M.Ə.Sabirin dili
M.Ə.Sabir şeirimizdə olduğu kimi bədii dilimizdə də müəyyən
mənada inqilab yaratmışdır. Birinci dəfə köhnə klassik şeir
üslubundan kənara çıxan, onun "toxunulmazlığını" ləğv edən,
çərçivələrini qırıb dağıdan, ilhamın istiqamətində və ifadə
yollarında sərbəstliyi üstün tutan, fıkri duyğunu vəznə, qafiyəyə
deyil, vəzni, qafıyəni fıkrə, duyğuya tabe tutan şair -Sabir
olmuşdur. O, yeni mövzuları, yeni məsələləri, həyat və məişətin
indiyə qədər qələmə alınınamış lövhələrini bədii ədəbiyyata
gətirdiyi kimi, yeni ifadə, ibarə, tərkib və sözləri də bədii dilə
gətirmişdir.
O, şeirin mövzu və məzmun dairəsini genişləndirdiyi kimi,
şeir dilinin zinətlərini, vasitələrini də zənginləşdirmişdir.
Vah, bu imiş dərsi-üsuli-cədid,
Dur qaçaq, oğlum, başayaq qandı bu!
2
Yaxud:
Zilli Sültan, bura say döydürüb aldıqlarını,
Soyub aldıqlarını, soydurub aldıqlarını!
3
1
M.Ə.Sabir. Hophopnamə, Bakı, 1922, səh.339.
2
Yenə orada, səh.198.
3
Yenə orada, səh.157.
166
və yaxud:
Nə soxulmusan araya a başı bəlalı fələ!
Nə xəyal ilə olubsan belə iddialı, fələ!
1
Tacirin, kəndlinin və sənaye sahibinin dilindən deyilən bu
beytlər həm adi danışıq dilidir, həm şeirdir, həm də həmin
tiplərin əhvali-ruhiyyəsini və aldığı vəziyyəti təsvir edən bir bədii
lövhədir.
"Vah, bu imiş!", "Bura say!", "Nə soxulmusan araya" və s. bu
kimi ifadələr tamam canlı dildə, danışıq dilində işlədilən, zahirən
bədii dildən uzaq sözlərdir. Sabir bunları cəsarətlə şeirə
salmışdır. İkinci tərəfdən bu ifadələr Sabir şeirində adi
vəziyyətlərindən çıxarılıb bədii bir lövhə vasitəsi halına
salınmşlar.
Birinci beyti oxuyan kimi, yeni məktəbdən ikrah edən,
uşağının qolundan tutub geriyə çəkən, ağzına və ağlına gələn pis
şözü müəllimlərə deyən mütəəssib müsəlman taciri gözümüz
önündə canlanır.
İkinci beyt zülm və işgəncələrdən, ağır vərgilərdən cana
doymuş İran kəndlilərinin inqilab və intibah sayəsndə Zilli
Sultandan haqq-hesab istəmələrini gözəl verir.
Üçüncü beyt isə tipik bir Bakı mülkədarının, ya mədən
paraxod sahibinin fəhlə hərəkatına, fəhlələrin haqlı tələblərinə
qarşı necə qəzəblə yanaşdığını göstərir. Bu ifadələr bəzək,
incəlik, ahəng və şeir dilinə məxsus bir çox başqa cəhətlərdən
tənqid oluna bilər. Ancaq bu ifadələrin birini də olsun təbiilik,
həqiqilik, həyatilik, güclü və bitkin lövhə vərməsi nöqteyi-
nəzərindən tənqid etmək olmaz. Əksinə, şairin göstərdiyi ictimai
dövrlərin düzgün, tam ifadəsi üçün, satiranın kəskinliyi, təsiri və
inandırıcılığı cəhətindən bunlardan uyğun
1
Yenə orada, səh.142.
167
və mükəmməl ifadə və söz tapıb işlətmək çox çətindir və bəlkə
də mümkün deyildir.
Sabir şeirinin söz ehtiyatı da çox zəngindir. Bu ehtiyat bir
tərəfdən şairin el dilini, canlı danışıq dilini gözəl bilməsindən,
ikinci tərəfdən klassik ədəbiyyatla mükəmməl tanışlığından,
üçüncü tərəfdən fars və ərəb dillərinə və şeirinə bələdliyindən
gəlir. Bu mənbələr başqa-başqa olsa da, Sabir şeirində birləşir,
uyuşur, müəyyən ahəng və sima alır. Şairin bəzi şeirlərində bu
mənbələrdən hər hansı birinin üstünlük kəsb etdiyi hallar vardır.
Şairin ilk yaradıcılıq dövründə qəzəl dili, ibarə və tərkibləri üstün
idisə, ərəbcə və farscadan tərcümələrində, habelə dini mövzulu
əsərlərində rəsmi dini ədəbiyyat dilinin təsiri bariz seçilirdisə,
satirik əsərlərində canlı danışıq dilinin, xalq dilinin gücü hiss
olunur və şairin elə satirik əsəri yoxdur ki, orada çoxlu xalq
ifadələri, xalq ruhunda təşbehlər, istiarələr, mübaliğələr
işlədilməsin.
Vərdiyi dərsi uşağa yazdırır,
Hiccə demir, hər əməlin azdırır,
Gah oxudub, gah çıxarıb gəzdirir,
Bir demir övladi-müsəlmandı bul
Dur, qaçaq, oğlum, başayaq qandı bu!...
1
Bu misralar hər hansı bir avam atanın dilində işlənən və işlənə
bilən söz və ifadələrdən əmələ gəlmişdir. Bu ifadələr elə ustalıqla
işlədilmişdir ki, biz bunu hazır bir mükalimə kimi, doğrudan da
hansı cahil ata tərəfindənsə deyilmiş və sonra qələmə alınmış
ifadələr kimi düşünə bilərik.
1
M.Ə.Sabir. Hophopnamə, Bakı, 1922, səh.198.
168
Sabirin bir çox şeirinin sərlövhə və mövzulan da canlı danışıq
ifadələrindən yaranmışdır:
Adəmi, adəm eyləyən paradır,
Parasız adəmin uzu qaradır!
* * *
Söylə görüm, evlənim evlənməyim?
* * *
Köhnə müsəlmanəm a şirvanlılar!
* * *
Qaç, oğlan! Qaç, at basdı! Millət gəlir!
* * *
Daş qəlbli insanları neylərdin, ilahi!
* * *
Ax neçə keyf çəkməli əyyam idi!
* * *
Rədd ol qapıdan, ağlama zar-zar dilənçi!
* * *
Harda müsəlman görürəm, qorxuram.
* * *
Düşdü genə qəzetlər qiymətdən, ay can, ay
can!
* * *
169
Fələ, özünü sən də bir insanını sanırsan?
Sabir dilinin təbiəti belədir. "Molla Nəsrəddin" jurnalının
seçdiyi, ruh vərdiyi bu dil nəsrdə üstünlük və şöhrət qazandığı
kimi, Sabir qələmi vasitəsi ilə, şeirdə də yeni aləm açdı.
Sabir şeirində əlbəttə ki, dil nöqsanları axtarmaq olar və
vardır. Bəzən qafiyə xatirinə, dəxli olmayan sözlərin işlədilməsi
(hər sözü təlim eləyir tərsinə, dəyməz o bir paslı dəmir ərsinə,
babı-qüllabı və s.) vəznin tələbinə görə sözlərin uzadılması və ya
qısadılması (Molla dayı əvəzinə "moldayı", "Nola bir evdə
qoyaydız qaravaş, vərmiyəydiz məni bu əbləhə,kaş").
Bəzən yersiz olaraq əcnəbi sözlər işlədilir:
Baş tutdu müəllimlərin iclası, syezdi,
* * *
Eyvay, uçitellər yenə dərkar olacaqdır.
* * *
Gündə üç kağızı, beş qopyəni imza edərək.
Yuxarıda göstərilən misallardakı dil xətaları, şairin ümumi
üslubuna, şeirinin gücünə xələl gətirmir. Nəzərə almaq lazımdır
ki, satira güclü janrdır. Bu janrda ayrı-ayrı kəlmələr, ifadələr yox,
təqdim edilən gülünc səhnə, lövhə, tip əsas alınmalıdır. Sabir də
bu surətləri nəzərimizdə canlandırmaq, onları daha əyani təqdim
etmək üçün, anlaşılan, səlis, rəvan, ümumi bir dil tapmalı idi və
tapmışdır. Bu dil cazibədar məcazlar və istiarələrlə bəzənmiş bir
qəzəlin dilindən canlıdır, şirindir, aydındır və yüz minlərlə
oxucuya doğmadır.
Sabir dilinin gücü də bundadır.
170
M.Ə. Sabir məktəbi
Sabir də Nizami, Füzuli kimi Azərbaycan ədəbiyyatında
əsrlərcə yaşaya bilən bir ədəbi məktəb yaratmışdır. Bu məktəbin
məqsədi, idealı da, yolu, üslubu mübarizə vasitələri də şairin
"Hophopnamə"sindən məlumdur. Hələ onun sağlığında yalnız
Türkiyə, Misir və Orta Asiyada şairə çoxlu nəzirə yazanlar var
idi. Çox çəkmədi ki, Sabir məktəbinin görkəmli nümayəndələri,
böyük şairin başladığı işi davam etdirən satirik sənətkarlar
silsiləsi meydana çıxdı.
Sabirin tematikası, satira ədası və hədəfləri demək olar ki,
bütün Yaxın Şərqdə yeni və maraqlı bir nümunə oldu.
M.Ə.Sabirin İran mətbuatındakı təsiri haqqında Kəsrəvi
Təbrizi yazır:
"Dediyimiz kimi "Azərbaycan" qəzeti elə həman "Molla
Nəsrəddin" üsulunda yazırdı. Buna görə idi ki, satiraya yer
verirdi. Bəzən şeirlə cavab yazırdı. Belə ki, Mirzə Əliəsgərxan
Ətabək o zaman ki, İrana gəldi, Məclis ona hörmət göstərmədi:
"Molla Nəsrəddin" bunu bəhanə edərək Sabirin bir çox şeirlərini
çap etdirdi. Bu şeirlərdə iranlılar tənqid edilir və Məşrutə inqilabı
əldəqayırma bir inqilab kimi qələmə alınırdı. O şeirlərdən:
Hə, de görüm, nə oldu bəs, aybalam, iddəaların?
Dutmuş idi yeri, göyü nalələrin, nəvaların...
Yoxsa qanıb da eybini başlamısan ədaların?
Şimdi, hərif, söz həman mən deyən oldu, olmadı?
Əncümən əhlinin, qoçaq, sən demədinmi, bir təki
Vərməyəcək riza gələ ölkəmizə ətabəki?!
171
Noldu ki, tez boşaldı bəs iş görən əncümən də ki?
Köhnə qapı, həman daban, mən deyən oldu, olmadı?
1
Sonra Ətabək öldürüldü. "Azərbaycan" türk dilində şeirlər
çap etdirdi:
Həmə görisən, a Molla əmi, birbəbir iddiamızı,
Gör necə müstəcəb edib tanrı bizim duamızı.
Vərdi kəmali-lütfilə mətləbi müddəamızı,
İndi necə oldu, Molla əmi, mən deyən oldu, sən deyən?...
Nə, a balam, a özgəyə verinəyən öz əlindəkin,
Söyləyərik gecə-gündüz iş görən əncüməndəkin.
İndi necə görür gözün əncümən əhlinin təkin,
Eyləmisən necə güman, sən deyən oldu, mən deyən?
Hanı o dillərin sənin, heç daxı gəlməyir səsin,
Olmuya bir Ətabəkin ölməyi eylədi bəsin?
Sən kimi batmamışdı bu barədə nitqi heç kəsin,
Halını çox edib yaman, sən deyən oldu, mən deyən?...
"Molla Nəsrəddin" yenidən bunlara cavab yazdı ki, onlardan
bəzilərini burada dərc edirik.
Loğalaşıb, a görməmiş, çox da belə fırıldama!
Tərbiyəsiz uşaq kimi boş-boşuna hırıldama!
Baş-qulağın düzəlməyib, çox da basıb-guruldama!
Dinınə, danışma, yat balam, sən deyən olmayıb hələ!
Müntəzəm olmamış əməl, rövnəyikar olurmu ya?!
Sübh tülu etməmiş vəqti-nəhar olurmu ya?
1
M.Ə.Sabir. Hophopnamə, Bakı, 1922, səh.70
172
Bir gül açılmaq ilə də fəsli-bəhar olurmu ya?
Dinınə, danışma, yat balam, sən deyən olmayıb hələ!
Qətl elədiz ki Ətabəki, mən ki, bu əmri danınıram?!
Var yenə min Ətabəkiz, yoxsa əməlli qanmıram?
Köhnə qapı bu tezliyə tazələşə inanmıram!
Dinınə, danışma, yatbalam, sən deyən olmayıb hələ!
Girəm Ətabək öldü də, topu-tüfənginiz hanı?
Bəhri-əmiqi-hərbdə kəştiyi-cənginiz hanı?
Əski hamamdır, əski taş, pəs yeni rənginiz hanı?
Dinınə, danışma, yatbalam, sən deyən olmayıb hələ!
Söylə mənə, vəzarəti-milliyəniz düzəldimi?
Ya uzun əl, uzun papaq qıssalaşıb gödəldimi?
Ölkəmizə səməndə feryol tapa bildi, gəldimi?
Dinınə, danışma, yatbalam, sən deyən olmayıb hələ!
"Azərbaycan" cavab vərdi. O şeirlərdən bir parça:
Tutalım a xoşdamaq azimi-kuy-e mülkü Rey,
Olurmu bu yolu birdən edək tamam mey?!
Yavaş-yavaş ləfzi-ərəb şov-şov.
Səndə ki, yoxdu hövsələ, dinınə, danışma, səbr eylə.
Ölkədən qırax baxdı bizə hırıldadı,
Qapı zəbanitək bir nəfəsə cırıldadı,
Zamanı görmədən fırfıratək fırıldadı.
Səndə ki, yoxdu hövsələ, dinınə, danışma səbr eylə.
"Azərbaycan"da çıxan şeirlər Təbrizdə yayılmağa başladı.
Belə ki, onu uşaqlar küçələrdə oxuyurdular. O zaman bunların
böyük əhəmiyyəti var idi"
1
.
1
Seyid Əhməd Kəsrəvi. Tarix-e Məşruteye İran (İran məşrutə tarixi). Tehran, 1935, səh.373-
375.
173
"Məşədi Sijimqulu" təxəllüsü ilə yazan Əli Nəzmi,
"Qəmküsar", yaxud "Cüvəllağı" təxəllüsü ilə yazan Əliqulu
Nəcəfov, "Hərdəmxəyal" təxəllüsü ilə yazan M.S.Ordubadi,
həmçinin Cəfər Cabbarlı, Abdulla Şaiq, Əliağa Vahid, İbrahim
Tahir və başqaları, İran Azərbaycanının qüvvətli satiriklərindən
Mirzə Əli Möcüz ya bütün yaradıcılıqları boyunca, yaxud qismən
Sabir məktəbinin davamçıları olmuşlar. Bunlardan Əli Nəzmi və
M.Ə.Möcüz bir şair və sənətkar olaraq M.Ə.Sabir satira üslubu
yolunu davam etdirmişlər, öz böyük ustadları ilə fəxr etmişlər.
174
Əli Nəzmi
(1881-1946)
Tərcümeyi-halı
Əli Nəzmi Məmmədzadə 1878-ci ildə Gəncə qəzasının Sərab
(Saro) kəndində doğulmuşdur. Yeni məktəb olmadığından ilk
təhsilini molla yanında almışdır. 11 yaşında ikən atası vəfat
etmiş, altı baş ailəni dolandırmaq onun boynuna düşmüşdür.
1897-ci ildə Buxaraya getmiş, iki il orada qohumlarından
birinin yanında dükanda şagird olmuşdur. Bu müddətdə o öz
təhsilini də unutmamışdır. Gündəlik və həftəlik məcmuələri artıq
maraq və həvəslə oxumuş, mütaliə yolu ilə müasir ictimai-
mədəni həyatla tanış olmuşdur. Bu zamanlar ədəbiyyatla məşğul
olmağa və yavaş-yavaş şeir yazmağa başlamışdır. İlk şeirlərində
bəzən özünün ağır həyatını nəzmə çəkmiş, bəzən də xırda həcvlər
yazmışdır.
Şairin mətbuatda nəşr olunan ilk şeirlərindən biri "Şərqi-Rus"
qəzetini təbrik üçün yazılmış aşağıdakı parçadır:
Eylədi çün şəhri-Tiflis içrə sükna-"Şərqi-Rus"
Saldı sayə aləmə çün nəxli-tuba "Şərqi-Rus".
Rəşki-aləm eylədi bu şəhri ol alicənab,
Türfə mətləb, türfə məqsəd, tiirfə məna "Şərqi-Rus"
175
Açdı çox nitqi-göhərbarü dürəfşani-məqal,
Əhli-aləm eylədi kəsbi-təcəlla "Şərqi-Rus".
Zülməti-heyrətdə qalmışdı təmam islamiyan,
Oldu bu zülmət səradə nuri-beyza "Şərqi-Rus".
Qeyri millətlər içində qalmış idik kur tək,
Türfə bəxş etdi bizə bir fəxri-əzma "Şərqi-Rus"
1
Əli Nəzmi bu zamandan etibarən "Şərqi-Rus"da məqalələr
yazmışdır. "Molla Nəsrəddin" məcmuəsi nəşrə başladıqdan sonra
orada iştirak edib "Məşədi Sijimqulu" imzası ilə həcvlər yazmış,
məcmuənin fəal iştirakçılardan olmuşdur. Daha sonralar
"Bəhlul", "Məzəli" və "Zənbur" məcmuələrində "Şəmşirək",
"Şəmşir" adı ilə, "Həyat", "İqbal", "Tərəqqi" qəzetlərində isə
başqa imzalarla çıxış etmiş, sıx-sıx mənzum və mənsur əsərlərini
dərc etdirmişdir.
Şair 1916-cı ildə Gəncə şəhərinə köçmüşdür. 1920-1921-ci
illərdə Gəncədə müəllimlər kursunda oxumuşdur. Bu illərdə
qələm yoldaşlarıının köməyi ilə müəllimlik etməyə başlamışdır.
1924-cü ildən etibarən "Yeni Gəncə" qəzetində çalışmış, 1926-cı
ildə qəzet qapandıqdan sonra Bakıya gəlmiş, məcmuə və
qəzetlərdə xüsusilə "Molla Nəsrəddin"də fəal iştirak etmişdir.
Ədibin Gəncədə nəşr etdirdiyi "Şərabçı", 1927-ci ildə Bakıda
nəşr olunan "Sijimqulunamə" adlı əsərləri oxucuların rəğbətini
qazanmışdır.
Ə.Nəzmi Böyük Vətən müharibəsi dövründə mətbuatda fəal
iştirak etmişdir. Bu dövrdə yazdığı şeirlər "Satira mərmiləri"
kitabçasında toplanmışdır. Şair 1946-cı ildə Bakıda vəfat
etmişdir.
1
Əli Nəzmi. Sijimqulunamə, Bakı, 1927, səh.14.
176
Yaradıcılığı
Əli Nəzmi "Molla Nəsrəddin" jurnalında Sabir kimi, fəal
iştirak edən şairlərdən olmuşdur. C.Məmmədquluzadə şairin bu
dövrdəki fəaliyyəti haqqında belə yazır: "O vaxt biz
məcmuəmizin 12-ci nömrəsində "Quli-biyabani" sərlövhəli bir
məqalə ilə varlılarımıza tənəli bir xitab dərc etdik. Ta ki ondan
bir neçə vaxt sonra Sabirin "Təmeyi-nahar"ı bizim səsimizə səs
vərdi. Burada Məşədi Sijimqulu kefsiz də meydana çıxdı və
"pənah Allaha" - deyib, Sabirin "Tömeyi-nahar"ma cavab olaraq
"Çayda çapan qardaşım, ağlama, ağları gör" mətləli şeirini
göndərdi.
Məşədi Sijimqulunu ilk dəfə məcmuəmizdə nəzm ilə
danışdıran, onun təbi şeirini büruzə vərən haman "Tömeyi-nahar"
olubdur... Haman M.Sijimqulu ki, öz dediyinə görə "Molla
Nəsrəddin"in bu vaxtadək bircə nömrəsini də başdan-ayağa
oxumamış keçirməyibdir. Sabirin bundan da qiymətli qeyri
əşarına mütəəssir olmayıb, - nə qədər ki, "Tömeyi-nahar"ına
olub, ona bir neçə aydan sonra cavab vərməyi özünə borc
bilibdir.
Nədir burada şairi mütəəssir edən? Əlbəttə ki, Mollanın
mövzusudur".
1
Əli Nəzmi şeirə 1903-cü ildən başlasa da, "Molla
Nəsrəddin"də ilk dəfə nəsr ilə, felyetonları ilə iştirak etmişdir.
Jurnalın 11-ci nömrəsində Əli Nəzminin "Əlidəyənəkli" imzası
ilə bir kiçik məktubu dərc olunmuşdur. Burada gəncəli quşbaz
Hacı Hüseynin oğlu ilə rəftarından bəhs edilir. Hacının oğlu
ağacdan dolaşa tutmaq istəyəndə yıxılır, qıçı sınır. Atası bu
əhvalatdan xəbər tutub gəlir, oğlundan ilk soruşduğu bu olur:
1
Əli Nəzmi. Sijimqulunamə (müqəddimə), Bakı, 1927, səh.11-12.
177
"- Oğul, necəsən? - Quş cibində ölməyib ki? Sağdırmı?"
Jurnalın 14-cü nömrəsində Əli Nəzmi bir kitab-firuşun "Molla
Nəsrəddin"dən şikayətini yazmışdı: "Ey Molla Nəsrəddin kişi,
bəs deyilmi bu qədər mərdiməzarlıq?... Üç il-dir ki, məndə olan
kitablar heç satılmır..." Cameüd-dəvat - 50 cild, "Təbiri-xab-30
cild...".
1
Müəllif bu məktubunda jurnalın mövhumata və mövhumat
kitablarına qarşı ardıcıl, şiddətli mübarizəsini nəzərdə tutur. İstər
bu məktubda və istərsə quşbaz oğlunun əhvalatında müəllifin
qələmindəki məharət, incəlik və satira aydın hiss olunmaqdadır.
Əli Nəzmi də Sabir kimi "Molla Nəsrəddin"in vəzifəsini,
məqsədini çox gözəl başa düşmüşdü. Bu jurnal həm məqsədi,
həm də dili, üslubu ilə xalqa yaxın olan, xalqın ruhunu ifadə edən
yazılar tələb edirdi. Əli Nəzmi də belə yazıların müəllifi idi.
Onun on-on beş sətirdə yazdığı duzlu məkrub "Molla
Nəsrəddin"ə bütün bir ictimai lövhə verirdi.
"Cavan ilə Hacı Ağanın şirin söhbəti" adlı məktubunda
köhnəpərəst bir varlının xeyir işlərə münasibətini təsvir edirdi.
Təsvir ancaq mükalimələrdən ibarətdir. Bir gənc maarifçinin
sualına cavab vərən Hacının danışığı, onun simasını, şüurunu və
mühakimə dairəsini müəyyən edirdi.
Əli Nəzmi jurnaldakı fəaliyyəti ilə şeirdə də məharət sahibi
olduğunu isbat etdi. Demək olar ki, mövzu dairəsi etibarilə şair,
Sabirdən seçilmirdi. Köhnəpərəst hacıları, kərbalayıları,
istismarçıları, avam, nadan valideynləri, xalqı aldadan falçı,
cindar və dərvişləri, Məhəmmədəli kimi şahları, xəsis və
mənfəətpərəst "millət xadimləri"ni, "intelli-gentləri" həcv edən
şeirlərində tamam Sabir ruhu vardır. C.Məmmədquluzadə
göstərir ki: "MollaNəsrəddin"ə yaraşan şivənin məzəliliyi və
duzluluğunda, məharət və lətafətdə Sabirə yavuq gələn və ona
əvəz olan - birinci Məşədi Si-
1
"Molla Nəsrəddin", 1906, №7, səh.6.
178
jimqulu Kefsiz olubdur."
1
İmza atılmasa Sabir ilə Əli Nəzminin
şerlərini biri-birindən ayırmaq çətin imiş.
M.Ə.Sabirin vəfatından sonra istər "Molla Nəsrəddin"də və
istərsə "Məzəli", "Zənbur", "Tuti" və s. kimi gulgu mətbuatında
("Şimşirək", "Şəmşir" və s. imzalarla) ən yaxşı satirik şeirlər
yazan Əli Nəzmi olmuşdur.
Sabir ədəbi məktəbi, xüsusilə 1906-1916-cı illər arasındakı on
il müddətində ən yüksək mərhələsini yaşayırdı. Bu dövrdə
zahirən yazıçıların işi asan idi, çünki mövzu, hədəf aydın,
istiqamət məlum idi. Lakin bu zahirən belə görünür. Əslində
sənətkarın işi bu vəziyyətdə daha çətin olur. Bir halda ki, eyni
mövzu bir neçə yazıçı tərəfindən və dəfələrlə işlənir, o mövzunu
təzədən və yeni bir qələm sahibinin işləməsi müstəsna güc, ilham
və yenilik hissi tələb edir. Sabir kimi nəhəng bir sənətkarın
qarşısına çıxmaq və onun işlədiyi mövzuları yazmaq əlbəttə ki,
Əli Nəzmi üçün asan deyildi. Əli Nəzmi isə qorxmadı. Sabirlə
olan məslək birliyi, onun da qələmini Sabir istiqamətinə
uyğunlaşdırdı. Əli Nəzminin cəsarəti, qələmə aldığı mövzulara
sərbəst və müstəqil yanaşması, təsvirlərində kitaba yox, həyata
əsaslanması onun müvəffəqiyyətinə səbəb oldu.
Sabirin "Dilbər" şeiri yadımızdadır. Əli Nəzmi də eyni istehza
üsulu ilə, eyni yığcamlıqla bir müftəxorun təsvirini verir. Şeirinə
"Tapmaca" adı qoyur:
Saqqalı uzun, guşi pühən, naqədəhandır,
Alnı iki barmaq, gözü dar, boynu gərəndir,
Qamətdə uca, əqldə alçaq, döşü gəndir,
Yüzyaşlı beli əyri, özü piri-gühəndir.
Gamuş nəfəs, gav qədəm, fil bədəndir,
Əfali fitən, kari hiyəl, hərfi çərəndir,
1
Qli Nəzmi. Sijimqulunamə. Müqəddimə, Bakı, 1927, səh.12.
179
Rəftarı acı, söhbəti duzsuz, hədərəndir,
Xudbin, xudavəndi-xirəd, sahibi-fəndir,
Ağzına qapaq xəlqin, ayağına rəsəndir,
Yanında iki kəlmə danışmaq qədəğəndir,
Hatifl! Bunu bildir mənə, hansı kəsəyəndir?
1
Sabirin "Ey pul" şeiri məşhurdur. Ümumiyyətlə, pul bu
dövrdə qələm sahiblərinin diqqətini cəlb edən mövzu idi.
Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı əsrin ilk on illərində Bakıda
sənayenin artması, kapitalın nəinki iqtisadi aləmdə, həm də
məfkurə aləmində hakimlik etməsi ədəbiyyat xadimlərinə təsirsiz
qala bilməzdi. Bu zaman pul hər şey idi! İstismar dünyasında
pula "bütün müşkül işlərin açan" deyirdilər. Əli Nəzmi bu
həqiqəti "Pul" adlı müsəddəsində çox parlaq bir şəkildə ifadə
etmişdir. Əgər böyük Sabir bir pulpərəst, köhnə görüşlü kişinin
pula necə sitayiş etdiyini göstərmişsə, Əli Nəzminin şeirində pul
hökmranlığının özü, bir ictimai azar kimi təsvir olunur. Şair
göstərir ki, "hər quru cismə can", "sahibu-hök-mi-rəvan",
"zindeyi-cavidan", "amirü-şahu", "amiru-xan", "cinu, ləqəb,
nişan"... hamısı ancaq, ancaq puldur.
Şiri qılan gədüsifət-etdirən onu payimal,
Susduran adlı natiqi eylədən ortalıqda lal,
Hürr yigitləri qılan qulyarananlara misal,
Halii dil əhlini edən həmdəmi-qeyr-əhli-hal,
Safdil, ağ yüzlini asi və şərınsarpul!
Ah... bu sikkədar, pul hamısı bu zəhrimar pul!
2
Müəllifın satirası burada müstəsna şiddət kəsb etmişdir. Gülüş
ilə yanaşı göz yaşı, istehza ilə yanaşı təəssüf, tənqid ilə yanaşı
məyusluq! ("Ay zəhrimar pul! Ay gidi pul!") Əli Nəz-
1
Əli Nəzmi. Sijimqulunamə, Bakı, 1927, səh.39-40.
2
ƏIi Nəzmi. Sijimqulunamə, Bakı, 1927, səh.53.
180
minin şerində pul, "məğlubedilməz" bir qüvvə kimi göstərilir. Bu
acınacaqlı vəziyyətin səbəbləri şair üçün aydın olmasa da,
fəlakətli nəticələri aydındır.
Sabirin "Yat qal dala laylay" ruhunda yazılmış "Yat!"
sərlövhəli şeirində şair müsəlman ətalətini satiraya tutur:
Axşam namazını tələsik qıl, yubamna, yat
Sol böyriin üstünə uzanıb, qurdalanma, yat!
Çoxdur məşəqqətigözü açıqlığın, inan,
Açsan gözünii, qəm görəcəksən, oyanma, yat!
* * *
Yatmaqdadır səadəti-dünya və axirət,
Durma ayağa, baxma cahanə, usanma, yat!
Üstündən özgələr irəli keçsin, atlayıb,
Qoy tapdasınlar, olma miikəddər, utanma, yat!
1
"Dünya və axirət səadətinin yatmaqda" olduğunu düşünən və
ömrünü yatmaqla keçirən, əsrin ən böyük ictimai hadisələrinə arı
vızıltısı kimi baxan, dünyanı sarsıdıb kökündən dəyişən
inqilablar ilə belə ayılmayan müsəlman Oblomovlarına qarşı
bundan kəskin nə söz ola bilər? Şair cəhalət və qəflət yuxusuna
dalmış həmvətənlərinə qəzəblənir. Bu qəzəb şairin ruhunda da,
məntiqi silsilə təşkil edən məcazlarında da eyni şiddətdədir. Şair
o qədər təsirlənmiş, o qədər həyəcanlanmışdır ki, sözünü sakit,
soyuqluqla deyə bilmir; tənqid qəzəb ilə, gülüş kədər ilə qarışmış
olur. Bu daxili həyəcan nəticəsində, bəzən özü hiss etmədən şəxsi
kədərini bildirən misralar da yazır. Birinci beyt ilə ikinci beyti
müqayisə edək:
Axşam namazını tələsik qıl, yubanma, yat!
1
Əli Nəzmi. Sijimqulunamə, Bakı, 1927, səh.41.
181
Sol böyrün üstiinə uzanıb, qurdalanma, yat!
Bu beyt nadan bir müsəlman mömünü haqqında təsəvvür
verir. Bu mömün yeyən, yatan, bir də kor-koranə ibadət edən
qafil adamdır. Ancaq ikinci beyt tamam başqa təsəvvür verir:
Çoxdur məşəqqəti gözü açıqlığın, inan,
Açsan gözünü, qəm görəcəksən, oyanma, yat!
Bu çox mənalı, düşünməli beytdir. Bu sözü, bu xitabı avam
möminə deməzlər. Bunu dərin düşünən, baxdığı, gördüyü
hadisələri duya bilən, o zamanın bütün mütəfəkkirləri kimi
kədərlənən, cəmiyyətin dərdini anlayan adama deyərlər. "Gözü
açıqlıqda əzab duyan", "Gözünü açıb qəm görən" mömün
deyildir. Burada şairin öz kədəri təzahürünü tapmışdır. Bu da
yuxanda dediyimiz kimi təsirdən, öz mövzusunu daxilən
yaşamaqdan, ilhamın hərarətindən irəli gəlir. Ə.Nəzminin Sabiri
xatırladan bir sıra şeirində bu hərarət açıq duyulur.
"İrsi-pədər", "Gülürəm", "Yorğun bir baxış" şeirlərində də
cəhalət və nadanlığın ibrətli mənzərələri vərilmişdir. Ancaq bu
şeirlərin hər biri şəkil, əda və ümumən sənətkarlıq cəhətindən bir-
birindən çox fərqlidir.
Əli Nəzminin bu dövrdəki şeirlərini oxuyanda köhnə dünyanın
çirkin və acınacaqlı mənzərələri qəribə bir lövhə kimi təsəvvürdə
canlanır. Bu yatanlara, saqqalı hənalı oğrulara, riyakar ruhanilərə,
hiyləgər tacirlərə, şeytan ziyalılara baxdıqca gülür, həm də
pərişan olursan. Sevinməli bir şey var ki, o da vaxtı ilə bu ictimai
tüfeyliləri görən və ömrünü onlarla mübarizəyə sərf edən
gözüaçıq, vətənpərəst, insanpərəst azadlıq sevən insanların
varlığı və şərəfli əməyidir.
Əli Nəzminin əsərləri də belə bir əməyin məhsuludur. Şair,
vətənində gördüyü cəhalət nümayəndələrindən əl çəkmir. Onların
varlığı şairi rahat buraxmır, onlan döyəcləmək,
182
qəflət yuxusundan oyatmaq istəyir. Onların təkfiri və hücumu Əli
Nəzmini qorxutmur. Şair əmindir ki, bü gün də olmasa, sabah
maarif işığı bütün qaranlıq guşələri işıqlandıracaq, günəş şüası
yatanları oyadacaqdır.
Belə bir sabahın əlamətlərini hətta Əli Nəzminin satira
qırmancını dadan məşədi və kərbəlayıların özləri də duymuşlar.
Onlar "zəmanənin dəyişdiyini" görməyə bilməzdilər. "Dəyişilir"
sərlövhəli müxəmməsində şair bu duyğunu və bunun ilk
təsirlərini qələmə almışdır:
Hər "moda", hərnəsnə, həradəm, qərəzhər şey kivar,
Fikir, surət, dil və mənsəb, tərzi-əşkal, ixtiyar,
Rənc, rahət, sülh qovğa, xəndə, giryə, dust, yar,
Əyd, matəm, şadi və ğəm, hərb, meydan dəyşilir.
Ad, üsul, iş, dəb, məslək, söz, suxəndən dəyşilir,
İştə bu iyirminci qərn, əfkar asan dəyşilir,
Hər kar asan dəyşilir, Abad, viran dəyşilir.
1
Deməli, ömrünü yatmaqda keçirən və bunu həyat bilən
adamların hamısı olmasa da, az bir qismi iyirminci əsrin
təbəddülatını duymuşdur.
"Müftahülfərəc" şeirində səbrə ümid bağlayanları, "Ədəbiyyat,
yaxud minacat" satirasında qəzetlərdən qorxub küyə düşən
köhnəpərəstləri, "Məzəli" şeirində Məhəmmədəli şahı tənqid
atəşinə tutan şair, kütlələri sayıq salmaq üçün bu mənfur
simaların bütün çirkin əməllərini açıb göstərir, camaatda onlara
qarşı nifrət oyatmağa cəhd edirdi.
Əli Nəzminin şeir dili sadə, səlis, üslubu rəvan, ilhamı
qüvvətlidir. O, öz şeirlərində həmişə sadəliyi saxlamağa
çalışmışdır. Onda kitab dilinin təsirləri azdır. Bu təsir olsa-olsa
1
"Məzəli", 1915,№15, səh.2.
183
ciddi, lirik ruhlu şeirlərdədir. Satirasında danışıq dili və canlı
ifadə nümunələri daha çoxdur. Əli Nəzminin təsvirləri yığcam və
əhatəlidir. O, vəziyyəti, xasiyyət və lövhəni bir və ya bir neçə söz
ilə təsvir etməyi bacarır.
Əli Nəzminin "Sijimqulunamə"sində toplanmış əsərlərindən
başqa jurnal və qəzet səhifələrində də bir çox şeirləri vardır.
|