Mirzə Ələkbər Sabir
(1862-1911)
Tərcümeyi-halı
Azərbaycan ədəbiyyatının böyük satirik şairi Ələkbər
Tahirzadə Sabir 1862-ci ildə Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur.
Səkkiz yaşında molla məktəbinə davam etmiş, köhnə dərs
üsulundan və mollasından inciyərək uşaq dili ilə ilk şeirini belə
yazmışdır:
Tutdum orucu irəməzanda,
Qaldı iki gözlərim qazanda,
Mollam da döyür yazı yazanda.
On iki yaşlarına çatdıqda Sabir Şamaxıda məşhur şair və
müəllim olan Hacı Seyid Əzim Şirvaninin məktəbinə davam edir.
Seyid Əzim Sabirdəki şeir istedadını görüb onun təhsil və
tərbiyəsinə xüsusi əhəmiyyət verir, ona klassik ədəbiyyatdan
yaxşı nümunələr oxudur, farsca şeirlər tərcümə etdirir. Məktəbli
Sabirin qələmindən çıxan ilk tərcümə (Sədinin "Gülüstan"nından)
belə müvəffəqiyyətli və diqqətəlayiq idi:
Gördüm neçə dəstə tazə güllər,
Bağlanınış idi giyah ilən tər.
136
Dedim nə olur giyahi-naçiz,
Ta əyləşə gül səfində əziz.
Ot ağlayaraq dedi: otur sən,
Söhbət eləyim, qəmim götür sən.
Alilər edərıni tərki-söhbət
Halanki olarda var səxavət...
1
Atası isə Sabiri şair yox, bir tacir yetişdirmək fıkrində idi. Bir
dəfə oğlunun dəftərini cırdığı üçün Sabirin xatirinə dəymiş,
məğrur gənc, Şamaxıdan qaçmaq məqsədilə Xorasana gedən bir
karvana qoşulmuşdur. Atası əhvalatdan xəbər tutub onu
qaytarmışdı.
Sabir məktəbdə fars, ərəb dilini, klassik ədəbiyyatı dərindən
öyrənəndən sonra qələmi əldən yerə qoymur, gah qəzəllər, gah
Seyid Əzim ruhunda həcvyanə mürəbbelər yazır. Onun yazıları
ustadının xoşuna gəlir, onu sevindirir. Sabir Seyid Əzimin:
Ey məh, bilirəm fitnəyi-devran olacaqsan,
Ey qaşı hilalım, məhi-taban olacaqsan, -
deyə başlayan qəzəlinə cavab olaraq belə bir şeir yazır:
Sən piri-cahandidəsən ey Seyidi sərgar,
Məndən çəkəlin, eyləgilən pir ilə rəftar,
Olmaz sənə qismət dəxi bu dövləti-didar,
Bundan sonra hicrimdə cigərqan olacaqsan;
Bu şeir Seyid Əzimin çox xoşuna gəlir. Nizaminin
"Xəmsə"sini gənc şairə hədiyyə verir. Sabir 23 yaşlarından İranı
və
1
"Gülüstan"da "Güli xoşbuy dər həmmam" - deyə başlayan məşhur
mənzum hekayənin tərcüməsidir.
137
Orta Asiyanı, İraqı, Kərbəla, Xorasan, Nişabur, Aşqabad, Mərv,
Səmərqənd və Buxaranı gəzir. Bu səyahət onun qələminə geniş
və zəngin məlumat verir.
Atasının vəfatını eşitdikdən sonra vətəninə, Şamaxıya
qayıtmağa məcbur olur. Orada evlənir. 15 il ərzində səkkiz qız və
bir oğlan övladı olur. Ağır külfət və güzəran çətinliyi Sabirə çox
təsir bağışlayır. Bir müddət sabun bişirməklə məşğul olur. 1901-
ci ildə Sabir Səhhət və Tərrah ilə tanış olur, onlarla ədəbi
söhbətlərdən zövq alır, bəzən şirin qəzəllər də yazır. 1903-cü ildə
"Şərqi-Rus" qəzetinin nəşrindən sevinir. Qəzeti təbrik edən ilk
ictimai ruhlu şeiri həmin qəzetdə çap olunur. Firidun bəy Köçərli
ilə tanış olması Sabirin ilhamına daha da qüvvət və cəsarət yerir.
Şair, yüksək məlumatlı, ədəbiyyata, şeirə böyük əhəmiyyət vərən
sənət adamlarını sevən bir şəxsi gördüyü üçün çox sevinmişdi.
"Molla Nəsrəddin" jurnalı nəşrə başlanandan Sabir satirası
üçün böyük bir imkan yaranır. O qüvvətli satiraları ilə bu
jurnalda fəal iştirak edir. Şair tez bir zamanda nəinki
Azərbaycanda, bütün Yaxın Şərqdə tanınır və sevilir.
Sabirin "Molla Nəsrəddin"dəki satiraları mürtəce dairələri,
köhnəpərəst və zülmkar adamları çox narahat edirdi. Onu təqib
və təhqir edir, kafır adlandırırdılar. Ancaq böyük şair öz
iradəsindən dönmür, hər bir təcavüzə yeni və daha qüvvətli
satiralarla cavab verir. Sabir, bəzi maarifpərəstlərin köməyi ilə
müəllimliyə başlayır. "Məktəbi-ümmid" adlı xüsusi bir məktəb
açır. Şamaxıda belə bir məktəb şöhrət tapa bilmir. Şair Bakıya
köçməyi qət edir. Bakıda "Səadət" məktəbində bir müddət dərs
deyir.
Ağır həyat şəraiti nəticəsində Sabir qaraciyər xəstəliyinə
tutulur. Xəstəliyi get-gedə şiddətlənir. Buna qarşı bir
mürəbbeyində belə deyir:
138
Arizi-qəmlər əlindən ürəyim şişmiş idi,
Zənn edirdim edəcəkdir ona çarə ciyərim.
Bəxti-mənhusimə bax, mən bu təmənnadə ikən,
Başladı şişməyə indi üzü qarə ciyərim.
Sabir 1911-ci ildə Şamaxıda həmin xəstəlikdən vəfat etmişdir.
Əsərləri "Hophopnamə" adı ilə ilk dəfə 1912-ci ildə və sonra da
bir neçə dəfə nəşr edilmişdir.
Yaradıcılığı
M.Ə.Sabirin ədəbi inkişaf yolu müasirlərinin çoxlarından
fərqlidir. O, ömrünün sonlarına, qırx üç-qırx dörd yaşlarına qədər
köhnə üsulda, qəzəl, qəsidə üslubunda, Şərq klassiklərini təqlid
edən şeirlər yazmışdır. Lakin bu yol, Sabiri təmin etmirdi. Yalnız
dil, ifadə tərzi, surətlərin köhnə, çeynənmiş olması deyil, həm də
mövzu və məzmunun, fıkrin məhdudluğu şairi həvəsdən salırdı.
O, nə isə yeni bir söz demək, yeni bir fikir söyləmək
həvəsində idi, köhnə şeir üslubundakı bütün üsullar təravətini
itirmiş, yorucu olmuşdu. Buna görə şair müasir fıkir və coşqun
hissləri ifadə etmək, oxucunun qəlbini riqqətə gətirmək üçün yeni
üslub, yeni şəkil axtarmalı, tapmalı idi. Bu zaman Sabir həm
maddi, həm mənəvi ehtiyac, sıxıntı içində idi. O, həyatdan,
ictimai quruluşdan, həm vətəndaşlarının, həm də özünün
vəziyyətindən olduqca narazı idi. Onun istedadını, zehnində
qığılcım kimi doğub parlamaq istəyən fikir və duyğularını feodal
münasibətləri və təfəkkür tərzi qara bir pərdə kimi örtüb
basdırmaq istəyirdi. Şairin ilhamı zəncirlənmiş qartal kimi
qanadlanmaq, yüksəlmək imkanından məhrum idi.
139
Lakin əsrin əvvəllərindəki siyasi-ictimai hadisələrlə əlaqədar
olaraq Sabir duyub-düşündüyünü, ictimai həyat məsələlərini
geniş yazmağı, "fəzalarda", "xəyalat", "məhəbbət aləmində
dolaşan" şeiri ən adi həyat problemlərinə endirməyi, yaxud bu
problemləri şeir səviyyəsinə yüksəltməyi bacaran böyük yenilikçi
bir şair kimi meydana çıxdı.
Sabir, ictimai şüurun meydana atdığı, insanı düşündürən hər
bir məsələni, hər bir faktik hadisəni ədəbiyyatın, bədii təfəkkürün
obyekti etdi. O, küçədə gəzən dilənçi uşaqdan, "babasının çul-
çuxasını bitləyən" qadından, ağız-ağıza vərən "həpənd"lərdən,
həqiqətə gözünü bərəldən "oxuculardan" tutmuş "marfaşını
qablayan" Mir Haşıma, Zilli-Sultana, Məhəmmədəli şaha qədər
köhnə dünya adamlarından, "özünü insan yerinə qoymaq
iddiasına" düşən fəhlədən, bəy qapısına xahişə gələn əkinçidən
tutmuş mübarizəyə qalxan Səttar xana qədər zəhmətkeş
adamlardan eyni qüdrət və məharətlə yaza bilirdi. Bu ənginlik və
əhatə qabiliyyəti şairin biliyi, həyat təcrübəsi, incə və dərin
müşahidəsi, istedadı sayəsində idi. Sabir bu həyatın foto surətini,
passiv əksini vərmirdi. O, burada dərin və səliqəli bir seçim
aparırdı. Bütün görüb eşitdiklərini, duyub-yaşadıqlarını ilham
fanarı ilə işıqlandırır, sənət süzgəcindən keçirirdi. Hadisələrin,
varlığın cövhərini, mahiyyət tərəfıni qələmə alırdı. Şair, inkişafa
mane olan əngəlləri tənqid atəşinə tuturdu.
Sabir Azərbaycan şeirində tamamilə yeni bir məktəbin,
inqilabi satira üslubunun binasını qoydu. Yüz illər boyu
nizamilərə, nəsimilərə, füzulilərə təqlidən yazılan, lakin bir çox
hallarda epiqonçuluqdan irəli getməyən, köhnəlmiş, ictimai
zəminəsini, təravətini itirmiş qəzəl ədəbiyyatına qarşı Sabirin
yeni məzmunlu, realist satirik şeiri parlaq bir qılınc kimi kəsərli
oldu. Müəllimi Seyid Əzim qəzəl ədəbiyyatını yekunlaşdıran,
klassik məktəbin son böyük şairi oldusa, Sabir yeni
140
inqilabi mübarizə şeirinin pioneri, ictimai-siyasi satira
məktəbinin bayraqdarı oldu.
Sabir yaradıcılığına şərti olaraq iki cəhətdən yanaşmaq
mümkündür. Nəzərimizdə lirik Sabiri və satirik Sabiri
canlandıraq.
Lirikanın özü Sabirdə uzun inkişaf mərhələsi keçmişdir.
Bunun ilk, bir azca ibtidai nümunələri şairin qəzəlləridir. Sabirin
qəzəlləri çox vaxt məzmun və şəkil etibarilə keçmiş qəzər
ədəbiyyatından ayrılmır. Burada bir yenilik, orijinallıq axtarmaq
artıqdır. Məşuqəyə xitabla deyilmiş: "Məftuni-sərizülfünə qüllab
gərəkməz" misraları ilə başlanan, "çak eylərəm, xak eylərəm",
"aşiqinalanın var, cismdə min canım var" kimi qalıb halına
düşmüş ifadə, qafiyə, rədiflərlə bitən, əqrəb, zülf, nərgis, şam,
pərvanə, kuy, rəqib, dəhan, xəttü-xal, vəsl kimi surət və
təsvirlərlə zəngin olan bu əsərlərin hamısında Sabir köhnə şeirin,
qəzəl ədəbiyyatının davamçısıdır. Bu əsərlərdə bir yenilik olmasa
da, sənət və sənətkarlıq vardır.
Bunları adi bir qələm sahibi yazmamışdır. Hətta ayrı-ayrı
misra və beytlərdən sezilir ki, şair incə zövq, bədii təfəkkür
sahibidir. Davamlı və müntəzəm bir bədii məntiq bu şeirlərin,
demək olar, hamısında hakimdir:
İstəsən könlüm kimi zülfi-pərişan olmasın,
Ol qədər cövr et mənə, ah etmək imkan olmasın.
Qoyma əğyar eyləsin kuyində cövlan, eypəri!
Əhrimənlər maliki-mulki-Süleyman olmasın.
Atəşin ruyində əfi tək yatıb keysulərin,
Türfə cadudur ki, mar, atəşdə suzan olmasın!
1
1
M.Ə.Sabir. Hophopnamə, Bakı, 1922, səh. 318.
141
Aşiq məşuqəyə öz məhəbbətini məcazlı və bədii bir dil ilə
ifadə edir:
Mübtəlayi-dərdi-eşqəm, əl götür məndən təbib,
Eylə bir tədbir kim bu dərdə dərman olmasın.
Bu təzadlı məcaz eynilə Füzulinin:
"Qıl məni bu dərdə artıqraq giriftar ey həkim!" xitabına
oxşayır.
Ümumiyyətlə, Sabirin bu dövrdəki qəzəlləri təsirdən uzaq
deyildir. "Şəkibayi" sərlövhəli və çox ehtimal ki, son
qəzəllərindən olan on dörd misralıq əsərlərində Sabir bu ruhdan
əl çəkmiş, mətanət, vuqar və iftixar hissini tərənnüm etmişdir.
Şair bu qəzəlinin məzmununu Xaqani Şirvaninin:
Cinan istadə əm pişu pəsi-tən,
Ki istadə əliflıayi-ətəna! -
Tərcüməsi:
Əta olunmuş əliflər dayanan kimi,
Mən canın qarşısında və arxasında elə dayanmışam.
- beytindən iqtibas etdiyini yazır. Doğrudur, burada da yardan,
dili-şeydadan, aşiqi-rüsvadan danışılır, ancaq əsərin məzmunu
köhnə mövzu çərçivəsini vurub dağıdır. Şair ictimai mənada öz
həsbhalını ifadə edir. Qaranlıq, cansıxıcı mühitin ağır təzyiqindən
bezərək, ilk müqavimət, etiraz hissini, daxili mənlik qüdrətini,
mənəvi böyüklüyünü tərənnüm edir:
Seyli-tən öylə təməvvüclə alıb dövrü bərim,
Bənzərəm bir qocaman dağə ki, dəryadə durar.
Döysə də canımı minlərcə məlamət ləpəsi,
Zövrəqti-himmətim əvvəlki təmənnadə durar,
142
Nə qəm, uğratsa da birgün məni ifnayə zaman,
Mən gedərsəmsə məramım yenə dünyadə durar.
Durınuşam pişü-pəsitəndə Sabir, necə kim,
O əliflər ki, pəsü-pişi - "ətənə "də durar
1
.
Bu səpkidə yazılmış lirika, Sabir yaradıcılığının sonrakı
dövrlərində də davam etmişdir. "Ruhim!", "Təranəyi-şairanə",
"İstiqbal üçün", "Cocuq", "Analar bəzəyi", "Tərbiyə", "Ənin"
şeirləri belə əsərlərdəndir. Şair mühitə qarşı öz şəxsi qüdrətini
ifadə ilə qalmır. Köhnə adət və qaydaların hökm sürdüyü bir
zamanda həssas adamların, mütəfəkkirlərin çəkdiyi ictimai kədəri
tərənnüm edir.
"Cocuq" şeirində gənc nəslin halına yanan bir qəlb çırpınır.
Şair küçədə səfıl, ac, lüt halda gördüyü uşağa dilənçi kimi
baxmır. O, tacirlər, bəylər, mülkədarlar, "qarnı toxlar, əyni
qalınlar" kimi onun yanından ikrah ilə ötüb keçmir. Həmin
uşaqda vətən övladını, gələcək nəsli, vətənin böyük gələcəyini
görür. Cəmiyyətin, xalqın ümidi olan bu yeniyetmələrin vəziyyəti
şairi həddindən artıq kədərləndirir:
İnsan kimi bilinsə idi qədrü-qiymətin,
Açmış olurdu məktəbi-milli cəmaətin;
Dərk etmək istəmir hələ bufeyzi millətin,
Qalsın nihan vədieyi-fitri-məharətin,
Ey ehtişami-milləti talan olan cocuq,
Ey dərbədər gəzib ürəyi qan olan cocuq
2
.
M.Ə.Sabirin lirikası yalnız kədər, təəssüf və ürək ağrısından
ibarət deyildir. O, zəmanəsinin bir sıra şairləri kimi hadisəni
görmək və bundan törəyən ələmləri göstərməklə kifayətlənmir.
Şair həyatın, cəmiyyətin düzəlməsinə, xalqın istismar
girdabından, cəhalət və əsarətdən xilas edilməsinə çalışır.
1
M.Ə.Sabir. Hophopnamə, Bakı, 1922, səh.116.
2
M.Ə.Sabir. Hophopnamə, Bakı, 1922, səh.324.
143
Sabirin lirikasında ictimai fəallıq, vətəndaş həvəsi və qeyrəti
vardır. Sabir, xalqının bir mütəfəkkiri və mübarizi kimi ictimai
xəstəlikləri düşünür, bunların müalicəsinə çalışır. Sabirin ciddi,
inqilabi ruhlu şeirləri arasında "Səttarxana" sərlövhəsi ilə yazılan
qəsidə xüsusi yer tutur. Bu əsər məşhur Təbriz inqilabı
qəhrəmanı Səttarxana həsr olunmuşdur. Şair, Səttarxanı xalq və
azadlıq qəhrəmanı kimi alqışlayır. Onun fəaliyyəti ilə fəxr edir,
sevinir. Bu hadisədən dərin sevinc ilə vəcdə gəldiyini deyir:
Behcətim, eyşim, sürurim, vəcdim əhraranədir,
Afərinim hümmə ti-valayi-Səttarxanədir
1
.
Bu şeir yalnız tərif və tövsif deyildir. Burada coşğun hiss ilə
də olsa Təbriz inqilabının qısaca tarixçəsi söylənir, Səttarxanın
"Ali-Qacara" necə zərbə vurduğu, təbrizlilərin böyük vətən
namusu göstərərək dünyada böyük ad qoyduqları fəxr ilə
söylənir.
Sabirin Səttarxan hadisəsindən aldığı sevinc və iftixar o qədər
güclü idi ki, yalnız bir şeir ilə kifayətlənməmişdir. Səttarxanın
düşmənlərinə bir neçə həcv yazmışdır ("Mir Haşım", "İran niyə
viran oldu", "Məhəmmədəli", "Eynüddövlənin istefası", "Boynu
yoğun", "Ərzi-hal" və s.).
M.Ə.Sabir sonralar qəzəl şairlərindən fərqli olaraq, lirika
ustası kimi yox, qüvvətli bir ictimai ideoloq, günün ehtiraslı bir
mübarizi, nüfuzlu natiqi kimi tanınmağa başladı.
Çox zaman ədəbiyyat tarixçiləri Sabirin mətbuat meydanına
çıxmasını, yeni üsulda, yeni ictimai dövrün dili ilə səslənməsini
1905-ci ilə aid edirlər, bunu "Beynəlmiləl" şeiri, yaxud "Molla
Nəsrəddin"də nəşr olunan ilk satirası ilə əlaqələndirirlər. Ancaq
həqiqət belə deyildir.
1
M.Ə.Sabir. Hophopnamə, Bakı, 1922, səh. 228.
144
Sabir hələ 1903-cü ildə mətbuat aləminə çıxmış yeni ruhda ilk
şeirini "Şərqi-Rus" qəzetində çap etdirmişdir. O zaman Sabiri heç
kim tanımırdı. Lakin Sabir tərəqqipərəstlik, maarifpərvərlik ruhu
ilə yaşayır, öz vətənində olan yenilikləri, bir məktəb açılmasını,
bir qəzet nəşr olunmasını böyük bir sevinclə qarşılayırdı. Odur ki,
1903-cü ildə ana dilində qəzetin nəşrə başlamasına böyük məna
vərib xüsusi bir şeir ithaf etmişdir. Həmin şeiri redaksiya
aşağıdakı qeydlə çap etmişdi:
"Şamaxılı Əli Əzimov bəradərimizin idarəmizə göndərdiyi
xeyirxahanə məktubunun ləfındəki Sabir təxəllüslü bir şairin
kəlamıdır".
1
Sabir bu şeirində qəzetin nəşrini alqışlayır və ona ümid
bəsləyir:
Şükrlillah ki, afitabi-süxən,
Şərq aləmindən oldu çöhrənüma...
2
Tərcüməsi:
Şükr olsun allaha ki, sözgünəşi,
Şərq aləmindən zühur etdi.
İdarənin qeydindən də görünür ki, Sabir kimi bitkin, yetkin
qələm sahibinin indiyəcən məşhur olmaması, birdən-birə
meydana çıxması təəccüb doğurmuşdu. Bu hadisədən sonra Sabir
mətbuat ilə daha yaxın olur, müasir oxucunun zövqünə gözəlcə
bələd olub qəzəl ədəbiyyatından tamamilə əl çəkir.
1
"Şərqi-Rus", 1903,27 iyun, №37.
2
Yenə orada.
145
Xüsusilə "Molla Nəsrəddin" jurnalı böyük şairin ilhamına
qüvvət vərərək onun yaradıcılığını müəyyən dərəcədə
istiqamətləndirdi.
Jurnalın ruhu Sabirin də şair təbiətinə müvafiq idi. Sabirdə ta
uşaqlıqdan mənalı bir gülüş qabiliyyəti var idi. O, bu gülüşdən iti
bir silah kimi istifadə etməyə başladı. Şair yəqin etdi ki, yeni və
xoşbəxt bir cəmiyyət qurmaq üçün mütləq köhnə cəmiyyəti
yıxmaq lazımdır. Adamların zehnini maarif, mədəniyyət nuru ilə
işıqlandırmaq, onların ruhuna çökən cəhaləti, nadanlığı tezliklə
aradan qaldırmaq lazımdır. Vətən torpağında "Gülzari-səadət"
salmaq üçün bu torpağı hər cür zir-zibildən təmizləmək lazımdır.
Buna görə də Sabir, öz qələmi üçün bədii, ictimai satiranı,
öldürücü gülüşü seçdi. Bunu yaradıcılığı üçün əsas istiqamət
təyin etdi. Sabirdən qabaq da bizim şeirimizdə satira olmuşdur.
Ancaq Sabirdəki kimi istiqamətvərici və kəskin siyasi-satirik
üslub yaranmamışdır.
M.Ə.Sabir satirası siyasi quruluşdan, dövlət idarələrindən,
diplomatiya aləmindən, mətbuatdan, ziyalılardan tutmuş
avamlığa, nadanlığa, cəhalətə, din və mövhumata, məişətin ən
konkret və xırda məsələlərinə qədər bütün ictimai həyatı hədəf
götürmüşdür.
Sabir mütləqiyyəti, şahlığı bir zülm, istibdad sistemi kimi
qamçılayırdı.
Sabir publisistika dili, natiq dili ilə yox, xalqın çox sevdiyi,
çox inandığı bədii gülüş vasitəsilə zamanının zülm və
işgəncələrini döyürdü.
Ölkədə hökm sürən irtica əleyhinə danışmaq və yazmaq Sabir
zamanında böyük cəsarət tələb edirdi. Həftə olmurdu ki, çar
jandarması ayrı-ayrı mətbuatı təqib etməsin, vətənpərəst,
hürriyyətpərəst adamları həbs və sürgün etməsin. Buna
baxmayaraq Sabir, xüsusi bir səy və cəsarətlə siyasi-ictimai
satiranı gündən-günə kəskinləşdirirdi.
146
M.Ə. Sabir satirasının
xüsusiyyətləri
1. Mövzu dairəsinin genişliyi
Ailədən, uşaqlı ananın sevinc və kədərlərindən tutmuş
beynəlxalq siyasətə, dövlət həyatına, dünya siyasi hadisələrinə
qədər, dövrün bütün böyük və kiçik məsələləri Sabirin satira
aynasında bu və ya qeyri dərəcədə əks olunmuşdur. 1905-ci il
inqilabından başlamış şairin vəfatına qədər, demək olar ki, bütün
siyasi hadisələrə "Hophopnamə"də ya xüsusi şeir, yaxud işarə
vardır.
Əlbəttə, Sabir qəzetçi deyildi. Peşəkar mənada siyasətçi,
jurnalist də deyildi. O, kamil bir sənətkar idi. Siyasi
mövzulardakı yazı, misal və işarələrin hamısı yüksək bədii
şəkildə ifadə edilmiş ictimai fıkirlərdir. Həmin bu mövzu
genişliyinə görə, "Molla Nəsrəddin" jurnalı müəyyən dərəcədə
Sabirə borcludur.
2.İdeya cəhətdən xalqa, azadlığa və
demokratiyaya əsaslanması
Sabir zəmanəsinin ən gözü açıq və irəliyə baxan, uzaqgörən
ziyalılarından idi. Məlumdur ki, satira, müəllifinin satiraya
tutulan hədəfdən çox yüksəkdə durmasını tələb edir. Tənqidi
gülüş o zaman müvəffəqiyyətlə səslənir ki, 'gülən adam mənəvi
cəhətdən yüksəkdə dursun. Gülüş hədəfi isə mənəvi cəhətdən
alçaq adamlar olsunlar. Bu üstünlük Sabirdə var idi. Sabirin öz
hədəfınə münasibəti məhz belə idi. Bu yüksəklik, hər şeydən
əvvəl, ideya yüksəkliyi idi. Təsadüfi deyil ki, Sabirin gülüşü
birdən-birə milyonların gülüşü oldu. Yalnız ədəbiyyatçılar, yalnız
savadlılar deyil, hətta avamlar,
147
mədəniyyətdən, siyasətdən uzaq adamlar belə Sabirin duzlu
sözlərinə məftun olur, onu əzbərdən təkrar edir, bu yol ilə
ictimai-siyasi həyata və mübarizəyə qoşulur, tüfeylilərə
gülürdülər.
3. Vətəndaşlıq cəsarəti
Vətəndaşlıq cəsarəti Sabir satirasının
əsas
xüsusiyyətlərindəndir. Cəsarət sözünü biz Sabirdə yalnız dövlətə,
çar üsuli-idarəsinə qarşı mübarizə ilə məhdud etmirik. Bu özü
çox mühüm bir addımdır. Lakin bunu təkcə Sabirdə yox, başqa
şair və ədiblərimizdə də görmək olar. Şair Sabirin cəsarəti, şeirin,
sənətin başlıca problemləri nöqteyi-nəzərindən də maraqlıdır. O,
bir sıra mövzuları birinci dəfə olaraq ədəbiyyata gətirdiyi kimi
(fəhlə, rəncbər və s.) bir sıra ictimai hadisələrə birinci dəfə olaraq
istehza ilə yanaşmağın da lüzumunu irəli sürdü. Məsələn, o,
köhnə şeirin standart hala düşmüş, çeynənmiş surət və ifadə
xüsusiyyətlərinə elə məharətlə güldü ki, bu üsulun
müəlliflərindən heç biri Sabir gülüşünün qarşısına çıxa bilmədi.
"Dilbər" adlı şeirində Sabir köhnə şairlərin yazdıqları
gözəllərin təsvirinə uyğun bir surət canlandırır. Bütün məcaz və
ifadələrdə isə klassik şablon ədəbiyyatın nümunələrinə əsaslanır.
Bu nümunələr əsasında gözəlin təsvirini verir. Bu gözəl nəinki
adama oxşamır, hətta əcaib bir məxluq şəklinə düşür:
Ey alnın ay, üzün günəş, ey qaşların kaman!
Ceyran göziin, qarışqa xəttin, kəkilin ilan,
Alma çənən, çənəndə zənəxdan dərin quyu,
Kirpiklərin qamış, dodağın bal, tənin kətan....
148
Bu üsul ilə təsviri davam etdirərək şair əsərini belə bitirir:
Qah-qah, qəribə gülməlisən xaniman xərab!...
1
Sabirin gülüşü ictimai, tənqidi gülüşdür. Bu gülüş düşmənlərə
qarşı, cəhalətə, köhnəliyə qarşı çevrilmişdir. Sabirin mübarizəsi
qeyri-bərabər qüvvələrin mübarizəsi idi. Sabir və onun cəbhəsi nə
qədər yeni, həqiqətpərəst olsa da, istibdad və cəhalət qarşısında o
zaman hələ zəif idi. Bu zəifiiyi aradan qaldırmaq üçün Sabir
gülüş üsulunu seçmişdi.
Şair istibdadın, cəhalətin, nadanlığın hökm sürdüyü mühitə
qarşı bütün nifrət və qəzəbini amansız tənqidi gülüş yolu ilə ifadə
edirdi. Adətən, satira axmaqların və alçaqların hökmran olduğu
yerdə hakimlərə qarşı çevrildikdə daha qüvvətli olur. Sabir
Məhəmmədəli şah, Sultan Əbdülhəmid, Stolıpin, bəy, xan,
hoqqabaz, falçı, fınldaqçı və oğruların meydan sürdüyü bir
zamanda yaşamışdır. Bütün bu adamların çirkin siması, ziyankar
əməlləri şairə satira mövzusu olmuşdur. Şairin bütün zərbələri
hədəfə dəymişdir. Ona görə Sabir satirası hətta mütləqiyyətin
hökm sürdüyü bir zamanda belə çox qüvvətli və təsirli idi.
Dostları ilə paylaş: |