Abdulla Şaiq
Talıbzadə
(1881-1959)
Tərcümeyi-halı
Talıbzadə Abdulla Şaiq Axund Mustafa oğlu 1881-ci ildə
Tiflisdə ruhani ailəsində doğulmuşdur. Atası Borçalıdandır. Anası
Mehri xanım tiflisli Cəfərin qızıdır. Atası Tiflisdəki altı sinifli
Rüşdiyə məktəbində şəriət və Şərq dilləri müəllimi idi.
A.Şaiq yeddi yaşından məktəbə daxil olub dörd il oxumuş, fars
və rus dillərini öyrənmişdir. Sonra anası ilə Xorasana gedib, orada
təhsilini davam etdirmişdir. Xorasanda Mirzə Yusif adlı bir
müəllimin yanında 5 il oxumuşdur. Fazili Yekçeşm adlı bir fars şairi
hər gün öz şeirlərini gətirib Mirzə Yusifə oxuyar, Mirzə Yusif də
ona məsləhətlər verərmiş. Gənc Abdulla Şaiq müəlliminin bu
söhbətləri ilə maraqlanmış və ilhamlanmışdı. O, bir gün
İ.A.Krılovun "Sazandalar" təmsilini ruscadan farscaya tərcümə edir
və müəlliminə göstərir. Müəllimi Abdulla Şaiqi təqdir edib, daha da
həvəsləndirmiş, həmin əsərin azərbaycancasını ona yazdırmışdır.
Ancaq o zaman Şaiq farscanı türkcədən yaxşı yazarmış.
1900-cü ildə Abdulla Şaiq Tiflisə qayıdır. Bir müddət orada
qaldıqdan sonra böyük qardaşı ilə Bakıya köçüb altı sinifli
334
məktəblərdən birinə ehtiyat müəllimi təyin edilir. 1911-ci ildə atası
vəfat etdikdən sonra böyük bir ailənin ağır yükü Abdulla Şaiqin
öhdəsinə düşür.
Abdulla Şaiq müəllimlik edərək, dərs kitabları və proqramlar
tərtib edib xalq maarifi sahəsində çalışmışdır. Eyni zamanda Bədii
yaradıcılıq fəaliyyətini də davam etdirmişdir. 1910-cu ildə
qəzetlərdə hissə-hissə nəşr etdirdiyi "Əsrimizin qəhrəmanları"
romanı oxucular tərəfindən təqdir edilmişdir.
Abdulla Şaiq uzun illər ali və orta məktəblərdə ədəbiyyat
müəllimi olmuşdur.
Ədəbiyyat sahəsindəki fəaliyyətinə görə Abdulla Şaiqə
"Əməkdar incəsənət xadimi" adı verilmişdir.
Abdulla Şaiq Bədii yaradıcılığa gənc ikən, hələ Tiflisdə
məktəbdə oxuyarkən başlayır. A.Şaiq "Köç", "Məktub yetişmədi",
"Ağlaşma" və s. hekayələrin, "Xasay", "Vətən", "Nüşabə" və başqa
pyeslərin müəllifidir. Uşaq ədəbiyyatı sahəsində onun mühüm
xidmətləri vardır.
Yaradıcılığı
Abdulla Şaiq Süleyman Sani kimi peşəkar müəllim, fəal maarif
xadimi idi. Əsrimizin ilk illərindən başlayaraq yeniliyi təbliğ edən
kiçik şeirlər, hekayələr, pyeslər yazmışdır. Yaradıcılığının ilk dövrü
sayılan bu illərdə (1905-1920) Şaiq "Bir quş", "Nişanlı qız", "XX
əsrə xitab", "Hürriyyət pərisi", "Yad et", "Birnəğmə", "Vərəmli
həyat", "Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz", "Bir mələkə", "Fidan",
"Dağlar sultanı", "İdeal və insanlıq" şeirlərinin, "Məktub yetişmədi",
"Köç", "İntiharını, yaşamaqmı?", "Ağlaşma", "İblisin hüzurunda" və
s. hekayələrin müəllifi kimi şöhrət qazanmışdır.
335
Şaiqin bu zamankı şeirlərində əsasən kədərli lövhələrin (vərəmli
qız, tənhalıq, həzin xatirə, sükunətdən şikayətli qadın, yuvasından
ayrı düşən quş və s.) tərənnümündən ibarət olan lirika ilə yanaşı
gələcəyə, səadətə və işığa xitab və müraciət ruhunda yazılmış, ümid
doğuran parçalar da vardır. Bu iki xətt şairin əsərlərində mübarizə
şəklində yox, müvazi şəkildə yaşamaqdadır. Əgər birinci xəttə
qəmqüssə lirikası demək mümkünsə, ikinci xəttə xoş bir xəyal, işıqlı
bir romantika demək olar.
A.Şaiq zəmanəsinin gözüaçıq ziyalılarından idi. Tiflis kimi
Avropa təsiri olan bir şəhərdə yaşadığından, əsrin mədəni həyatı ilə
az-çox tanış olduğundan o, yenilik, mədəni hərəkat eşqi ilə
alovlanırdı. O da öz xalqının cəhalətdən xilas olmasına,
mollaxanalar əvəzinə yeni üsullu məktəblərin açılmasına çarələr
axtarırdı. A.Şaiqin fikrini həmişə məşğul edən azad, mədəni həyat,
müasir ictimai məsələlər, xalqın dərd və ehtiyacları idi.
Ona görə də Şaiqin şeirində gördüyümüz kədər təsadüfi deyildir.
Bu kədər ictimai kədərdir, vətəndaşlıq kədəridir. Bu, həssas və
qeyrətli bir vətəndaşın kədəridir. Xüsusilə 1907-1912-ci illər
dövründə yazılmış şeirlərdə bu kədər daha qüvvətlidir. Çünki bu
zaman irtica bütün qüvvəsi ilə hökm sürməkdə, tərəqqipərvər
adamları, fikir və duyğuları vəhşicəsinə təqib etməkdə idi. Şaiq,
"Şəklində" adlı kiçik şeirdə öz duyğularını və bunların nə şəkildə
təzahür etdiyini, onun ruhunu necə sıxdığını belə söyləyir:
Üzümdə gərdi-təkəddür niqab şəklində,
Gözümdə əşkitə-həssür hübab şəklində,
Pejimdə heykəli-mazi və halbir kabus,
Önümdə səfvəti-ati üqab şəklində.
Başıında fövci-xəyalət axın-axın dolaşır,
Üfüqdə parçalanan bir səhab şəklində...
336
Uzaqda dalğalanan, parlayan geniş qumsal,
Görünınədə gözümə bir sərab şəklində,
Ümidü, yəs arasında yuvarlanan könlüm,
Mələr içimdə qırıq bir rübab şəklində.
1
"Kərdi-təkəddür", "Heykəli-mazi", "Fövci-xəyalət", "Əşgi-
təhəssür" və s. dediyimiz ictimai kədərin əlamətləridir. Bu kədər
A.Şaiqin təsvir etdiyi ictimai lövhələrdə də görünür.
"Nişanlı qız" adlı şeirində gənclik hissi ilə vüqarı tapdalanan, zor
ilə bir vəhşiyə "həmsər" edilən bir müsəlman qızının faciə və
fəryadları göstərilir:
Ey taleim etmə gəl mənə naz,
Qan qusmağa neylərim qızıl tas.
Mən yalnızam, ah, yox müinim,
Dağ daşları sızladır əninim.
Söndürdü atam çırağımı, ah!
Bir qönçə tikanla oldu həmrah!...
2
Həmin fəryadı "Hürriyyət pərisi", "Yad et", "Bu da bir şeirifaniyi
digər", "Vərəmli həyat" şeirlərində də hiss etmək mümkündür. Şairi
qaranlıq, cəhalət, pərişanlıq və qəmqüssə basmışdır. Bu qüssənin
səbəbini A.Şaiq rübai şəklində yazdığı "Parçalar" şeirində belə izah
edir:
Sanma bu dərdü qüssəmin səbəbi
Olmamaqdır bu dünya kamımca,
Qəlbimi yandıran budur ancaq
Vətəni görmədim məramımca…
3
1
Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1936, səh.21.
2
Yenə orada, səh.7.
3
Yenə orada, səh.5.
337
Bu, şəxsi kədər, yaşayış, güzəran üçün olan həsrət deyil. Bu,
vətənini yüksək mədəniyyət dünyasına layiq, xalqını əsrin qabaqcıl
millətləri cərgəsində görmək istəyən bir vətəndaşın kədəri və
həsrətidir. "Vətənini kamınca", yəni ürəyi istəyən şəkildə
görmədikdə A.Şaiq qüssələnir. Lakin bu qüssə onu bədbinliyə,
ümidsizliyə mərdümgirizliyə aparmır. Bu qüssə onu, hər şeydən
əvvəl düşündürür. Nəhayət, o, bir qığılcım şəklində olsa da, işıq və
ümid görür. Bu ümid ona böyük təsəllidir və şairin gələcək mübarizə
və fəaliyyəti üçün istinadgahdır. Qəribədir ki, şairin bu dövrdə
yazdığı bütün şeirləri əsasən bu ümidi tərənnüm edən ya günəşə, ya
ulduza, ya gələcəyə, yaxud başqa qüdrətli hadisələrə xitab misraları
ilə qurtarır.
A.Şaiqin insanpərvərlik təbliğ edən məşhur şeirlərindən biri
"Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz" sərlövhəli, bir qədər mahnı
ruhunda, oynaq vəzn və müvəffəqiyyətli ifadə vasitələri ilə yazılmış
şeirdir. 1910-cu ildə yazılmış bu əsərdə insanlığa səmimi bir xitab
vardır. Şairin fikrincə bəşər əslən qardaş yaranmışdır. İnsanlar
hamısı bir günəşin şüasından əmələ gəlmiş, bir ananın, təbiətin
qoynunda böyümüşlər. Din, məkan, dövlət, əqidə, ayrılıq və ixtiläf
sonradan əmələ gəlmədir və insanlar arasına sonradan salınmışdır.
Şüurlu, mədəni insanlar bu ixtilaflara uymamalıdır. İctimai
məhəbbət və bəşəri qardaşlıq daim insanları ümumi səadətə
aparmalıdır:
Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyiz!
Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz!
Ayramaz bizləri təğyiri-lisan,
Ayramaz bizləri təbdili-məkan.
Ayramaz bizləri Incilü, Quran,
Ayramaz bizləri sərhəddi-şəhan,
338
Ayramaz bizləri ümmanü mühit,
Ayramaz bizləri səhrayi-bəsit!
Ayramaz bizləri həşmətli cibal,
Ayramaz: şərq, cənub, qərb, şimal!..
1
Bu şeirdə A.Şaiqin humanizmi bütün qüvvəti ilə ifadə
olunmuşdur. A.Şaiqin bu əsəri ruhən L.Tolstoyun "birbirinizə
məhəbbət edin" tövsiyəsi ilə Əli bəy Hüseynzadənin bu dövrə aid
olan "Nicat məhəbbətdədir", Tofıq Fikrətin "Torpaq vətənim,
növibəşər millətim"! və "İnandım" sərlövhəli əsərləri ilə müəyyən
dərəcədə həmahəng səsləşir.
1914-cü ildə müharibə alovları bütün elm və sənət adamların və
bütün zəhmətkeşlərin arzu və iradəsinin ziddinə olaraq dünyanı
bürüyəndə A.Şaiq və onun kimi bir sıra şairlər inkisarixəyala
uğradılar. Şaiq aşkar görürdü ki, özünün və özü kimi bir çox qələm
sahiblərinin təbliğatı insan qırğınının qarşısını ala bilmir. Bu zaman
Şaiq simvolizmə əl atir, bəşəriyyəti pis və qaranlıq yollara çəkən şər
qüvvələri axtarır, sağlam insan zəkasının bu şər qüvvələrlə
mübarizəsini düşünür. "İdeal və insanlıq", "İblisin hüzurunda"
əsərləri də bu dövrün və bu əhvaliruhiyyənin məhsuludur.
Bu əsərlərin hər ikisi simvolika ilə yazılmışdır və eyni dövrə
aiddir. Hər ikisi əhvalat təsvir edən, müəyyən tiplər göstərən
əsərlərdir. "İdeal və insanlıq" xeyirlə şər, yaxşılıqla pislik, səadətlə
fəlakət arasındakı münaqişəni göstərir. İnsanlıq, ideal, vicdan,
ədalət, mərhəmət səadət bir cəbhənin tərəqqi və yaxşılıq cəbhəsinin
adamlarını, zülm və pislik isə fəlakət cəbhəsinin adamlarını təmsil
edir. İdeal bəşəriyyətin arzusu, yüksək xəyallarıdır. Mühit, şərait,
daha doğrusu, müharibə onu da ölümcül hala salmışdır, dirilməsinə
ümid çox azdır. İnsanlıq isə bir ana kimi onun başına dolanır,
müalicə
1
Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1936, səh.42.
339
edir, sağaltmaq istəyir. Təəssüf ki, şeytan, fəlakət və qaranlıqlar
onun üstünü almışdır. İnsanlıq nə qədər yalvarırsa, yazıq xəstəyə
mərhəmət edən olmur. Nəhayət, səadət, mərhəmət və vicdan gəlib
idealı müalicə edir, düşmənləri qovurlar. Hamı xəstənin qalxmasını
gözləyir. Xəstə (ideal) isə bu qalibiyyətə inanmır və "barmaqlarım
arasından baxın" deyir:
Qan içində üzür sərasər afaq,
Yer, göy, bütün atəş, dumandır, qandır.
Zülmün dəmirpəncəsi hökmürandır,
Vuran, ölən, boğan, əzən, əzilən,
Qovan, qaçan, düşən, kəsən, kəsilən,
Həpsi insan, həpsi sənin övladın,
Çəkməyiniz hələ səadət adını!
1
İdeal belə bir hökm ilə cəmiyyəti tərk edib getmək istərkən
vicdan idealdan bir çarə, bir tədbir istəyir. İdealın tədbiri belədir:
Var əvət, var bu dərdə yalnız dərman,
İslah etsin kəndini hər bir insan!
Şair, mücərrədləşdirdiyi və simvolikləşdirdiyi məsələlərin həllini
beləcə yanlış və zərərli bir nəticə ilə qurtarır. A.Şaiq müharibə və
mübarizələrin ictimai sinfi köklərini və səbəblərini ayıq, diqqətlə
tədqiq etmir. Onun fikrincə, müharibənin müqəssiri, səbəbi,
imperalistlər, habelə bu və ya başqa sinif və bu ya başqa ehtiraslar
deyil, insanlardır. İnsanların hamısı öz vicdanını təmizləsə, hər kəs
özünü islah etsə, guya cəmiyyət düzələr, zülm, istibdad və
müharibələrə son qoyular.
1
Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1936, səh.78.
340
"İblisin hüzurunda" adlı kiçik simvolik səhnədə həmin məsələ bir
az da açıq şəkildə verilmişdir. İblis bəşəriyyətin bugünkü halına
baxır. Müharibələri, aclığı, fəlakəti, qızışan ədavəti görüb
balalarından və xadimlərindən razılıq edir. Xennas (İblisin balası) öz
müvəffəqiyyətlərini belə izah edir: "Saçdığımız toxumlar o qədər
dərin rişə atmış və qurduğumuz tor əlayaqlarını elə sarımış ki, insan
bütün şərəf və mənliyini unutmuşdur. Əsrlərcə onların ətrafına
dolaşmasaq belə almış olduqları adətlərindən əl çəkməzlər. Bir də,
biz onların içində o qədər iblislər yetişdirmişik ki, onlar bizim
yerimizi tuta bilər".
1
İnsanın alçaldığına və şeytani əməllərə uyduğuna inanan iblis,
yer üzündə şər işlərin artıq dərəcədə kök saldığını və insanların
əksəriyyətində şeytani sifətlərin üstün olduğunu, insanların "kağız
və mədən parçalarına" (pula) səcdə etdiyini görüb sevinir və
oğlanlarını xidmətdən azad edir.
Əgər "İdeal və insanlıq"da mübarizə var idisə, inşan və ideal bir
cəbhə təşkil edərək zülm və fəlakətlə vuruşurdusa, burada elə bir
mübarizə və vuruşma yoxdur. Burada insan aciz qalıb təslim olur,
İblis tam qalib və hökmrandır. Burada xeyirxah qüvvələri təmsil
edən surətlər yoxdur. Yalnız xəsis və bir şahı pulundan keçməyən
insan var ki, bu da bəşər nümayəndəsi olaraq İblislə mübarizə etmir,
əksinə, öz hərəkəti ilə onu sevindirir.
Bunlar Şaiqin müharibə dəhşətlərindən aldığı təsirdən doğmuş
naümidlik əhvaliruhiyyəsi ilə yazılan, ümumən şairin yaradıcılığı
üçün səciyyəvi olmayan əsərlərdir.
Bu dövrdə A.Şaiqin başqa ruhda, təbiəti, kənd həyatı və məişətini
tərənnüm edən şeirləri də vardır. Misal üçün "Dağlar soltanı",
"Fidan"ı göstərınək olar. İctimai-siyasi aləmdə gedən qanlı
vuruşmalara qarşı bu əsərlərdə "sakit, xoş və saf
1
Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1936, səh.204.
341
bir həyat duyulmaqdadır. A.Şaiq yorulduğu, üz döndərdiyi ictimai
mübarizələrə qarşı köhnə həyat səhnələrini təsvir edir. Birinci
şeirində şair çobanları yüksək bir məhəbbətlə tərənnüm etmişdir:
Bu yerlərin sultanıdır çobanlar,
Həm bəyidir, həm xanıdır çobanlar.
A.Şaiqin bu əsəri dillərin əzbəri idi və çobanlıq həyatının həqiqi
mənzərələrini, kənddən alman duyğuları verirdi.
"Fidan" da belə hissi, lirik bir şeirdir. Şair ən kiçik, zəif,
müqavimətə iqtidarı olmayan bir kolda, bir balaca ağacda da böyük
həyat hissi, həyat əzəməti duyur. İnsanın borcu, harada olur-olsun
həyata xidmətdir. Fidan balaların, yeniyetmələrin timsalıdır. Onu
küləkdən, tufandan qorumaq hər kəsin borcudur. A.Şaiqin
şeirlərində bəzi süni ifadə və kəlmələr tapılsa da, (xırda pul əvəzinə
pozuq para kimi) dili əsasən sadə, anlaşılan dildir.
Nəsri
A.Şaiqin "Məktub yetişmədi" və "Köç" hekayələri nəsrimizdə
yeni və orijinal bir hadisə idi. Sabirin fəhlənin hüquqsuzluğunu və
istismar olunmasını təsvir edən şeirlərindən sonra fəhlə məişətinə
dair hekayələrə olan ehtiyac qanuni idi. 1905-ci il inqilabının ilk
illərində Seyid Musəvinin "Mis mədənində", "Çaqçuq", "Təzə
həyatın tüluunda" adlı əsərləri yeni ədəbiyyatın, ədəbiyyatda yeni
vəzifələr axtaran yeni dünyanın səsi idi. A.Şaiqin "Məktub
yetişmədi" əsəri də yeni mövzuda yazılmış son dərəcə gərəkli bir
əsər idi. İrandan gəlmiş fəhlə Qurban mədənlərdə çalışır. Onun işi
çox, əmək haqqı az, vəziyyəti isə çox ağırdır. Lakin Qurban
dözməlidir, əlacı yoxdur, "əhli-əyal" sahibidir. O, İranda ərbabın və
şah
342
mülazimlərinin zülmündən qaçıb burada iş tapıb, bir parça çörək
pulu qazanınağa gəlmişdir. Qurban nainsaf Hacı Qulunun
mədənində kənkanlıq edir. O, bir tikə çörək üçün vətənindən, əziz
balalarından, xanımanından ayrı düşmüşdür. "Bir qədər pul
toplamaq "məqsədi ilə çalışır, yeməyinə də qənaət edib əlinə keçəni
uşaqları üçün yığır. "Anaxanıma, Məmişə qırmızı güllü dəsmal
almaq" xəyalındadır. Qurban arvadına yazdırdığı məktub qoynunda
olduğu halda fantan vuran neft quyusunda məhv olur.
Qurbana ölüm gətirən fantan, Hacı Qulu üçün bayram olur.
A.Şaiqin təsvir etdiyi bu əhvalat o zaman neft mədənlərində
təsadüfi deyil, adi gündəlik bir hadisə idi. Bu fikri Qurbanın yoldaşı
belə təsdiq edir: "Bax, bu yerlərin hər guşəsinə ayaq bassan, hər
ovuc torpağına qazma vursan, işçi gəmiyi görər, işçi fəryadı
eşidərsən...".
1
Şaiqin bu hekayəsi realist bir əsərdir. Köhnə Bakıdakı fəhlə
həyatı burada təbii və inandıncı boyalarla göstərilmişdir. Obyektiv
təsvir və göstərınə üsulu ilə yazılan bu hekayədə sahibkar da, fəhlə
də inandıncı münasibətlər əsasında verilmişdir.
İnqilab ərəfəsindəki Bakıda iki cür fəhlə var idi: biri siyasi
cəhətdən şüurlu, fəhlə təşkilatlan ilə əlaqə saxlayan, inqilabi
mübarizə ruhu ilə yaşayan fəhlə, biri də öz məzlumluğunu bir "tale"
kimi qəbul edən, ancaq öz əməyinə gücü çatan, fərdi həyatı ilə
yaşayan, geridə qalmış fəhlə. Qurban ikinci növ fəhlələrin tipik
nümayəndəsi kimi ustahqla yaradılmış maraqlı bir surətdir.
Qurbanın faciəli həyatını, Hacı Qulu kimi sahibkarların isə bu
faciəyə laqeyd, vicdansız münasibətini göstərməklə A.Şaiq
istismarçılara qarşı nifrət duyğusu oyadır.
A.Şaiqin bu dövrdə yazdığı ikinci və daha qüvvətli hekayəsi
kənd həyatından alınınış "Köç"dür. Bu əsərdə Azərbaycanın
1
Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1936, səh.113.
343
bir çox kənd və şəhərləri üçün xas olan mövsümi köçərilik həyatı
təsvir olunur. Yazda "elin yaylağa çıxması, payızda yaylaqdan
qayıtmağı" keçmiş zamanda adət idi və bu adətlə əlaqədar yaranan,
əsrlərcə davam edən ənənələr vardır ki, Şaiqin hekayəsində öz Bədii
ifadəsini tapmışdır. Əsər birinci şəxsin dilindən, xatirə üslubunda
yazılmışdır. Mütəkəllim uşaq ata-ananın əziz oğludur. Səhər
yuxudan oyananda o, ailənin köçə hazır olduğunu görür. Bu hadisəni
diqqətlə izləyərək bir mərasim kimi başdan-başa şirin dil ilə
söyləyir. "Oba", "Alaçıq", "Tarlalar", "Düzənliklər", "Ov", "Sümsü",
"Qızıl it", "Kərim baba", "Ayrım qızı", "Biçin", "Yağmur" əhvalatı
maraqlı mənzərələrdir.
A.Şaiq bu əhvalatı, köhnə köçəri həyatmı həqiqi realist bir
qənaətlə, həm də dərin bir məhəbbət və məftunluqla təsvir edir. Bu
hekayədə hadisədən çox təsvir, əhvalatdan çox canlı təbiətməişət
mənzərələri nəzərə çarpmaqdadır. Bütün bunlar münaqişə, təzadlar
yolu ilə yox, mülayim, təbii həyat yolu ilə gəlib gözümüz önündən
ötür. "Yavaş-yavaş nəfəs alan səhərlərin, axşamların qanadları
ucundan yayılan sərinlik, dağ çiçəklərinin, çökə ağaclarının
qoruqlarda, tarlalarda biçilmiş təzə otların gözəl ətri, ormanın
axşamlara, səhərlərə məxsus rütubət qoxusu, bulaqların şırıltısı,
irmaqların çaqqıltısı, quşların bağırtısı, quzuların, buzovların
mələşməsi, itlərin hürüşməsi bir-birinə qarışaraq obaya başqa bir
rəng, başqa bir şəkil verirdi".
1
Bu mənzərələr şəhərin tozlu havasma,
gurultusuna, insanı məşğul edən qayğılara qarşı qoyulur. Burada
təbiət qoynunda dağlar, meşələr, ətirli çiçəklər, sərin bulaqlar
yurdunda insan dincəlir, rahat və sərbəst nəfəs alır. Yalnız təbiəti
yox, buradakı insanları, köçəri kəndliləri də A.Şaiq çox saf, təmiz
təsvir edir. Kəndlilər avam, savadsız, müasir mədəniyyətdən uzaq
olsalar da, atababa ənənələri ilə, öz əllərinin əməyi ilə yaşayırlar.
Tütəkdə çaldığı bir mahnı ilə qoyunlara "dur!" əmri verib, bütün
sürünü qaytaran çoban Oruc, çöllərdə daim bəxtiyar yaşamış olan
üzü ətli, yanaqları qıp-qırınızı, vücudu sap-sağlam Kərim baba, ay
kimi yuvarlaq üzlü, gur səsli, həmişə çalışan, şələşələ odun daşıyan,
çörək bişirən, inək, qoyun sağan, nəhrə çalxalayan, yağ, pendir
1
Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1936, səh.120
344
tutan, yorulmaq nə olduğunu bilməyən Ayrım qızı bu aləmin
səciyyəvi simalarıdır.
A.Şaiq bu həyatı aludəliklə, elə xoş və arzu olunan boyalarla
göstərir ki, bizdə istəristəməz köçəriliyə həsrət duyğusu doğur.
Əlbəttə, ədibin boyaları həqiqi, təbii olsa da, birtərəflidir. Əşirət
həyatının, həmin o Kərim babaların, Ayrım qızlarının, çoban
Orucların min bir dərdi var ki, ədib bu hekayədə ondan sərfinəzər
etmişdir. A.Şaiq köçəri məişətinin ətraflı təsvirini, bu həyatın daxili
ictimaisiyasi mahiyyətini açmağı məqsəd qoymamışdır. Ədib dağ,
yaylaq həyatının, adi kəndlilərin bir şəhərli uşağına buraxdığı təsiri,
daha doğrusu, kənd məişətinin uşaq zehnindəki əksini vermiş və
bununla kifayətlənmişdir.
A.Şaiqin bu dövrdəki realst hekayələrində nağıl üsulu səlis,
mənzərələr parlaq, təbii, insanlar canlı və maraqlı, dil rəvan və
təmizdir. Əgər "Məktub yetişmədi" hekayəsində keçmişin ağır,
məhkum əməyinin təsviri verilir, oxucuda dərin bir kədər oyadırsa,
burada təbiətin, kənd məişətinin maraqlı və xoş bir lövhəsi çəkilir,
oxucuda həmin həyata meyl, rəğbət oyadılır. Şaiqin hekayələrində
də S.S.Axundovda olduğu kimi uşaqların zövqü və tələbi nəzərdə
tutulmuşdur. "Köç" hamıdan çox uşaqlar üçün maraqlıdır. Çünki bu
hekayə onlara yalnız ləzzət deyil, həm də kənd həyatı və təbiət
haqqında zəngin bilik verir.
A.Şaiqin ən çox çalışdığı uşaq ədəbiyyatı sahəsi xüsusilə
inqilabdan qabaq çətin və yeni bir sahə idi. S.Ə.Şirvaninin,
Q.Zakirin bəzi şeir və təmsillərindən başqa bir şey yox idi.
345
Azərbaycanlı uşaqların səviyyəsinə, təbiətinə uyğun, marağını
oxşayan sistemli bir ədəbiyyat yaratmaq Süleyman Sani, Abdulla
Şaiq kimi ədib və müəllimlərin öhdəsinə düşən çətin, lakin şərəfü
vəzifə idi. A.Şaiq istər şeir, istərsə də nəsr şəklində gözəl təmsil
nümunələri yaratmışdır.
"Tülkü həccə gedir", "Cəfər və Bəşir", "Tıq-tıq xanım", "Gözəl
Bahar", "Alma oğrusu" kimi əxlaqi-tərbiyəvi məqsədlə, uşaq əhvali-
ruhiyyəsinə uyğun yazılmış əsərlər azərbaycanlı uşaqlar tərəfindən
həmişə maraq və həvəslə oxunur.
A.Şaiqin bu nümunələrində ilıq bir yumor, təbii bir gülüş vardır.
Alleqoriya üsulu ilə verilən əhvalat boyu heyvanlar (tülkü, toyuq)
canlı bir duyğu, bir ehtiras kimi iştirak edir, hər çıxışda və
mükalimədə uşaqların zehninə nüfuz edirlər. Şaiq də Sədi və Krılov
kimi təmsil qaydasına riayət edərək, əsərlərinin axırında, yaxud
münasib yerlərində əxlaqi nəticə verir, uşaqlara müraciətlə diqqəti
bu nəticəyə cəlb edir.
A.Şaiqin istər şeirində, istər nəsrində təhkiyədən çox təsvir,
söyləmədən çox duyma, hərarət və lirika vardır. Bu nə Səhhətdə
olan kimi kədər lirikası, nə qəzəl şairlərində ölduğu kimi aşiqanə
lirika, nə də Hadidə olduğu kimi siyasi lirikadır. Bu əxlaqi, didaktik
prinsipləri təbliğ edən, məktəbliləri övlad kimi sevən, xalqının
gələcəyini onlardan gözləyən, öyrətdiyi hər bir söz, hər bir dərs üçün
ürək çırpıntısı çəkən bir müəllimin həyəcanlarıdır. A.Şaiquşaqları
lövhələrlə düşündürməyi bacarır. O, vətən sevgisi, bəşəri məhəbbət,
əmək sevgisi, ailə sevgisi, ata-ana məhəbbəti, yoldaşlıq hissi,
sədaqət, doğruluq, saflıq, mərdanəlik, etibar, alicənablıq kimi
xasiyyətləri təbliğ edən əsərlərinin heç birində bu duyğuları
müstəqim dil ilə təriflənir, canlı insan və ya alleqorik surətlər,
maraqlı sərgüzəştlər vasiətsilə verməyə çalışır. A.Şaiq müqtədir bir
ədib, müəllim, ictimai xadim olaraq dərs kitablarının yaranmasına
da çox çalışmışdır.
|