halı, 1924. Əlyazması 
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əlyazmaları şöbəsindədir, inv. № 8161. 
 

 
369
yazır, bunların birinci növbədə  məktəb səhnələrində qoyulmasını 
təşkil edir, hətta şəxsən artist kimi iştirak edirdi. Rəşid bəyin "Qan 
ocağı"ndan başqa, "Saqqalın kəraməti", "Qonşu-qonşu olsa, kor qız 
ərə gedər"
1
, "Pul dəlisi", "Bir saç telin qiyməti", "Tiflis səfirləri", 
"Diş ağrısı", "Təbiətdə əhvaliməişət"
2
 adlı dramları vardır. 
Rəşid bəy elmi, maarifi, məktəbi təbliğ edən bir sıra mənzumələr 
yazmış, rus klassiklərindən (Puşkin, Lermontov, Krılov) dərs 
kitablarına münasib parçalar seçib tərcümə etmişdir. Eləcə  də 
farscadan "Rüstəm və Söhrab" əhvalatım (Firdövsidən), "Cam" adlı 
mənzuməsini (Şillerdən) tərcümə etmişdir. Rəşid bəy istər  şeir 
tərcümələrində  və istərsə müasir mövzularda yazdığı  şeirlərində 
klassik şeir üslubu və yolu ilə genişdir. Hətta Şilleri də Firdövsinin 
işlətdiyi vəzndə, mütəqarib ilə  tərcümə etmişdir. Rəşid bəy 
Əfəndiyevin ədəbi və Bədii əhəmiyyəti olan əsərləri, demək olar ki, 
ən çox pyesləridir; xüsusilə  əsrimizin  əvvəllərində yazılan 
komediyalarıdır. 
Bu məzhəkələr nəinki üslub etibarilə, həm də mövzu etibarilə bir 
silsilə və bir vəhdət təşkil edən əsərlərdir. Bunların hamısında köhnə 
dünya, köhnə  məişət, köhnə zehniyyət təsvir olunur. Əgər "Qan 
ocağı"nda bir ailə içərisindəki nifaq, fəsad,  ədavət, köhnə ailənin 
çürük bünövrəsi, məktəbə olan cahil və  vəhşi  əlaqələr göstərilir və 
ailəyə dəhşətli bir ad: "Qan ocağı" adı verilirsə, "Qonşu-qonşu olsa, 
kor qız ərə gedər" adlı komediyasında qadın alqı-satqısı, qadınların 
hüquqsuzluğu və gülünc evlənmək qaydaları təsvir olunur. 
Bu  əsərdə müəllif maraqlı, həm də  təbii  əhvalat qurmuşdur. 
Sövdəgər Qaçay bəy şəhərə çox gəlib gedir. Karvansaralarda,  
                                                 
1
 
Bu əsərlərin hər üçü çap olunmuşdur. 
2
 Axırıncı pyeslərin hamısı əlyazmasıdır. 
 

 
370
ya qonaq yerində rahatlıq görmür, evlənmək, burada da bir arvad 
saxlamaq istəyir. El içində məşhur olan dəllal qadın Cici xanım işə 
düşür. Zərbəli bəyin qocalmış, çirkin, heç kəsin tamah salmadığı 
qızı Sonanı ona ərə vermək fikrinə düşür. Qonşu qız Dilbəri göstərib 
Sonanı ərə vernmək fikrinə düşür. Qonşu qız Dilbəri göstərib Sonanı 
verirlər. Qaçay bəy aldanır və xərci hədər gedir. Bu əsərdə Sonadan 
da, Qaçay bəydən də canlı verilmiş surət Mələk arvaddır. Belə 
qadınlar hamının, varlının da, yoxsulun da, böyüyün də, kiçiyin də 
evinə  məhrəm olan, hər yerə yol tapan, zirək, hiyləgər, lotu, 
macəraçı qadınlar keçmişdə Azərbaycanın  şəhər və  kəndlərində 
məclis, mərəkə axtarırdılar. Təzə xəbəri, ya toy, ya vay xəbərini bu 
qadınlar bilərdilər. Xüsusilə  kənardan gəlmələr, qız almağa, ya 
oğlan evləndirıməyə gələnlər belə qadınlar üçün yağlı bir şikar kimi 
mənfəətli müştəri olardılar. Mələk də belə tiplərdəndir. 
Qaçay bəyə tor quran da, ondan xələt və peşkəş alan da Mələk 
olur. Qaçay bəy puluna, malma güvənən, heç bir ehtiyacı olmayan, 
qoçusifət bir mülkədardır. Onu aldatmaq hər adamın hünəri deyil, 
Mələk də buna cəsarət etməzdi. Ancaq Zərbəli bəyin qızı Sona üçün 
olan xeyr işdə heç bir qorxu ola bilməz. Çünki qızm qardaşı  hər 
barədə Qaçay bəydən artıq adamdır. 
Əsərin ən qüvvətli cəhəti məişət, etnoqrafık səhnə və əlamətlərin 
zənginliyidir. Burada verilən bayatılar, atalar sözü və  məsəllərin 
çoxu ehtimal ki, birinci dəfədir  ədəbiyyata, kitaba düşür. Bu 
parçalarda milli kolorit, adət, ənənə, qədim qaydalar bütün əlvanhğı 
ilə görünməkdədir. Bu əlvanlığı tiplərin dilinə də aid etmək olar. 
Rəşid bəy, xüsusilə mükalimələrdə  həddən artıq çılpaqlığa, 
biədəb ifadələrdən geniş istifadəyə imkan verir. Mələk arvadm 
danışıqlan tamam ədəb və  nəzakət dairəsindən kənardır. Müəllif 
bunlarla guya etnoqrafıya, məişət əlaqələrini 

 
371
yazıya köçürmək istəyir. Halbuki, bunlar əsərin naturalist 
meyillərini daha da qəlizləşdirir, qüvvətləndirir. 
"Saqqalın kəraməti"ndə ruhanilərin fırıldaqlarından bəhs olunur. 
Göyçay çölündə yağışa düşən bir dəstə sövdəgər daldalanmağa yer 
axtarırlar. Heç kəsin bu yaxınlarda qonaq yeri yoxdur. Çünki, bu 
yerlərin əhalisi (tərəkəmə) köçəri camaatıdır, deməli oturub məskən 
salmırlar. 
Çarvadarların deməyinə görə bu yerin əhalisi ancaq molla, seyid 
və  mərsiyəxanlara hörmət edib qonaq saxlarlar. Qərara gəlirlər ki, 
sövdəgər Hacı Söhrabı uzun saqqalına, qiyafəsinə görə molla 
qələmə versinlər və onun sayəsində bir qonaq yeri tapsınlar. Bu 
"vəzifə" Hacı Söhrab üçün çətin olsa da razılıq verir. Gəldikləri 
kəndli evində isə sanki "molla"nı çoxdan gözləyirmişlər. Kənd 
mollası ilə deyişmə  təklif edirlər. Kənd mollası Qulaməli ilə 
sövdəgər Hacı Söhrab üzüzə gəlib deyişməli olur. 
Bu əsərdə də müəllif gülünc vəziyyət yarada bilmişdir. Adamlar 
bu vəziyyətdən çıxmaq üçün təlaş edib çarə aradıqda isə daha 
gülünc olurlar. Bu mənada ancaq iki surət Hacı Söhrab və Molla 
Qulaməli seçilir, komediyanın mərkəzində durarlar. 
Ancaq əvvəlki pyeslər haqqındakı fıkri burada da təkrar etməyə 
məcburaq. Çünki hər gülməli  əhvalat və  hətta gülməli vəziyyət 
mühüm ictimai hadisəyə toxunmur, həyatda çox rast gəlinən maraqlı 
və gülməli bir əhvalatı göstərməklə kifayətlənən müəllif 
komediyanın ictimai məna tərəfinə lazımi diqqət yetirməmişdir. 
Bu pyeslər oxucu və tamaşaçıya ağızlarda gəzən yüzlərlə maraqlı 
lətifələrin buraxdığı  təsirdən artıq heç nə vermir və verə bilməz. 
Çünki bu hadisə yalnız sövdəgərlərin deyil, məmurların da başma 
gələ bilər, yalnız Göyçayda deyil, Xaçmazda da baş verə bilər. 
Burada canlı insanlar, tamamlanmış xarakterlər olmadığından 
əhvalat Bədii əsər səviyyəsinə  

 
372
qalxmır. Bu əhvalat bir dərəcəyə  qədər Haqverdiyevin "Acından 
təbib" hekayəsini xatırladır. Orada müəllif iki yarpaqlıq bir yumor 
ilə kifayətləndiyi halda, Rəşid bəy  Əfəndiyev burada bunu, bir 
komediya mövzusu və materialı etmişdir. 
 

 
373
 
 
 
 
 
Mir Mahmud Kazımovski 
 
(1888-1940) 
 
M.Kazımovski Bakıda doğulmuşdur.  İlk təhsilini mollaxanada 
almış, on yaşında 3-cü şəhər məktəbinə daxil olmuşdur. Məktəbdə 
ikən teatr ilə maraqlanmış,  Ərəblinski,  Əlvəndi, Zeynalov kimi 
səhnə  həvəskarlarının dərnəyində  iştirak etmişdir.  İlk dəfə 
M.F.Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" komediyasında 
nökər rolunu oynayıb. 
Kazımovski  ədəbi yaradacılığa "Daşım-daşım" vodevili ilə 
başlamışdır. 
M.Kazımovski Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Xalq 
Maarif Komissarlığı  tərəfindən qəzalara ezamiyyətə göndərilmiş, 
orada kütləvi dram dərnəklərinin təşkil edilməsində iştirak etmişdir. 
1932-ci ildə Bakıya qayıdaraq "Tənqid və  təbliğ" teatrına (Satir-
aqit) daxil olmuş, kiçik həcmli  əsərlər yazmışdır. Sonralar 
Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında çalışmış, 
teatrdakı  fəaliyyətinə görə Respublikanın  əməkdar artisti adını 
almışdır. 
Mir Mahmud Kazımovski xırda pyes müəllifləri arasında ən çox 
yazan və  əsərləri  ən çox oynanan müəlliflərdəndir. Kazımovski 
yalnız yazıçı deyil, həm də musiqişünas idi. Operettalarının 
musiqisini özü tərtib edirdi. Nizami adına  Ədəbiyyat  İnstitutunda 
Kazımovskinin bir sıra əsərləri saxlanmaqdadır:  

 
374
"Vəfasız məşuqə" (1915), "Məndən olub, mənə oxşamayan", 
"Daşim-daşim" (1905), "Həmşəri mənzili" (1912), "Yaftüməli" 
(1917), "Cüm-Cümbəy" (1916) adlı pyeslər  əlyazması  şəklindədir. 
Hamısının oynanılmasına senzuradan icazə  əlavə olunmuşdur. 
"Vurhavur" (1915) və "Molla Cəbi" (1912) çap olunmuş əsərləridir. 
Müəllif bu əsərlərinin demək olar ki, hamısında məişət mövzuları 
götürmüş, evlənmək, köhnə adətlər, molla, mərsiyəxan, falçı və sair 
istismarçı, müftəxor ünsürləri bədii istehzaya tutmuşdur. 
Ən çox şöhrət tapmış və həm də ictimai əhəmiyyətli əsərlərindən 
biri olan "Molla Cəbi"nin müqəddiməsində müəllif "Molla Cəbi" 
haqqındakı  tənqidinin dindarlar arasında, bəlkə  şiddətli təsir 
buraxdığını güman edib yazır: 
"Mən özümə lazım bildim ki, bu növ din və dünyamıza rənglər 
vuran şəxslərin üzərlərinə çəkilən pərdələrdən bir neçəsini götürüm. 
Əgər cəmiyyətimizdə inad etməsələr, o vaxt boylə lotuların 
aralıqdan çəkiləcəyinə şübhə ola bilməz.
1
 
Doğrudan da "Molla Cəbi"nin adından və camaatın avamlığından 
istifadə edən fırıldaqçıların rüsvay edilməsinə kömək edən bir 
əsərdir. Ancaq burada müəllifin başqa  əsərlərində olduğu kimi, 
tənqid yüngülləşdirilmiş, sadələşdirilmiş, məsxərə yolu ilə 
aparılmışdır. Molla Cəbinin hərəkətləri tamaşaçım güldürürsə  də 
nifrət oyatmır. Çünki Molla Cəbi bir xarakter, bir ictimai zümrə, bir 
ictimai xəstəlik təmsil edən hədəf kimi alınmamışdır. Əsərdə əhali, 
kəndlilər də Molla Cəbi üsulu ilə, yəni məsxərə yolu ilə  təsvir 
edilməkdədir. Müəllif Molla Cəbinin fırıldaqlarına rəvac vermək 
üçün şərait olsun deyə, kəndliləri çox sadəlövh, bəzən də axmaq 
 
                                                 
1
Mir Mahmud Kazımovski. Molla Cəbi, Bakı, 1912, səh.3.  

 
375
kimi göstərir. Kəndlilərin nümayəndəsi Nəsir kişi Molla Cəbini 
kəndə aparmaq üçün vədələr verir: 
"Molla  əmi, biləsən nə var. Bizə bir molla lazımdır ki, həmi 
mərsiyəxan olsun, həmi pəsməzarda-zadda lazım olsun, həmi də 
dərviş toyu-zad olanda lap qaluruq məhəttəl. Onu da bil ki, bizim 
kənddə  həmişə  kəndxuda üstdə iki-üç tirəlik düşərdü. Ona görə 
istiyərdük ki, kəntxuda  əvvəli bir qeyri yerli olsun və ikincisi 
allahdan qorxan olsun...".
1
 
Molla Cəbi də bunların sözünə inanır və  şələpələsini 
yığışdırmağa, kəndə molla, kəntxuda getməyə hazırlaşır. Kəndlilər 
oxu oxutmamış, səsinə  və "elminə" qulaq asmamış aparmırlar. 
Nəhayət, Molla Cəbi mollalıq  əvəzinə camaata "kef verməkdə, 
məsxərədə məşhur olur. 
M.Kazımovskinin pyesləri səhnə quruluşunun,  əhvalatın 
maraqlılığı  cəhətindən müvəffəqiyyətli  əsərlərdir.  Əyləncəli pyes 
olaraq bu əsərlər on illərlə Azərbaycan səhnəsindən düşməmişdir. 
                                                 
1
 
Mir Mahmud Kazımovski. Molla Cəbi, Bakı, 1912, səh.13. 
 

 
376