AZƏrbaycanda

Müqəddimə  
 
1 
 
Haqlı olaraq yeni dövrün Azərbaycan  ədəbiyyatını böyük 
ədibin adı ilə “Molla Nəsrəddin dövrü” ədəbiyyatı adlandırırlar. 
Molla Nəsrəddin (Cəlil Məmmədquluzadə) - bu adın özü 
maarifçi demokrat ədəbiyyatımıza sima və sifət vərən bir simvol 
olmuşdur. Bu ad çəkildimi,  ədəbiyyatda siyasi ideyaların 
çarpışması dövrü, müasir, mübariz, həqiqi həyat  ədəbiyyatının 
güclü və  cəsarətli bir axınla hücuma keçməsi dövrü təsəvvürdə 
canlanmış olur. 
Nizami, Füzuli kimi klassikləri müstəsna tutsaq, Mirzə Fətəli 
Axundova qədər, müəyyən dərəcədə  hətta ondan da sonra 
Azərbaycanda klassik Şərq  şeiri üslubunda, yarım sxolastika 
istiqamətində olan, aşıq-məşuq duyğularını  tərənnüm edən gül-
bülbül, mey-məzə, hicran-vüsal şeiri dəb düşmüşdü. Keçən əsrin 
axırları  və  əsrimizin ilk on ili ərzində yazan bir çox şairlərin 
S.Ə.Şirvani,  Ə.Nəbati, Natəvan, Azər, Müniri, Mirzə  Həsib 
Qüdsi, Ləli, Qumru, Raci, Sərraf kimi şairlərin əsərlərində az bir 
istisnanı nəzərə almasaq məzmun, mətləb köhnə idi. 
Bu şeir qədim və orta əsrlərdəki məzmun və şəkil parlaqlığını 
itirmişdi. Bu şeirin  ən böyük “vətəndaşlıq” xidməti, həm də 
bəşəri xidməti köhnə cəmiyyətdə ağır, uzun və tükənməz bəlalara 
düçar olan insanın, şəxsiyyətin, maddi və 
 
  

 
16
mənəvi məhrumiyyətlər içində  çırpınan fərdin dərdini tərənnüm 
etməkdən, həssas adamların qəlbindən qopan fəryadları səbt edib 
saxlamaqdan, insanın dəruni, mənəvi həyatının bədii tarixçəsini 
yaratmaqdan ibarət olmuşdur.  İnsan təbiəti və fitrəti ilə azad, 
sərbəst yaranmışdır. Ağa-qul cəmiyyətinin ağır kötəklərinə məruz 
qaldıqca qəlblərin dərdi böyük, ümumi və çəkilməz olmuşdur. Bu 
dərdin ifadəsinə  şiddətli ehtiyac duyulmuşdur. Bu, qoca Şərqin 
musiqisində  və  şeirində daha açıq ifadə olunmuşdur. Sonralar 
saray zadəganları  və ruhanilər  şeirin bu məzmununu da 
dəyişməyə, qəzəldə olan demokratik təsiri boğmağa çalışmış  və 
müəyyən dərəcədə müvəffəq də olmuşlar. Qəsidəçiliyin, mərsiyə 
ədəbiyyatının rəvac tapması, insanın, istismar dünyasında 
çırpınan aşağı  təbəqələrin ictimai arzularına dini rəng və  məna 
vərmək, ağlamağı acizlik və yazıqlıq kimi yox, “mömünlük”, 
“hünər” və “savab əməl” kimi qələmə  vərmək bu dəyişmənin, 
saray-ruhani təbliğatının meyvəsi idi. 
Son əsrdə İranda olduğu kimi, Azərbaycan şairləri arasında da 
mərsiyə, növhə, sinəzən və s. müsibət mahnıları böyük şöhrət 
tapmışdı. Daxil, Qumru, Raci, Sərraf, Dilsuz, Pürqəm,  Şükuhi, 
Dilxun, Ləli, Çakər, Mirzə Səməndər kimi şairlər var qüvvələrini 
sərf edərək, söz sənətinin bütün üsullarından, bədii vasitələrin hər 
növündən istifadəyə çalışaraq camaatı  ağlatmış, dünyadan əl 
üzməyə, axirət fıkri ilə, cənnət xəyalı ilə yaşamağa çağırmışlar. 
“Dünya evində hər nə edərsən, keçər gedər”, “Bu dünya fanidir - 
fani, Bu dünyada qalan hanı”, “İsgəndər tək əzizim çulğasan gər 
mülki-dünyanı,  Əlin boş, bihəşəm dünya evindən köçməyə 
dəyməz”... Belə sözlərlə avamları  nəinki mübarizədən 
uzaqlaşdırmış, hətta adamları gündəlik məişət, güzəran üçün 
çalışmaq həvəsindən də salmışlar. 
Mərsiyə  şeirinin ustalarından olan dərbəndli Qumra (1819-
1892) bir varlının çağırışı ilə ömrünü növhə yazmağa  

 
17
sərf etmişdir. O, divanını  təb ilə  ağlın uzun-uzadı bir dəyişməsi 
ilə başlayır. Axırda “Kərbəla eşqinə uyan təb” ağlın 
mühakimələrinə gülərək qalib gəlir: 
 
Adəm ilən bəhayim içrə nə fərq, 
Başda həvayi-eşqi-ruxi-dilbar olmasa... 
Almazla dangü dirhəmə şur olmayan başı, 
Ta zövqi eşqilən o başa dəftər olmasa...
1
 
 
Dilsuz şiələri müttəsil, gecə-gündüz ağlamağa çağırır: 
 
Ağla ey şiə, nə qədər olsa macal, 
Bu əzadə şəbü ruzu, məhu-sal. 
Vay ol kəsə ki, rehlət edə bu cəhanidən, 
Bir dəst-xətti olmaya sahibzəmanidən...
2
 
 
Qəzəl  ədəbiyyatının rübabi təsiri də beləcə  zəifləməkdə idi. 
Buradakı hisslər süniləşmiş, surətlər köhnəlmiş, çeynənmiş, ikrah 
oyatmaq dərəcəsinə  gəlib çıxmışdı. Belə  əsərlər ömrünü eyş-
işrətdə keçirən mülkədar və tuccar nümayəndələrinin zövqünü 
oxşasa da, zamana şeiri olaraq səhnədən çəkilməkdə idi. 
Qəzəlxan  şairlərin yaradıcılığında meydana gələn və sürətlə 
yayılan həcv, satira meylinin özü şeirə olan yeni ictimai sifarişin 
zəif olsa da, bir səsi idi. Əgər mərsiyə məscid, minbər malı, rəsmi 
dini məclis söhbəti idisə, həcvlər el malı, camaatın öz içində 
sərbəst oxunan ağızdan-ağıza gəzib, xan və  bəyin, müctəhid və 
ya qazinin pis əməllərindən xəbər vərən, adamlarda gülüş  və 
tənqid hissi oyadan, “senzura”-nın əli çatmayan nümunələr idi. 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 Kənzül-Məsaib. Təbriz, 1300 /hicri/, səh. 11. 
2
 
Divani Dilsuz. Təbriz, 1281 /hicri/, səh. 38. 
 

 
18
Doğradur, bu həcvlərin çoxu şəxsi, xırda və  məhdud 
mövzulara aid olurdu. Ancaq bunlar arasında sırf ictimai, hətta 
siyasi məna və  məfkurəli  əsərlər də yox deyildi (S.Ə.Şirvani, 
Sərraf, Raci və başqalarında). Deməli, köhnə şeir üslubu çürümə 
və inhitat dövrünü yaşayırdı. 
 
2 
 
Bu ədəbiyyata qarşı birinci tənqidi fıkir oyadan və bu şairlərin 
ən böyüyünə ancaq “nazim”
1
 adı  vərən Mirzə  Fətəli Axundov 
idisə, bu ədəbiyyata qarşı  kəskin  əməli mübarizəyə başlayan, 
buna qarşı yeni ictimai-siyasi məfkurələr ədəbiyyatını irəli sürən 
C.Məmmədquluzadə olmuşdur. 
“Şeir nəşəsi” adlı  məqaləsində Mirzə  Cəlil aşiqanə  şeiri 
müsəlman dünyasında bir xəstəlik adlandırır: “Şeir nəşəsilə məst 
olan şairlər tək bir Azərbaycanda deyil, Türkiyədən başlamış yer 
üzərində yaşayan cümlə müsəlman qələm sahibləri şairdirlər. 
Nə qədər ki, Qərbdə, yəni elm və fənn ilə, texnika ilə şöhrət 
tapmış millətlər arasında eşq və  məhəbbət  şairləri azdırlarsa, o 
dərəcədə bir cənnətin hurilərini xəyal ilə qucaqlayan islam 
ümməti içində  eşq və  məhəbbət  şairliyi günü-gündən 
artmaqdadır. 
Onunçün də onlarda dünya mədəniyyəti tərəqqi tapmaqdadır, 
bizlərdə  də  xəyalat “mədəniyyəti”  şöhrət tapmaqdadır. Orada 
qələm sahibi öz fıkrini sadəcə kağıza köçürüb ildırım itiliyi ilə 
dünya və aləmə yayır, bizlər də sol ovucumuza bir balaca kağız 
alıb, gözlərimizi göyə axıdıb, qafıyə axtarırıq və məzmunu vəzn 
qafıyəyə qurban gətirib şeir yazırıq. 
 
                                                 
1
 
   M.F.Axundov. Əsərləri. II c. Bakı, 1938, səh.72. 
 

 
19
Məzmun da ki, həmin bir məzmundur: eşq və məhəbbət”
1
. 
Mirzə  Cəlil burjua ədəbiyyatçılarının “sənət sənət ücündür” 
nəzəriyyəsini rədd edərək  şeiri, hekayəni, romanı xalqın tərəqqi 
və inkişafına xidmət üçün zəruri silah səviyyəsinə qaldırmaq 
tərəfdarı olmuşdur. Onun fıkrincə qəzəl ədəbiyyatı nə qədər incə, 
nə qədər gözəl və qəlbə yatan olur-olsun, həyatdan, ictimai-siyasi 
mübarizədən uzaq olduğu üçün əsrə müvafıq deyil, faydasızdır və 
hətta nəticə etibarı ilə  zərərlidir. Ona uymaq, boğulanlara 
baxmayıb, dəniz mənzərəsinin seyrinə dalmaq kimi mənasızdır. 
Ədibin fıkrincə XX əsrdə, ümumi intibah, azadlıq işinə kömək 
etməyən ədəbiyyatı, kitabları yandırmaq lazımdır: “Mədfəni-fıkr 
olan minlərcə müsəlman kitablarını lazım gəlir yandırmaq ki, bu 
yanğının  şöləsi vasitəsi ilə millətə lazım olan kitabları görmək 
mümkün ola” 
2
. 
Rus demokrat münəqqidi N.A. Dobrolyubov ras ədəbiyyatının 
inkişafından danışan məqalələrinin birin də göstərir ki: “şeir, 
sənət və ümumiyyətlə elmlər həyatdan doğur, həyat şeirdən asılı 
deyildir.  Ədəbiyyatda müstəqim olaraq, təbii olaraq həyatdan 
doğmayan nə varsa eybəcərdir və  mənasızdır. Ancaq çılpaq 
kəlləsi qalmış bir simanın gözəlliyinin təsviri ilə heyrət oyatmaq 
ciddi-cəhdi nahaqdır. Yunan allahları qədim Yunanıstanda gözəl 
ola bilərdilər. Ancaq onlar fransız faciələrində və bizim keçən əsr 
odalarında kifirdirlər. Orta əsr cəngavərlik xitabnamələri yüz 
minlərcə adamı müqəddəs yerlərin azad edilməsi üçün 
mübarizəyə  cəlb edə bilirdi. Ancaq həmin xitabnamələr XIX 
əsrdə təkrar olunsa gülüşdən başqa heç bir duyğu oyanmaz...”
3
. 
                                                 
1C.Məmmədquluzadə. Şeir nəşəsi. “Molla Nəsrəddin”, 1924, № 5. 
2C.MəmmədquIuzadə. Mədfən. “Molla Nəsrəddin”, 1929, № 23. 
3N.A.Dobrolyubov. Əsərləri, I c, Moskva, 1934, səh. 206. 
 
 

 
20
Böyük ras ədibinin keçən  əsrdə dediyi bu sözlər XX əsrin 
başlanğıcında da Azərbaycanda hələ layiqincə düşünülməmişdi. 
Ancaq Cəlil Məmmədquluzadə bu fıkirlərin Azərbaycan 
ədəbiyyatında tətbiqinə çalışmışdır. Uşaqları 6-7 yaşından 
etibarən məktəblərdə “Gülüstan”, “Cameyi Abbas” ilə  tərbiyə 
etmək istəyən ruhani və yarımruhani ziyalılar gənc nəslin, xalqın 
gözünü açmağa yox, qapamağa çalışırdılar. Adamları  cənnət 
xəyalatına çağıran, tərkidünya  əhvali-ruhiyyəsi yayan şeirlər 
Mirzə Cəlilə qədər Azərbaycanda şüar sayılırdı: 
 
Sərınayəyi-to əz in cəhan ek kəfən əst,  
Ura be güman nist, bəriya nə bəri. 
 
Avam müsəlman camaatı düşünürdü ki, dünyadan mənim 
payım bir kəfəndirsə, onu da aparmağa ehtimalım yoxdursa, 
İsgəndər kimi fatehlər belə dünyadan həsrətlə gedirsə, daha 
çalışıb-çabalamağın nə  mənası var. Oturab ibadət etmək, 
mümkün qədər çox ağlamaq lazımdır ki, cənnətdə Allah bunun 
əvəzini vərsin. O zaman məqbul və dəb olan bu dini mühakiməni 
bütün gülünclüyü ilə açıb göstərən, hörmətdən salan Mirzə Cəlil 
olmuşdur. 
Mirzə  Cəlil insan şüurana, azad düşüncə  və hissə qarşı 
sonradan uydurulan bütün çərçivə  və maneələrin puç, zərərli 
olduğunu və bu maneələrin islam ölkələrində daha çox olduğunu 
təəssüflə iqrar edirdi. O, elmdə  də, sənətdə  də  hər  şeydən  əvvəl 
fikrə, hissə, qələmə  və  əməli fəaliyyətə  sərbəstlik, müstəqillik 
tələb edirdi. Mühakiməni dini məngənələrdən, polis və jandarma 
təzyiqindən, müctəhid və qazilərin hər cür qəyyumluğundan xilas 
etməyə çalışır, onun təbii, sağlam istiqamətinə qarşı çevrilmiş hər 
cür tədbiri  şiddətli zülm sayırdı. O, ədəbiyyat sahəsində çalışsa 
da, bir çox fikirləri məfkurənin, ictimai həyatın bütün sahələrinə 
aid idi. O öz vətənində  ədəbiyyatı  Şərq sxolastikasından, dili 
Tehran, Nəcafül-Əşrəf, 

 
21
İstanbul ünsür və  ədalarından, düşüncəni islam ehkamından 
qurtarmağa çalışdığı kimi, Azərbaycanı müstəmləkə 
vəziyyətindən, xalqı feodal quruluşu boyundurağundun xilas 
etməyə səy edirdi. Ona görə də cavan ədib həyatı çulğamış olan 
bu gülməli, həm də ağlamalı vəziyyətin təsvirindən başladı: 
“Ürəyimin dərdi çox idi. Tiflisin Şeytanbazarında
1
 rast 
gəldiyim islam aləmi hər gün və  hər saat məni yazmağa vadar 
edirdi. Şairlər deyən kimi: 
 
Yaza-yaza dərdimi aləmdə kaqız qoymadım,  
Axırı bir guşeyi-divara yazdım dərdimi.
2
 
 
- Axırda mən də götürdüm bir hekayə yazdım. Yazdım ki, bir 
bədbəxt müsəlman zəhmətkeş ki, onun adı Usta Zeynaldır, o 
qədər dini cəhalətə çumubdur ki, bu cəhalətin bərəkətindən 
həmişə  zəhmətdədir. Görürdüm ki, mollalar bu biçarə Usta 
Zeynalı başa salıblar ki, dünyada bir təmiz var, bir də murdar. 
Təmiz odur ki, bitli, sirkəli də olmuş olsa ancaq etiqadca 
müsəlman olsun, Əli şiəsi olsun. Və murdar odur ki, çox pakizə 
və təmiz də olmuş olsa və bu dəqiqə təmiz bir hamamdan çıxmış 
olsa, bir surətdə ki, o müsəlman deyil... o adam murdardır. Mən 
də kağız tapa bilməyib divar səhifələrini qənimət bilirdim ki, 
orada Usta Zeynalın bədbəxtliyini təsvir edim...”
3
. 
Mirzə Cəlilin yazmaqdan əsas məqsədi bu idi. Xalqı cəhalətə, 
zillətə salan, camaatın evini yıxan adamları, hadisələri, səbəbləri 
göstərmək, oxucunun etiqadını dəyişmək idi. 
                                                 
1
  Şeytanbazar bir Tiflisdə yox, çox müsəlman  şəhərlərində var idi. Burada adam 
aldatmaq, yalan, hiylə, oğurluq və s. pis əməllər məkanı mənasında, bir simvol kimi məcazi 
mənada işlənir. 
2
 
Müəllifi naməlum olan bu beyt belə də oxunur:  
Axiri bir səflıeyi-divara yazdım dərdimi. 
3 
C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh. 21. 
 
 

 
22
Mirzə  Cəlil bədii  ədəbiyyatı  həyat üçün, xalqın mübarizəsi 
üçün zəruri bir vasitə sayırdı  və bunu bütün ədəbi fəaliyyətinə 
V.Q.Belinskinin dili ilə desək, “Alfa və omeqa”, Şərqin dili ilə 
desək, bismillah və xətmullah seçmişdi. 
Böyük  ədibin bədii  əsərdən ikinci tələbi  əxlaqi məziyyət, 
yaxud hüsni-əxlaq duyğuları idi. Bu məsələdə  də o köhnə  Şərq 
zehniyyətinə, Sədilərin orta əsrlərə  məxsus nəsihətinə, Fazili-
Dərbəndilərin “əxlaqına” zidd idi. Sədi  şeirlərinin çoxunda 
oxucunu susmağa çağırırça, Mirzə Cəlil oxucusunu hər bir zülm 
və haqsızlığa qarşı  çıxmağa çağırır. Sədi ayaqyalın adama 
qılçasız adamı göstərib təsəlli vərməyə çalışırsa, Mirzə  Cəlil 
piyada yol gedənə Avropanın yeni nəqliyyat texnikasını göstərib 
düşündürməyə, fəaliyyətə vadar edir. Sədi oxucusunu taleyə, 
qismətə, qəzavü-qədərin hökmünə inandırmağa, hər bəlaya səbr 
və  təhəmmül etməyə öyrədir. Mirzə  Cəlil isə xalqını  fəaliyyətə, 
öz səadətini öz əli, öz gücü ilə  əldə etməyə çağırır. Böyük ədib 
sonradan və hakim siniflər tərəfindən uydurulmuş bütün 
“müqəddəsatı” rədd edir. O, tələb edir ki, yalanı  ən müqəddəs 
sayılan bir müctəhid demiş olsa da, yalan kimi qəbul etmək 
lazımdır. Doğrunu  ən hörmətsiz adam, İsgəndər (“Ölülər”) kimi 
bir sərsəri, bir kefli demiş olsa da, doğru kimi qəbul etmək, 
hörmət bəsləmək lazımdır. 
Dünyada  ən müqəddəs  şey sağlam mühakimənin istiqaməti, 
doğru və real məntiqin tələbləridir. Heç bir zahiri qondarma, 
bəzəmə  səbəblər müqəddəs və ülvi olan azad düşüncə yolunu 
kəsməməlidir;  əqlin, zəkanın işıqlı fanarını söndürməməlidir. 
Buna görə də Mirzə Cəlil bədii əsərlərdən yeni, əxlaqi, gənc nəsli 
köhnə fikirlərdən, çirkin əməllərdən iyrəndirən, ona yeni zəhmət, 
fəaliyyət duyğuları  aşılayan yeni ictimai vərdişləri tələb edir. 
Hətta sovət dövründə, inqilabın ilk illərində  bəzi səhnə 
əsərlərində göstərilən eşqbazlıq lövhələrinə qarşı Mirzə Cəlil çox 
qəzəblənirdi.  Əyləncə, maraq oyatmaq, çoxlu tamaşaçı  cəlb 
etmək üçün edilən, məz- 
 
  

 
23
munu  şəklə qurban vərən, “milyonu şahıya satan” və  nəticə 
etibarilə dramaturgiyamızı yolundan azdıran bu əsərlər haqqında 
Mirzə  Cəlil dönə-dönə yazmışdır. “Eşq mədrəsəsi” məqaləsində 
oxuyuraq: “haradan biz bu yolu tutmuşuq və kimdən öyrənmişik. 
Səbəb nə oldu ki, indi teatromuzun əlli illiyində biz 
səhnələrimizdə “Kimyagər” 
əsərləri 
əvəzinə növ-növ 
mütribbazlıqlar görürük. “Məstəli  şah” kimi bir ibrətli və xeyli 
məzəli nümayiş  əvəzinə  şantanlar görürük və  hədsiz - hesabsız 
qiymətli əsərləri tərcümə edib... göstərmək əvəzinə hər gün, hər 
gecə teatrlarımızı zurna-balaban, tar-qaval məclisinə oxşadıb 
ziffaf gecələrini eyni surətdə cavanlarımızın gözünün qabağına 
gətiririk ki, fürsəti qənimət bilsinlər və bu fani dünyanın 
baqiliyinə çox ümidvar olmasınlar; o məhəbbət  şərbətindən 
dadmağı tərbiyə və təhsildən sonraya qoymasınlar...”
1
. 
Bu sağlam və kinayəli tənqidin izahına ehtiyac yoxdur. 
Mirzə  Cəlil sənətdə mucərrədliyin də  əleyhinədir. Eyni 
şiddətli və istehzalı gülüşünü o, Şərifin “Gözəllik nədir” adlı 
məqaləsinə qarşı  işlətmişdir. Mirzə  Cəlil göstərir ki, gözəllik 
anlayışı mücərrəd deyil, müəyyəndir, mütləq deyil, tarixidir. 
Məqalə sahibi kimin gözəllik hissindən və baxışından danışdığını 
seçmədiyi üçün Mirzə  Cəlil ona kəskin cavab vərərək, sadə bir 
kəndlinin gözəllik haqqındakı  təsvirini müəllifin alimanə 
mülahizələrinə qarşı qoymuşdur.  
Mirzə  Cəlilin dil məsələlərinə,  ədəbiyyatda müasirlik 
məsələsinə, canlı insanların təsviri, sadəlik və  fəallıq 
məsələlərinə dair qeydləri çoxdur. Ancaq onun ədəbi-bədii 
baxışlarını müəyyən etmək üçün ən parlaq, zəngin material 
ədibin öz bədii əsərləridir. 
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsini açan, Haqvərdiyevi, Sabiri, 
Ordubadini, Ə.Nəzmini, Qəmküsarı başına yığan, köhnə 
  
                                                 
1
 
C.Məmmədquluzadə. Eşq mədrəsəsi. “Molla Nəsrəddin”, 1923,  19. 
 
 

 
24
cəmiyyətə “Ölülər” kimi tarixi - bədii ittihamnamə yazan Mirzə 
Cəlil  ədəbiyyatda xalq məfkurəsinin,  əməkçi siniflərin 
mənafeyinin ilk carçısı və ələmdarı oldu. 
Mirzə  Cəlil istər publisist və istərsə  bədii yazılarında 
mücərrədlikdən uzaq idi. O, həmişə konkret ictimai-tarixi 
şəraitdən çıxaraq mühakimə aparırdı.  Əgər romantik 
sənətkarların, hətta bəzi realist yazıçıların  əsərlərində “yenilik”, 
“təcəddüd”, “inqilab” məfhumu ümumi, qeyri-sinfi, qeyri-tarixi 
alınırdısa, Mirzə Cəlildə bu tamamilə başqa idi. 
Cəlil Məmmədquluzadənin tarixi xidmətlərindən biri onun 
inkişaf etdirdiyi realizm məktəbidir. Nəzəri qidasını demokratik 
ədəbiyyatdan alan, mənbəyini Mirzə  Fətəli dramlarından, 
materialını isə o zamanki Azərbaycanın müstəmləkə 
vəziyyətindən, köhnə  həyat və  məişətdən alan Mirzə  Cəlil 
realizmi XX əsrin ibtidasında güclü bir məktəb olaraq 
ədəbiyyatda üstünlük fəth etmişdi. 
Cəlil Məmmədquluzadə sənətdə həqiqətə sitayiş edirdi. Onun 
üçün  ən böyük meyar, həm məfkürə, həm bədiilik meyari hər 
şeydən əvvəl həqiqət idi. Hər hansı bir əsərdə həqiqətdən yayınan 
bir  əlamət görürdü, saxta sayır, nifrət edirdi. Mirzə  Cəlil sənəti 
müqəddəs saydığı üçün həqiqətdən kənar təsvir etmir, həqiqəti 
onun mayası, cövhəri, qayəsi sayır. Bu barədə  ədib böyük rus 
demokrat  ədib və  şairləri ilə tamam həmfikirdir. N.A.Nekrasov 
1855-ci ildə Botkinə  məktubunda yazırdı: “Həqiqəti qərəzsiz və 
ehtirasla, hər şeydən, hətta öz-özündən də artıq sev və ona xidmət 
elə. Belə etsən, işlər qaydasında gedər, sənətə xidmət etmək 
istərkən həm də  cəmiyyətə xidmət etmiş olarsan. Əksinə, 
cəmiyyətə xidmət etmək istərkən, eyni zamanda sənətə xidmət 
etmiş olarsan”. 
Mirzə  Cəlilin də yaradıcılıq proqramı bu idi. Bu həqiqət, 
azadlığa, qurtuluşa doğru olan bu həyat həqiqəti onun əməli 
fəaliyyətində  də, yaradıcılığında da xarüqələrin yaranmasına 
səbəb oldu. 
 
  

 
25
Əlbət ki, Mirzə  Cəlilin realizmi tənqidi realizm idi. Tənqidi 
realizm Rusiyada olduğu kimi Azərbaycanda da müəyyən ictimai 
münasibətin, ictimai inkişafda müəyyən bir mərhələnin məhsulu 
idi. Bu, xüsusilə XIX əsr rus ədəbiyyatında böyük bir məktəb 
olmuşdur. Tolstoy, Qoqol, Şedrin və Nekrasov bu üslubdan 
istifadə etmişlər. Tənqidi realizm ictimai münasibətdə  şüura 
sığmaz uyğunsuzluqları açan, insanın və  cəmiyyətin düşdüyü 
böhranı göstərən, feodal və kapital dünyasına qarşı oxucuda ayıq 
tənqidi fikri qüvvətləndirən bir metod idi. Mirzə  Cəlil bundan 
geniş istifadə etmişdir. 
Mirzə Cəlil realizmində bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətlər vardır. 
Onun  əsərlərində obyektiv təsvir üsulu üstündür. M.Qorki 
yazıçılara olan məsləhətinin birində deyir: “Siz özünüz 
qəhrəmanlarınıza qoşulmayın. Oxucuya da mövzu oxumağa (dərs 
deməyə) çalışmayın. Siz oxucuya yaxşı, dürüst, aydın surətlər 
verin. Nəticəni oxucu özü çıxardar”. 
Mirzə  Cəlil məhz bu mənada obyektiv təsvir yolu ilə gedir. 
Onun  əsərlərində müəllif qətiyyən görünmür. Oxucu özünü 
qəfildən yeni bir aləmdə görür. Həyat ona o qədər təbii, həqiqi, 
canlı görünür ki, bunların bir sənətkar lövhəsi olduğunu unudur, 
özünü  əhvalatın içində duymuş olur, onunla yaşayır. “Ölülər”i, 
“Anamın kitabı”nı, “Usta Zeynal”ı, “Dana-baş  kəndinin 
əhvalatları”nı xatırlayın. Bu əsərlərdə həyat və hadisələr, insan və 
psixologiya elə  təbii, həqiqi, dürüst, inandırıcı  çıxmışdır ki, 
bunları realizmin parlaq nümunələri adlandıra bilərik. 
Mirzə Cəlilin hekayələrindəki parlaq lövhələr belə lövhələrdir. 
Biz bunları oxuyanda “belə  də ola bilər” demirik. Biz deyirik: 
“məhz belə olar, ayrı cür ola bilməz”.  İsgəndər ilə  Şeyx 
Nəsrullahın rəftarı, Xudayar bəyin Zeynəbə qarşı zülmü məhz bu 
cür ola bilər, ayrı cür ola bilməz. 
Mirzə  Cəlilin sənətini L.N.Tolstoyun sənəti ilə müqayisə 
etmək əlbəttə ki, ilk baxışda qəribə gələ bilər. Ancaq bir mə- 
 
  

 
26
sələdə Mirzə  Cəlil sənətini Tolstoy ilə  bərabər tutmaq olar və 
lazımdır: o da təsvirin canlılığı, qabarıqlığı  və yaxud plastika 
məsələsidir. Tolstoy hadisələrin, adamların təsvirində qaranlıq 
cəhət qoymadığı kimi, təfərrüatı, cüziyyatı  həqiqi rənglərlə 
göstərdiyi kimi, Mirzə Cəlil də hadisəni canlı həyata çevirib göz 
qabağına gətirməyi bacarır; hekayələrində cərəyan edən əhvalatı 
biz yalnız qulağımız, gözümüz ilə deyil, hətta duyğularımızla 
qəbul və  dərk edirik. Obyektiv təsvir burada foto surəti, bitərəf 
təsvir deyil, hər bir böyük sənətdə olduğu kimi, burada da 
tendensiya, meyl, sənətkarın tərəfkirliyi  əsərin daxili 
vəhdətindəki ünsürlərin canına hopmuş haldadır. Bu sağlam 
tərəfkirlik böyük ədibin bir çox əsərində alovlu ehtirasa, hissin 
tüğyanına çevrilmişdir. 
Müəllif hissini, ehtirasını, hökmlərini söz ilə, müstəqim yol ilə 
yox, Belinskinin sənətdən tələbinə müvafiq olaraq, bütün əsərlə, 
lövhələrlə, parlaq surətlərlə deyir. 
Böyük  ədibin yaradıcılığında insanlar, onların taleyi əsas 
mövzudur və başlıca yer tutur. Mirzə Cəlil tarixdən yazmamışdır. 
Onun qəhrəmanları tarixi şəxsiyyətlər deyil, onun bütün əsərləri 
müasir həyatdandır. Ayrı cürə  də ola bilməzdi.  Ədəbiyyata 
mübarizə üçün gələn, müasir cəmiyyətin islah və inqilabına 
çalışan bir realist, qələmini zamanının başlıca məsələlərinə 
səfərbər etməli idi və etdi. 
O, qəhrəmanlarını  təmkinli bir romantika ilə  təsvir edir, 
bunlara ümid bəsləyir,  əsl sözünü onların dili ilə deyir. Mirzə 
Cəlilin realizmində satira, acı gülüş ilə yanaşı lirika və zəminəli 
bir xəyal vardır. Bunlarla yanaşı demək də düzgün olmaz. Çünki 
bunlar həyatda olduğu kimi elə mürəkkəb və elə çarpazlaşmış bir 
haldadır ki, bir-birindən ayırmaq da çətin olur. “Ölülər” kimi 
xalis, kəskin və güclü satira əsərində elə yerlər vardır ki, həzin və 
mənalı lirika satiraya üstün gəlir.  İsgəndər pəncərədən günəşə, 
bütün dünyaya işıq və feyz vərən 
 
  

 
27
O göylər soltanına baxır, sonra bacısına tərəf dönür, ürəyini 
dolduran ağrı və həsrət ilə belə deyir: 
“Bax, həyətdə gün çıxıb, sən ki, o günü görməyəcəksən, nəyə 
lazımdır onun işığı? Çöldə otlar göyərib, ağaclar çiçək açıb, 
amma nəyə lazımdır sənsiz o çiçəklər, o çəmənlər?”
1
 . 
Mirzə Cəlilin realizmində sadəlik əsas xüsusiyyətlərdəndir. O, 
sənətdə  hər cür bəzək-düzəyə, uydurmaya, qondarmaya, qeyri-
təbii hər cür “üsul” və “qaydalara” nifrət edirdi. 
L.N.Tolstoy xalq jurnalı  nəşr edənlərə  məsləhət görürdü ki, 
yazıları aşbazların və faytonçuların “senzurasından” keçirsinlər. 
Mirzə  Cəlil təxminən bu dərəcədə sadəlik meyarı 
götürmüşdür. Birinci dəfə o danışıq dilini, canlı dili, 
azərbaycanlıların şirin, əlvan, ahəngdar, sərbəst danışığını yazıya, 
kitaba, hətta bədii əsərə gətirmişdir. Bu dilə gülmək, danışanları 
lağa qoymaq üçün yox, bu dilin xəzinə  şəklində yatıb qalan 
məziyyətlərini meydana çıxarmaq üçün, bu dildə danışanların 
sözünün mühakiməyə, ifadəsinin məntiqə, danışıq  şəklinin 
məzmuna nə qədər uyğun olduğunu, bu dilin ahəngdar, musiqili, 
səlis,  şirin,  əlvan, zəngin ehtiyatlı, bünövrəli, çoxcəhətli, ruhən 
sərbəst, tarixən isə möhkəm inkişaf qanuniyyətinə, orijinallığa 
malik bir dil olduğunu göstərmək üçün gətirmişdir. 
“İki ay bundan qabaq naçalnikdən izin alıb getmişdim 
kəndimizə anamın ziyarətinə. Orada mən bir həftə qaldım. Amma 
necə qaldım. Əmoğlum Pirvərdinin bərəkətindən elə yadıma gəlir 
ki, kəndimiz behiştin bir guşəsi idi. Pirvərdi bir məharətlə yan 
tütəyi çalırdı, ki, onun çalmağına qulaq asanda mənim yemək-
içmək yadıma düşmürdü. 
Əmoğlumun peşəsi qoyun saxlamaq idi və qoyunları da kürd 
çobanlarına tapşırmışdı. Bununla belə özü də həmişə qo- 
 
 
                                                 
1