Yetdin yetənə, yetməyənə bir təpik atdın,
Vicdanını, imanını bircə pula satdın,
Şeyxi, qazını, xanı, bəyi bir-birə qatdın,
İcma eləyib qıldılar axır sənə nifrət,
*****
Tutdun yaxasından Bakının, həftədə yazdın,
Milyonçu, zavodçu demədin, beynini qazdın,
"Uprava ", "qlasnı" bağırıb kefləri pozdun,
Saldın Bakıya həftədə bir şuri-qiyamət
1
.
Şairin düşmənləri də həmin şeyxlər, qazılar, xanlar,
milyonçular, "uprava" və "qlasnı"lardır. Qüvvətli satira da
bunlara qarşı çevrilmişdir. Şairin təsvirində, bəylər, xanlar və çar
məmurlan nədirsə, guya "xalq adından" seçilən nümayəndələr də
o sifətdədir.
Mollanəsrəddinçilərin dildə sadəlik və təbiilik uğrunda
apardığı mübarizədə Qəmküsar da fəal iştirak etmişdir. Əvvəla, o
özü çox sadə yazmışdır. Onun əsərlərində anlaşılmayan söz yox
kimidir. Mövzuları kimi dili də canlı və həyatidir. İran inqilabına,
İran zəhmətkeşlərinin intibahına kömək üçün yazılan şeirlərin
oxucusu yəqin ki, nəzərdə tutulmuşdur.
1
Ə.Qəmküsar. Seçilmiş əsərləri, səh.24. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi
arxivi, inv. №202.
199
Qəmküsar qəzeti və jurnalı doldurmaq, öz "təşairini" büruzə
vərmək üçün yazanlardan deyildi. Onun şeirləri çox zaman adi,
gündəlik, həyati hadisə və vaqiələrin təsvirindən ibarət olmuşdur.
Şair ürəyinin sözünü demək istədiyi fəhləni, kəndlini, azsavadlı
cəmaəti nəzərdə tutmuşdur və sadə üslub seçmişdir. Şair bu
üslubun müdafiəsini də bacarır. Azərbaycan dilini yad şivələrlə
korlayanlara qarşı həcvlər yazmışdır. "Qana bilmədim" adlı
şeirində "Şəlalə"yə qarşı belə deyir:
Oxudum "Şəlalə"ni hər qədər,
Budu müxtəsər, qana bilmədim,
Bu çahşmağım, bu vuruşmağım,
Bütün oldu hədər, qana bilmədim.
* * *
Necə basəvaddı mərhəba,
Onu nəzmə, nəsrə çəkən kişi,
Deyil anlamaq o məcəlləni,
Dəxi hər yetən -yetənin işi,
Ərəbidi, farsıdı, türkidi,
Qatıb eyləyibdi həlim aşı,
Məni qıldı mat o siqələr,
O ibarələri, qana bilmədim
1
.
Qəmküsarın bir sıra lirik parçaları, mürəbbeləri və taziyanələri
(şair bunları "dəyənək" adlandırmışdır) də vardır.
Lirik əsərlərində müvəffəq olmasa da, "dəyənəkləri kəsərlidir.
Burada yalançı vaizlər, savadsız mühərrirlər, xəsis ziyalılar və
başqalarının əməlləri döyəclənir. A.Səhhətə
1
Ə.Qəmküsar. Seçilmiş əsərləri, səh.31. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi
arxivi, inv. №202
200
məktub halında yazılmış bir parçada şairlərin təkfır olunmasından
şikayətlənir.
Qəmküsarın nəsri poeziyasına nisbətən zəifdir. Şeirində
gördüyümüz tutarlı müqayisələr, kinayələr, təşbihlər nəsrində ya
yoxdur, yaxud da məzəsizdir. Nəsr ilə yazılmış felyetonlarından
"İrəvan səyahətim" adlı əsəri seçilir. Burada cəhalətdən, din və
qan ədavətinin törətdiyi faciələrdən bəhs olunurdusa da, əsər
bədii səviyyəcə aşağıdır.
Yerli Naxçıvan ləhcəsinin təsiri də Qəmküsarın əsərlərində
duyulmaqdadır. İfadə zəifliyi, şeirin quruluş cəhətdən yetkin
olmaması halları da vardır. Bunların hamısı müəllifin müntəzəm
təhsil görməməsindəndir. Qəmküsarın şairlik ilhamına, bədii
təfəkkürünə və xüsusilə satira istedadına şübhə yoxdur. Mirzə
Cəlil onu "Molla Nəsrəddin" jurnalının fəal əməkdaşlarından
sayırdı.
201
Mirzə Əli Möcüz
(1873-1934)
Tərcümeyi-halı
Mirzə Əli Hacı Ağa oğlu Möcüz İran Azərbaycanının, Güney
mahalının Şəbüstər qəsəbəsində bir tacir ailəsində doğulmuşdur.
Möcüzün babası İstanbula səfər edərmiş. Hətta onun iki böyük
oğlu (Hüseyn və Həsən) İstanbulda yaşayırlarmış. Mirzə Əli ilk
təhsilini öz vətənində molla məktəbində almışdır. On altı yaşında
ikən atası vəfat etmiş, yetim qalan uşağı qardaşları İstanbula
çağırmışdılar. Möcüz 16 il İstanbulda yaşamış, tədris ləvazimatı
satmaqla məşğul olmuşdur. İstanbul mühiti Möcüzə təsirsiz
qalmamışdır. O, vaxtını çoxunu mütaliə ilə keçirmiş, Şərq
ədəbiyyatını, müasir ictimai-siyasi mətbuatı həvəslə izləmişdir.
Vətənə qayıdandan, öz vətəninin müasir həyatdan çox geri
qaldığını görəndən sonra öz intibalarını, təəssüratını şeir ilə
ifadəyə çalışmışdır. Möcüz vaxı məşhur alim və mütəfəkkir Şeyx
Mahmud Şəbüstərinin məqbərəsinə xidmətdə keçirmiş,
vətəndaşlarının cəhalətdən qurtulması və mədəni həyata çıxması
üçün çox səy göstərmişdir. Şəbüstərdə mövhumatçı ünsürlərin
müqavimətini qıraraq 1932-ci ildə birinci dəfə qız məktəbi açan,
qadın azadlığını kəskin və təsirli sözləri ilə müdafiə və təbliğ
edən Mirzə Əli Möcüz olmuşdur.
202
Şeirlərindən göründüyü kimi, Möcüz əsrimizin əvvəllərindən
başlayaraq sürətlə inkişaf edən Azərbaycan inqilabi-demokratik
ədəbiyyatını, "Molla Nəsrəddin"i və Sabir şeirini xüsusi diqqətlə
oxuyur və sevirmiş.
Möcüz, Şəbüstər kimi unudulmuş bir guşədə yaşasa da,
əsərlərinin müqabilində çox təkfir və təhqirlərə uğrasa da, iradəsi
qırılmamış, həmişə Sabir cəsarəti və sayıqlığı ilə yazmışdır.
Məişətin ən xırda məsələlərindən (küçənin palçığı, samavar xərci,
çiçək və qızılça xəstəliyindən şikayət) tutmuş ən böyük ictimai
məsələlərə, ən zəruri siyasi hadisələrə qədər (Məhəmmədəli şah
irticası, varlıların mədəni tədbirlərə qarşı durması, vərgilər,
birinci dünya müharibəsində Alman imperalizminin törətdiyi
qırğın və təcavüzlər) geniş mövzu dairəsi Möcüzün əsərlərində
xüsusi bir üslub ilə əks olunmuşdur. Möcüz Cənubi
Azərbaycanda Sabir ədəbi üslubunu davam etdirən demokratik
ruhlu, sadə, ana dilində yazan qüvvətli bir xalq şairi olmuşdur.
Onun bir sıra şeirləri çap olunmazdan əvvəl ağızdan-ağıza
yayılmış, şöhrət tapmışdır.
M.Ə.Möcüz 1934-cü ildə İranın Şahrud şəhərində vəfat
etmişdir.
Yaradıcılığı
Əlimizdə olan əsərlərinə görə M.Ə.Möcüzün yaradıcılığında
iki istiqamət görürük. Ciddi, qismən də lirikadan ibarət şeirlər və
satirik-yumorist şeirlər. Lirik əsərlərində şair həm eşq-məhəbbət
aləmindən danışır, həm də sırf ictimai mövzularda günün,
inkişafın tələblərinə müvafiq lövhələr verir. İstibdad, mütləqiyyət
üsuluna qarşı qoyduğu "cümhuriyyət" üsuli-idarəsini tərifləyir.
Vətən məhəbbətini, vətəndaşlıq vəzifələrini, ana dilinin tərbiyə,
mədəniyyət və sənət üçün böyük əhəmiyyətini təbliğ və tərənnüm
edir, Ömər Xəyyamı
203
xatırladan, xilqətin, ömrün mənasından danışan, əcəldən aman
tapıb "beş-on peymanə içməyi" fürsət bilən rübailər yazır. Möcüz
şeirlərində mədəniyyəti, azadlığı təbliğ edir və cəhalətdən
şikayətlənir. O, son bir əsr müddətində Azərbaycanda yetişən
Xalxalidən, Ləlidən başlamış Sabirə qədər davam edən yumorist,
istedadlı, güclü və rəvan təb sahibi olan şairlərin ən
istedadlılarından biridir. Möcüz də ustadı Sabir kimi xalq
hərəkatına həssas və ictimai fəlakətləri dərindən duyan bir şairdir.
Sabir kimi kəskin siyasi satirası olmasa da, maraqlı və şirin gülgü
üslubu vardır. "Xəlqi bidar eylərəm" sərlövhəli şeirini qəzəl
ədəbiyyatında şairlərin çox müraciət etdiyi rindlərə və tərki-
dünya aşiqlərə məxsus bir əda ilə başlayır:
Neylərsə insan olur asudəxatir hər zaman,
Qüssəsiz, qəmsiz yaşar? - Etdim sual ustaddan.
Olma durəndiş çox, dərvişi-əhval ol, - dedi,
Yox cahanda bir gözəl şey, hərçi bada-baddan.
1
Bu da həmin dərddir. Bu da Sabirin "görməkdən,
duymaqdan", yəni həssaslıq üzündən olan dərddir. Əli Nəzminin
"gözüaçıqlığın məşəqqəti" dediyi də budur. Xalq və vətən dərdi
çəkən hər bir qeyrətli vətəndaşın həssaslıq üzündən olan dərdidir.
Doğrudur, "ustad, şairi hərçi bada-bad", təvəkkül, "səbr eylə"
fəlsəfəsinə çağırır. Ancaq Möcüz bu çağırışa gedən deyil. Sualın
özü, şairin nə qədər həssas, ictimai məsələləri ürəyinə salan,
xalqın halını özünə bir dərd edən insan olduğunu göstərir. Bir
növ "rindanə" başladığı və özünü bir an üçün belə fikir-xəyaldan
uzaq tutmaq istədiyi bu şeirin özündə də ictimai dərd və
ehtiyaclar şairi tərk etmir. Bir neçə misradan son-
1
Mirzə Əli Möcüz. Seçilmiş əsərləri, Təbriz, 1945, səh.41.
204
ra onun təbi sanki ixtiyarsız olaraq öz əsas məcrasına düşür. Şair
istibdaddan dad çəkir, sərbazların camaata əzab verməsindən,
yazıq iranlının "zalım, cəllad məmurlar əlindən tərki-vətən"
olmasından danışır:
Çün vurar qamçı başından millətin sərbazlar,
Türbeyi-Məhmud titrər naleyi-fəryaddan.
Sat mitilyorğanı, vər sərbazə, qurtar canuvu,
Ey Tükəzbacı, mürüvvət gözləmə cəlladdan!
Doydu istibdaddən türkü, firəngü, rumu rus,
Doymayır bilməm niyə iranlı istibdaddən?
1
"Ziyarət və fəlakət" adlı kiçik bir şeirdə Sabirin "Qoca və
cavan", "İki həpənd", "Tazə və köhnə" şeirlərinə bənzər
mükalimə ilə vərilən ibrətli bir lövhə vardır. Şair bir mərsiyə
məclisində əyləşərkən dostu onu "aşağı əyilməyə, xalqa xarici
kimi baxmayıb, ağlayanlarla həmrəng olmağa" çağırır.
Yemək-içməkdən sonra, adamlar dağıldığı zaman eyni
çağrışla şair dostuna müraciət edir. Ancaq burada tamam başqa
mənzərə vardır:
Əbasini götürən eylədi "xudahafiz",
Yola salırdı qonaqçı bizi nəzakətlə,
Fənarilər yaxılıb küçə çün işıqlandı,
Dedim rəfiqə! Bax indi o yanə diqqətlə!
* * *
Baxıb nə gördü: pərişan, binəva bir cəm!
Ayaqyalın, bədən üryan, durublar zillətlə...
- Rəva deyil baxasan xarici kimi ona sən
Əbavü salmayasan başına məhəbbətlə...
1
Mirzə Əli Möcüz. Seçilmiş əsərləri, Təbriz, 1945, səh.38
205
Rəfiq yumdu gözün, tərlədi xəcalətdən,
Başın aşağı salıb keçdi-getdi sürətlə!
1
O zaman ki ağlamaq, başa döymək lazım idi, rəfiq buna şərik
idi, özünü camaata oxşadırdı. O zaman ki məsələ aclara, lütlərə
kömək etmək məqamına gəlir, rəfiq xəcalətdən tərləyir. Bu
rəfiqin adını, ünvanını şair deməsə də, oxucu yaxşı tanıyır. Bu
rəfiq İran xalqını soyan, rəncbərin pulu ilə hacı, xan, ərbab olan
ikiüzlü, biqeyrət, riyakar, köhnəpərəst kişilərin canlı timsalıdır.
"Millət necə tarac olur-olsun, nə işim var", - deyən Bakı, Şəki,
Gəncə, Qarabağ qolçomağı ilə bu təbrizli, ərdəbilli, mərəndli
"rəfiqlər" həmməslək, həmrəydir. Möcüzün belə cəsarətli və
kəskin, ifşaedici şeirləri çoxdur. Onun istər məişət, istər siyasi-
ictimai mövzuda yazılan həcvləri İran kəndli və fəhləsinin,
ümumən müsəlman Şərqi zəhmətkeşlərinn əhvali-ruhiyyəsini,
istibdad əleyhinə qəzəb və nifrətini ifadə edən, həyati misallar,
təbii müqayisə və məcazlarla dolu, həmişə yaddaqalan əsərlərdir.
Birinci dünya müharibəsi dövründə xarici qoşunların
tapdağına çevrilən İranda əzab-əziyyət çəkən, əl-ayaq altında
ölüb gedən zəhmətkeşlərin sayı-hesabı yox idi. Məlumdur ki,
İran kəndli və fəhləsi bir parça çörək üçün ən uzaq qürbətə gedir,
ən ağır əməyə dözərək ailəsinə ruzi qazanırdı. Müharibə başlayıb
yollar bağlananda İran kəndlisi bu son imkandan da məhrum
oldu.
Müharibə törədən Alman imperialistlərinə qarşı xalqın
qəzəbini çox gözəl ifadə edən "Ey Vilhelm" xitabnaməsində
Möcüz bir tərəfdən müharibənin törətdiyi qırğını, aclıq və
təxribatı yanıqlı və təəssüflü dil ilə təsvir edir, ikinci tərəfdən
almanların rəhbəri olan Vilhelmə lənət və nifrət yağdırır, nə-
1
Mirzə Əli Möcüz. Seçilmiş əsərləri, Təbriz, 1945, səh.40-41.
206
hayət, nicat və haqq yolu tutan demokratik qüvvələrə xeyr-dua
verir.
Bu əsərdə məişət ilə siyasət səhnələri, yumor ilə təəssüf, qəzəb
ilə kinayə, fəryad ilə ümid təbii bir tərkib halında verilir. Şair
yalnız öz vətəninin deyil, bütün xalqların müharibədən nələr
çəkdiyini yaxşı bilir. Sadə bir vətəndaşın şüurunda siyasət
aləminin necə əks olunduğunu və nə təsir bağışladığını gözəlcə
göstərir:
Möcüzi-bəxti-qaranın hər nə gəlsə başına,
Hamısı səndəndi "lənattah, lək", ey Vilhelm!
Şair alman imperializminin nə qədər nahaq qana bais
olduğunu qəzəblə yad edir.
Bu qədər qan eylədin bəsdir, kifayətdir, balam,
Əl vərər, şittənmə, az qəddarə çək, ey Vilhelm!
Sülh baş tutmur, işin rast getməyir, aya nədən?
Həq yanında bir günahın var, demək, ey Vilhelm?
Nikolay zülm eylədi, buldu cəzasın aqibət,
Gör necə zindanda qalmış çar-çək, ey Vilhelm!
Təxtüvü tabut edər bir gün sənin də ruzigar,
Kimsəyə rəhm etməz ol zalım fələk, ey Vilhelm!
Qızların, oğlanların boğsun görüm xirnək sənin,
Ya aparsın hamısın birdən çiçək, ey Vilhelm!
1
"Prussiya şahı" adlı məsnəvisində də eyni nifrət ruhu ilə alman
imperialistlərinə lənət oxuyur. Mədəniyyət adından danışan və
insanlığı qan içində boğan alman hərbçiləri, şairin fikrincə,
mədəniyyətin də, bəşəriyyətin də qəddar düşmənləridirlər:
Kim ad qoyubdu vəhşi cəmaətə mədəni?..
Əgər təməddun ibarətdi bu rəzalətdən,
1
Mirzə Əli Möcüz. Seçilmiş əsərləri, Təbriz, 1945, səh.38.
207
Geçə yerin dibinə çıxmaya xəcalətdən.
Bu davanı uzadan padşahi almandır,
Buna şəhadət edər kim ki, əhli-imandır.
Şərafət ummadı "Möcüz"nə halu ayəndə,
Bu almanın nə özündə, nə padşahində.
1
Möcüz istər birinci imperialist müharibəsi zamanında və
istərsə ömrünün axır illərində bütün şeirlərində İran
istibdadından, İranın feodal-mütləqiyyət quruluş və məişətindən
şikayət etmişdir. Onun şikayətlərində sızıltı və göz yaşları yox,
mübarizə və etiraz ruhu üstündür. Şair yalnız öz halından, öz
vətəninin halından şikayətlənmir. O bu zülm və fəlakətin
səbəblərini sayır, canilərə və zalımlara odlu nifrət yağdırır.
Möcüzün məişət mövzusunda olan həcvləri daha qüvvətlidir.
Kəndlilərin, o cümlədən özünün ağır, möhtac və yoxsul həyatı
şairin qələmində əlvan, təbii və son dərəcə inandırıcı lövhələrdə
təsvir olunmuşdur. Şair bu təsvirlərində nəinki bəyə, xana,
ərbaba, şaha və dini ehkama, ruhaniliyin kökünə, allaha da üsyan
edir. Xalqın ağır zəhməti və möhtac güzəranını göstərərək
xilqətdə bir məntiqsizlik, mərhəmətsizlik görür. Bütün İran
istibdad üsuli-idarəsini, bütün şəriət ehkamını, ərbabların
hökmranlığını qəddar və əqlə sığmaz bir sistem kimi atəşə tutan
şair vətəndaşlarının təkfirinə məruz qalanda, onlara cavab olaraq
Sabirin şamaxılılara - "şirvanlılara" vərdiyi cavabı sanki təkrar
edir. Sabir deyirdi:
Yox yeni bir dinə yəqinim mənim,
Köhnə müsəlmanam, a şirvanlılar!
1
Mirzə Əli Möcüz. Seçilmiş əsərləri, Təbriz, 1945, səh.49-50.
208
Möcüz deyir:
Küfrümə hökm elədiz hansı günah ilə mənim,
Ciirmümii sabit edin bircə giivah ilə mənim...
Ey şəbüstərli dadaşlar, sizə mən neyləmişəm?
1
İstanbuldan qayıdanda şairə "xəbərdarlıq edən" və "açma
dəhanın" deyən köhnəpərəstlər Möcüzün ağzını yuma
bilməmişdilər. Şair gördüklərini cəsarətlə yazıb-deməkdən
çəkinməmişdir. Çünki onun qorxusu yox idi. Onun əldən gedəsi
bir şeyi yox idi. Hər şeydən məhrum olan şairin bircə qələmi var
idi ki, bunu hər şeydən yüksək tutur və bununla iftixar edirdi.
Nəbatinin "hələ lengi-ləngəm" şeirinə bənzər yazdığı həcvli
fəxriyyəsində şair özünü varlılarla müqayisə edir və şair
cəsarətini hər şeydən üstün tutur:
Nə rəyətəm, nə şahənşah, nə mir, xalisacat,
Nə məlcəim, nə pənahım, nə qəmküsarım var.
Nə qolçomağəm, aciz, nə də ki ərbabəm,
Nə qorxaram, nə çəkinnəm, uca divarim var
Əgər varındı sənin xeyli nüğrəvü zəhəbün,
Mənim də kəndə tələbkari-bişümarım var.
Möcüzün şeirlərindəki tənqid təsvir olunan lövhənin
çərçivəsindən çıxan daha ətraflı əhatə dairəsi olan tənqiddir.
Möcüz mütəfəkkir olmasa da, böyük və davamlı təhsil görməsə
də, müasir cəmiyyət quruluşunun nəzəri əsaslarını və mənşələrini
bilməsə də gözüaçıq şair duyğusu ilə çox acı həqiqəti görmüş,
çox ziddiyyətləri duymuş və oxucuya söyləməyə çalışmışdır.
1
Mirzə Əli Möcüz. Seçilmiş əsərləri, Təbriz, 1945, səh.55.
209
O, çox zaman tanrı ilə, saqi ilə, dilbər və ya həmdəm ilə olan
dilləşmələrində ictimai ziddiyyətlərin mənasını araşdırmağa
çalışırdı. Möcüz, özü dediyi kimi molla və müctəhidlərin
"izahına", dünya işləri haqqında təbliğinə inanmırdı. O,
təsəvvürünə sığdıra bilmirdi ki, "yoxsula sədəf kimi otuz iki diş
vərən allah, yemək niyə vərmir". Bilmir ki, dənsiz dəyirman nəyə
lazımdır? Eləcə yeri əkən, biçən, məhsul becərən zəhmətkeş niyə
zillətdədir, əksinə, əlini ağdan-qaraya vurmayan ərbab kefdə, eyş-
işrətdədir? Möcuzü düşündürən bu həqiqi ictimai ziddiyyətlər idi.
Buna görə də o ərbabı və bu bərabərsizliyi müdafıə edən hər cür
ehkamın, üləmanın əleyhinə idi.
Şairin əsas əsərlərinin dili danışıq dilinə yaxın, məcazları xalq
müdrikliyindən gəlmə, ifadələri xalq yumoru ilə həmahəngdir.
Möcüz çox yaxşı bilirdi ki, onun şeirlərinin avam camaat
arasında yayılması üçün birinci şərt xalqın ürək duyğularını əks
etməkdədirsə, ikinci mühüm şərt dildə sadəlik və aydınlıqdır.
Möcüzün təbi güclü olduğundan bədii təsvir vasitələri çox
zəngin, əlvan olmuşdur. O, şeirdə ən yığcam, ən müxtəsər
ifadələr yazmağı və bunlar vasitəsilə geniş lövhə təsvir etməyi
bacarır:
Deyirlər buğdanın nırxın giran pərvərdigar eylər,
Xudavənda, sən eylərsən və ya anbardar eylər?
Bu beytin birinci misrası rəvayət üsulu ilə başlanır. Biz
gözləyirik ki, daha nə "deyərlər". Heç gözləmədiyimiz halda şair
birdən-birə təsvir ədasını dəyişərək, sual və xitab üsuluna keçir,
buğdanı baha eləyən anbardardır. Şair bunu məzəli bir sual ilə
açır, birinci misradakı hökmün yalanlığını isbat etmiş olur.
Yaxud, yenə allaha xitabla "Balı xəlq eyləmisən fəqiri çatdatmaq
üçün" dedikdə, dərhal gözümüz önündə ömrünü möhtaclıqda
keçirən, dünyanın çox ləzzətlərindən məh-
210
rum olan, lakin bu məhrumluğun səbəbini bilməyən və buna görə
də qəzəblənən bir sadəlövh adamın siması canlanmış olur. Şairin
dilində Cənubi Azərbaycan ləhcəsi aşkar seçilməkdədir.
M.Ə.Möcüz müasir ictimai hadisələrə öz münasibətini açıq və
cəsarətlə bildirən ən maraqlı və şirin üslublu şairlərdəndir. Onun
şeir üslubu bir tərəfdən Sabir məktəbinə bağlıdırsa, digər tərəfdən
də Ləli, Sərraf kimi şairlərin məişətə dair həcvlərini xatırladır.
211
Firidun bəy Köçərli
(1863-1920)
Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində görkəmli xidmət sahibi olan
Firidun bəy Əhməd bəy oğlu Köçərli əslən Şuşalıdır
1
. Onun
müfəssəl tərcümeyi-halını yazan Fərhad Ağazadə göstərir ki,
Firidun bəy ilk təhsilini Mirzə Kərim Münşizadənin məktəbində
almışdır. Üç ilə köhnə mədrəsə məktəbində oxuduqdan sonra
1876-cı ildə atası, Firidun bəyi rus məktəbinə hazırlamaq fikrinə
düşür. 1879-cu ildə məşhur pedaqoq A.O.Çernyayevski Qafqaz
şəhərlərini gəzərək Qori seminariyasına tələbələr toplayırdı. Şuşa
şəhər məktəbindəki tələbələri də bu işə təbliğ etmiş, müəllimliyin
faydalarından onlara ətraflı danışmışdır. Firidun bəy, ailənin tək
və əziz oğlu olduğundan çətinliklə olsa da, atasını bu işə razı salır
və Qori şəhərinə oxumağa gedir. Verdiyi imtahana görə ali
ehtiyat sinfinə qəbul olunursa da, məlumat bünövrəsini daha
möhkəm qoymaq üçün öz xahişi ilə kiçik ehtiyat sinfində oturur
və çox həvəslə oxumağa davam edir.
Firidun bəy ədəbi fəaliyyətə tərcümə ilə başlamışdır.
Puşkindən, Lermontovdan, Kolsovdan kiçik parçalar tərcümə
etmişdir. Bu tərcümələr, vaxtına görə çox əhəmiyyətli nümunələr
idi. Məşhur dərs kitabı olan "Vətən dili" üçün bədii material
1
F.Ağazadə (Şərqli). Firidun bəy Köçərlinin bioqrafiyası, 1936, Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutunun elmi arxivi, inv. 566.
212
toplayan Çernyayevski 1894-cü ildə Firidun bəyə yazdıği
məktublarını birində belə qeyd edir: "Bənövşə", "Çiçək" və
"dilənçi" adlı tərcümələriniz mənim kitabımın zinəti -
mənziləsində olacaqdır. Qafıyələri də öz yerindədir. Firidun
bəyin "Sokrat" adlı elmi-ədəbi və "Tarixi-müqəddəs" adlı dini-
tarixi tərcümələri də vardır. 1896-cı ildə Firidun bəy Qori
seminariyasına müəllim təyin olunur. "Şərqi-Rus" (1903) nəşrə
başlayandan sonra, Firidun bəy ictimai-ədəbi və mədəni-maarif
məsələlərinə dair məqalələri ilə çıxış edib məharətli bir mühərrir
kimi tanınır. Firidun bəy Qafqazı, Qafqaz xalqlarını həyat və
məişətini öyrənən cəmiyyət və təşkilatlara da
1
kömək edir. Bu
haqda nəşr olunan cild-cild kitablarda el ədəbiyyatına, el adət və
ənənələrinə dair onun qiymətli yazıları vardır.
Əsrimizin əvvəllərində Firidun bəy pedaqoji, mühərrirlik və
ictimai fəaliyyəti ilə o qədər məşhur olmuş, ziyalıların hörmətini
o qədər qazanmışdır ki, hər gün onlarla məktublar alır, ölkədə
maarif və mədəniyyətə dair hər məsələ haqqında ona müraciət
olunur. Arxivində qalan məktublardan görünür ki, o nə qədər
əhatəli, enerjili, işə həvəsli və mədəniyyət sevən adam imiş. Onu
univərsitetdə mühazirə oxumaq üçün Tiflisə çağırırlar.
İstanbuldan yazıb maarif sistemi haqqında məsləhətləşmək
istəyirlər. Tehrandan, Krımdan, Azərbaycan rayonlarından və
Qafqazın müxtəlif şəhərlərindən gələn məktubların hamısı bu
maarif xadimindən kömək, əsər və məsləhət istəyirlər. 1903-cü
ildə rusca yazdığı "Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı" adlı
kitabçası ilə Azərbaycan ədəbiyyatını rus oxucusuna tanıtmaq
yolunda ilk mühüm təşəbbüs edir.
2
1
"
Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey i plemen Kavkaza". -İzd.
Upravleniya Kavkazskoqo Uçebnoqo Okruqa, Tiflis (1881-1914). Ç.41,II şöbə.
2
F.Köçərli. Literatura Azerbaydjanskix tatar, Tiflis, 1903.
213
Hələ ilk müəllimlik zamanlarından başlayaraq Firidun bəy
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə, Azərbaycan yazıçılarının
əsərlərinin taleyi ilə çox maraqlanmışdır. Rus ədəbiyyatını və
yazıçılarını yaxşı tanıyan və ümumən müasir dünyada ədibin,
şairin xalq üçün, mədəniyyət üçün nə qədər böyük əhəmiyyəti
olduğunu bilən Firidun bəy öz xalqının ədəbiyyatını meydana
çıxartmaq, tanıtmaq və təbliğ etmək fıkrinə düşmüşdü. O nəinki
Nizami, Füzuli kimi dünyaca məşhur klassiklərin, hətta adı
məşhur olmayan, hələ də əsərləri yayılmamış olan müasir ədib və
şairlərin də yaratdığı əsərlərə artıq dərəcədə əhəmiyyət verir,
onların toplanmasını, nəşr olunmasını, ədəbiyyat həyatının xırda-
böyük bütün şəxsiyyətlərinin öyrənilməsini istəyirdi. Bu həvəslə
işə girişən Firidun bəy istər arxivlərdən, muzeylərdən, köhnə
kitabxanalardan və istərsə ayrı-ayrı şəxslərdən ədəbiyyata dair
yazıları (şeirlər, poemalar, tərcümeyi-hallar, xatirələr və s.)
toplamağa, sistemə salmağa çalışır. Qafqazda şəxsən tanıdığı və
ya adını eşitdiyi bütün yazıçılara, yazıçı ailələrinə, müəllimlərə,
ziyalılara, mətbuat işçilərinə, hətta bacarıqlı şagirdlərə belə,
məktublar yazır, ələ keçən yazılan göndərmələrini xahiş edirdi.
Uzun illərin davamlı səyi nəticəsində Firidun bəy qədim dövrdən
ta iyirminci əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan yazıçılarına dair
xeyli nümunələr toplamağa müvəffəq olmuşdur. O, bu əsərləri
toplamaqla kifayətlənmirdi. Əsərləri təhlil edir və bir
ədəbiyyatşünas kimi ədəbi həyatın tarixi prosesini ardıcıl
izləməyə çalışırdı.
Firidun bəy sağlığında bu əsəri nəşr etdirə bilmədi. Dəfələrlə
"Nəşri-maarif' və "Nicat" cəmiyyətlərinə müraciət etdisə də
(1912-14-cü illər), gah kağız bahalığını, gah tarixdən danışan
əsərlərin az oxunduğunu bəhanə etmişlər.
Firidun bəy Köçərli "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi
materialları" adlı bu əsərində tarixilik prinsipini əsas tutaraq ta
qədimdən bu günə qədər bütün böyük-kiçik, ana dilində və ya
214
qeyri dildə (fars, ərəb) yazan yazıçıların əsərlərindən müvafıq
nümunələr toplamışdır. Hər yazıçının tərcümeyi-halına dair qısa
məlumat vərmiş və sonra yaradıcılığı haqqında öz mülahizələrini
yazmışdır.
Bu üçüncü hissə, Firidun bəyin kitabında ən qiymətli və ən
maraqlı yerdir. Müəllifın alimliyi, ədəbiyyatşünaslıq məfkurəsi,
ədəbi zövqü, sənətə olan münasibəti də əsasən burada özünü
göstərir. Kitabının müqəddiməsində Firidun bəy öz əsərini
"Atəşgədəyi Azər" ilə müqayisə edir. Oradan qidalandığını,
"Atəşgədə"nin "tutduğu qaidə və rəvişi intixab etdiyini" söyləyir.
Lakin bu əsərin "Atəşgədə"dən fərqi çoxdur. Əgər Lütfəli bəy
kitabında yazıçıların tərcümeyi-halına dair məlumat və
əsərlərindən nümunələr vərməklə kifayətlənirsə, Firidun bəy
"məşhur şüəra və üdəbanın həm tərcümeyi-hallarına və həm
asari-qələmiyyətlərinə dair ətraflı məlumat vərməklə" məzkur
əsərlərin haqqında öz rəy və təsəvvüratını yazıb tövsif və ya
tənqidə layiq olan məqam və nöqtələri şərh və bəyan edir.
Burada müəllif "hər bir şairin məsləkini, üslubi-kəlamını və öz
əsr və zəmanəsinin təqazasınca nə əsərlər vücudə gətirdiyini və
onların cəmaətimizə hüsn təsirini, xeyir və ya zərərini..." açıb
göstərir.
1
Buna görə də "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi
materialları" kitabı müəllifin təvazökarlıq edərək adlandırdığı
kimi, yalnız "materiallar" deyil, ədəbi tarixi müəyyən dərəcədə
əks və şərh edən sistemli bir əsərdir.
Firidun bəyin mülahizələrində diqqətəlayiq nədir? Əlbəttə ki,
Firidun bəyin bu əsərində təzkirəçilik təsirləri vardır. Ancaq onun
kitabı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk ədəbiyyatşünaslıq
təşəbbüsü sayılmalıdır. Çünki o yalnız
1
Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tanxi materialları. Kitaba müqəddimə
olaraq müəllif tərəflndən verilən bir neçə söz. Bakı, 1925, səh.10.
215
hadisələri edəbi əsərləri sayınır, eyni zamanda bu əsərləri "sənət
dilindən elm dilinə köçürməyə" (Plexanov) çalışır. O yalnız
tənqidi tövsib ilə qalmır; eyni zamanda bunlara şərh verir,
səbəblərini göstərir. Üçüncü tərəfdən Firidun bəy əsəri və
yazıçını təklikdə, mücənədlikdə öyrənmir. Onun dövrini,
mühitini, bunların bir amil olaraq buraxdığı təsiri, yazıçının
başqa yazıçılarla əlaqəsini, mənsub olduğu ədəbi məktəbi, üslubu
və sairəni də öyrənir, yazır. Bunlar isə kitabı materiallıqdan
çıxararaq, maraqlı tarixi-tədqiqi bir əsərə çevirir.
Firidun bəy məhdud ədəbiyyatçılardan deyildir. O nə
köhnəpərəstlər kimi fars-ərəb ədəbiyyatı və klassik Şərq
mədəniyyəti ilə kifayətlənirdi, nə də Şərqdən ümid üzərək
tamamilə Avropa mədəniyyətinin qucağına atılmağı üstün
tuturdu. O, Mirzə Cəlil kimi gözüaçıq, uzaqgörən ziyalılardan idi.
O, mədəniyyəti dərindən öyrənmək, həm Şərq, həm Qərb
mədəniyyətinə açıq yanaşmaq tərəfdarı idi. O nicatı xalqın
özündə, zəhmətkeşlərin inqilabi mübarizəsində görürdü. Buna
görə də əsas diqqətini xalqı, xalqın adət və ənənələrini, tarixini,
ədəbiyyatını və sənətini öyrənməyə verirdi. Onun ədəbiyyat
tədqiqatında bu cəhət hər şeydən artıq gözə çarpır. O, ana dilinin
inkişafına, bu dildə ədəbi və elmi əsərlərin yayılmasına böyük
əhəmiyyət verirdi. O, göstərirdi ki: "Bəs, hər bir millətin
danışdığı dil onun hal və şənini və ümuri-məaşda dərəceyi-
miknət və qüvvətini şərh və bəyan eləyir. Millətin dolanacağı
genişləndikcə, zəruri ehtiyacları təhsil olunduqca, sərvət və
dövləti, şan və şövkəti artdıqca, onun dili dəxi haman qərar üzrə
tərəqqi və vüsət tapır və bir məqama çatır ki, millət hər növ fıkir
və xəyalatını, hər qism hissiyyat və təsəvvüratını, ətrafında görüb
eşitdiyini, müşahidə qıldığı əlamət və əhvalatı və əxlaqü-ətvara
dair çox nazik mənaları şərh və bəyan etməyə qadir olur. Bu
halda millət başlayır qism-qism nağıl və hekayələr düzməyə və
sinədən sözlər və mahnılar (nəğmələr) toxumağa. Nağıllarda
həqiqəti - hal ilə
216
xəyalat aləmi, doğru ilə yalan, mümkün ilə qeyri-mümkün elə bir
məharət ilə bir-birinə covlaşır ki, əqli-insan heyrətdə qalır.
Sinədən oxunan nəğmələrdə millət özünə ariz olan qəm və
qüssəni və yainki şadlıq və fərəhi və filcumlə onun qəlbini
ləbaləb edən növbənöv hissləri uca avaz ilə oxuyub, öz dəruni
halətini və batini aləmini cümləyə izhar edir və bu minval
sinəsini ənduh və məlaldan xilas edib qəm ilə şadlığına qeyriləri
də şərik eləyir"
1
.
Ədəbiyyatı xalq mənəvi aləminin, xalq ruhunun, həyat və
məişətinin aynası sayan Firidun bəy həm də bu sənətdə xalqın
dühasını, istedadını və məharətini görür. Xalq böyük və ölməz
sənətkardır. Onun bədii məhsulları əvəzsiz və əbədidir. Buna
görə də əsərlərin, ədəbi məktəblərin, üslubların, ədəbi
cərəyanların təhlilində və qiymətləndirilməsində, bunların nə
dərəcə inkişafa xeyirli və zərərli olduğunu təyin etməkdə əsas
məhək daşı, ilk meyar həyatdır və birinci növbədə xalqın
həyatıdır. Bu düstura əsasən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi
hadisələrini təhlil edən Firidun bəy yazıçıların yaradıcılığına,
ümumiyyətlə, doğru yanaşır. Əsərləri, yazıçıları, üslubları sinfi
cəhətdən qruplaşdırmasa da, ayrı-ayrılıqda onların simasını və
mövqeyini təyin edir. Onun mülahizələrində yazıçı və şairlərə
böyük ehtiram və məhəbbət duyulmaqdadır. Şairin səhvindən,
zəif tərəfindən danışanda da, Firidun bəy səmimi, ehtiram hissi
ilə, yazıçının xidmətlərini kiçiltmədən danışır.
Firidun bəyin əsəri təsviri əsərdir. Ona görə də ədəbi hadisə və
həyatın faktik cəhəti üstünlük təşkil edir. Yazıçıların əsərlərindən
gətirilən geniş və ətraflı nümunələr bəzən özləri öz mənaları
haqqında təsəvvür yaradır. Bəlkə də buna görə müəllif həmin
şeirlərin geniş təhlilindən vaz keçir.
1
Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları. I c, Bakı, 1925,
səh.5.
217
Firidun bəy mühakimələrində çox zaman ədəbi mirasdan
faydalanır. Onun müqayisələri müvəffəqiyyətlidir və fikirlərinin
daha aydın anlaşılmasına kömək edir. Məlumdur ki, müqayisə
dərin məlumat istər. Belinski kimi dahi munəqqid
müqayisələrdən geniş istifadə edirsə, bu ona görədir ki, Avropa
ədəbiyyatını, yunan ədəbiyyatını, mədəniyyət tarixini gözəlcə
bilir, bir əsəri, tarixdən aldığı bir neçə eyni tipli əsər ilə müqayisə
edib nəticə çıxarır. Müqayisədən Firidun bəy də belə istifadə edir.
O, müasir yazıçıları klassiklərlə, Şərq yazıçılarını Avropa
yazıçıları ilə Qafqaz xalqları yazıçılarını rus yazıçıları ilə, eyni
məzmunlu əsərlər əsasında müqayisə edir.
Bəzən Firidun bəy Azərbaycan şairlərinin öz əsərlərini bir-biri
ilə müqayisə edərək, həqiqi, nəzəri, ümumi nəticə çıxarır. Vaqif
də, Vidadi də, Zakir də "Durnalar" mövzusunda şeir yazmışdır.
Bu şeirlər həcmcə balaca olsa da, hər şairin ruhu, sənətinin
səciyyəsi haqqında təsəvvür doğuran məşhur əsərlərdir. Firidun
bəy "Durnalar"ı müqayisə yolu ilə bu şairlər arasındakı ruh,
məzac, etiqad fərqini göstərir. Firidun bəyin "Durnalar" şeir
silsiləsinə verdiyi təhlil indi də öz qiymət və əhəmiyyətini
saxlamaqda və nümunə sayılmaqdadır. Eləcə də onun Ağa
Məsih, Füzuli və Nəvai arasındakı fərq və birliyin təyini üçün
müqayisə üsulundan istifadəsi çox maraqlıdır.
Firidun bəy həm ictimai, həm də ədəbi görüşləri etibarilə
"Molla Nəsrəddin" cəbhəsində dururdu.
Firidun bəy ədəbi-ictimai baxışlarında demokrat cəbhə tutsa
da, əsasən mütərəqqi fikirlər söyləsə də, səhvlərdən uzaq deyildi.
Bu səhvlər xüsusilə onun cəmiyyət, ictimai münasibət haqqındakı
baxışlarında açıq görünür. Cəmiyyətin inkişafı məsələlərində o
idealizmdən xilas olmamışdı. Misal olaraq kitabının
müqəddiməsində "mədəni və vəhşi" qövm və tayfalar haqqındakı
mülahizələrini göstərmək olar. Burada Firidun bəy bir millətin
dilinin inkişaf etməsini və digərinin inkişaf etməməsini belə izah
edir:
218
"Vəli bununla belə bizim bu tərəqqi əsrimizdə kürreyi-ərzin
bəzi yerlərində vəhşi halında dolanan bir para qövm və tayfalar
dəxi vardır ki, dilləri çox fəqir, rəkik və vaqisdir. Bu hal ona
dəlalət edir ki, məzkur qövm və tayfalar əvvəl binadan cövhərsiz
və maddəsiz xəlq olunubdur. Xilqətdən onların xəmirlərində
istedad və qabiliyyət mayası qoyulmayıbdır. Bu qism qəbilə və
tayfalar min illərcə bir halət üzrə yaşayırlar və bunların dillərində
əsla bir tərəqqi əsəri müşahidə olunmur".
1
Bu fıkirlərin kökündən səhv olduğu aydındır. Firidun bəy bu
mülahizələrində ehtimal ki, Hegelin xalqları "tarixi" və "qeyri-
tarixi" deyə ikiyə ayıran, birini fitrətən qabiliyyətli və digərini
fitrətən küt sayan idealist nəzəriyyəsinə əsaslanır.
Buna və bunun kimi bir sıra səhvlərinə baxmayaraq, Firidun
bəyin ədəbiyyat tədqiqatı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün
çox qiymətli və tarixi bir xidmətdir. Onun sayəsində qədim
dövrün bir çox şairləri və əsərləri meydana çıxarılıb xalqa
tanıdılmışdır. Yenə onun tədqiqatı sayəsində böyük-kiçik bütün
Azərbaycan şairləri haqqında, vaxtında ilk təsəvvür hasil
edilmişdir. Onun kitabı uzun illər qədim ədəbiyyat tarixçiləri
üçün mənbə və vasitə olmuşdur. İnqilabdan sonra inkişaf edən,
ədəbi prosesi dərindən öyrənən, ona həqiqi qiymət vərən, daha da
inkişaf etdirən ədəbiyyatşünaslığımız indi artıq ədəbiyyat tarixi
problemlərinin həlli sahəsində çox irəli getmişdir.
1
Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, Bakı, 1925,
səh.5.
|