“Azərbaycanın sığorta bazarında fəaliyyətin idarə olunmasının əsas problemləri” mövzusunda

I FƏSİL. SIĞORTA FƏALİYYƏTİ VƏ ONUN İDARƏ OLUNMASININ 
NƏZƏRİ VƏ METODİKİ ƏSASLARI 
1.1. Sığortanın inkişaf tarixi və bu günkü mahiyyəti 
Bəşər cəmiyyəti yaranandan bəri təbiət və cəmiyyətin inkişaf qanuna-
uyğunluqlarından qaynaqlanan bir sıra ziddiyyətlər müxtəlif formalarda daima özünü 
biruzə vermişdir. Sözü gedən təbiət-cəmiyyət ziddiyyətinin təzahür formalarından 
bəziləri müxtəlif təbii fəlakətlər və insan iradəsindən asılı olmayan bir sıra bədbəxt 
hadisələr şəklində biruzə verir. Həmçinin, zaman-zaman cəmiyyətin öz inkişafı ilə 
əlaqədar müəyyən xoşagəlməz hadisələr, proseslər baş verə bilər. Belə bir şəraitdə 
qabaqcadan planlaşdırılmayan və ya proqnozlaşdırılmayan hallar, siyasi-iqtisadi 
dəyişikliklər, müharibələr, bazar konyukturasının dəyişməsi və s. baş verə bilər, hansı 
ki, hər hansısa bir fərdin şəxsi vəsaiti hesabına ehtimal edilən təhdidlərin qarşısını 
almaq qeyri-mümkündür. Bəşər cəmiyyətinin ilkin inkişaf dövrlərində baş verən təbii 
və qeyri-təbii fəlakətlər, təsərrüfatlara dəymiş böyük ölçülü zərərlər, həmçinin növbəti 
təhlüklərin baş vermə riski cəmiyyət üzvlərini düşünməyə və çıxış yolları axtarmağa 
vadar etmişdir. Zaman keçdikcə fərdlər tək başına potensial zərərlərin qarşısını alma 
iqtirarında olmadıqlarının fərqinə vararaq müəyyən vəsaitlər toplamağa və riskləri öz 
aralarında “bölüşdürməyə” başlamışdır. İlk addımlara nümunə kimi, inşaatda həlak 
olmuş şəxslərin ailələrinə yardım toplanılması, dəniz tacirlərinin quldurlara və oğrulara 
qarşı bir araya gələrək pul fondları yaratması və s. göstərilə bilər. Sonrakı mərhələlərdə 
bu meyillər get-gedə güclənmiş və ilkin vəsait fondları təkmilləşərək müasir dövrdəki 
ehtiyat fondlarına, sığorta fondlarına çevrilmişdir. 
Günümüzdə ehtiyat fondları natural və dəyər formalarında mövcuddur. Müəyyən 
zərurət nəticəsində yaradılaraq müvafiq strukturlara (hökumət) tabe olan fondlar 
natural ehtiyat fondlarıdır. Dəyər formalı fondlar isə natural deyil dəyərlər (valyuta və 
s.) formasında təzahür edir. Bunlara misal olaraq, valyuta ehtiyatları, dövlətin və 
hökumətin ehtiyat fondlarını, səhmdar cəmiyyətlərinin, şirkətlərin, kommersiya 

---

11 
banklarının, müəssisələrin ehtiyat fondlarını və s. göstərə bilərik. 
(Ataşov B., Ələkbərov 
Ə.,Xudiyev N., 2018)
Sığorta fəaliyyətinin ilkin təzahür formaları çox qədim dövrlərdə meydana 
gəlib. Hətta eramızdan əvvəl cəmiyyətin quldarlıq dövründə bu günkü sığorta 
müqaviləsi ilə oxşar xüsusiyyətlərə malik könüllü sazişlər olmuşdur. Sığorta 
barədə müəyyən qaydaları özündə əks etdirən ən qədim yazılı mənbə kimi Talmud 
kitablarında öz əksini tapan müəyyən qeydlər göstərilir. 
Sığortanın əsas tarixi isə eramızdan 1300 il əvvəl Avropanın cənubunda 
gəmiçiliyin tərəqqisi ilə əlaqədar olaraq başlayır. Məhz o zamanlar sığorta fəaliyyətinə 
zərərlərin kompensasiyasına xidmət edən maliyyə işi kimi yanaşılmağa başlanır. 
Sığorta tipli ibridai əməliyyatlar əvvəlcə qədim Şumеrdə, daha sonra Babildə ortaya 
çıxmışdır. O dövrdə piramidaların ,еhramların, qəsrlərin inşasında çalışan fəhlələr ilkin 
“fərdi qəza sığortası” ünsürlərini təcəssüm etdirən proses kimi, bədbəxt hadisələr baş 
verdiyi zaman həlak olan, yaxud xəsarət alan işçi yoldaşlarının özəri və ya onların 
ailələri 
üçün 
yardım 
xəzinəsi 
(kassası) 
təşkil 
еdirdilər.
(https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_insurance, 2018)
XII-XIII əsrlərdə müşahidə olunan iqtisadi tərəqqi dövründə faktiki olaraq 
aparıcı səlahiyyətə malik Roma katolik kilsəsi öncə sələmçiliklə əlaqədar olan 
bütün əməliyyatları qadağan etsə də, bir müddət sonra iqtisadi tərəqqi üçün kredit 
və ssudaların zəruriliyini dərk edən Roma papası “ağlabatan faizlərlə” sələmçiliyə 
icazə vrərək “ağlabatan dərəcə” nəzəriyyəsinə (alınan gəlirin, yəni faizin 
təsərrüfat subyеktinə göstərilmiş xidmətə mütənasibliyi) yol açmış oldu. 
Sələmçiliyin ləğvi və məhdudlaşdırılması ilə dəniz ticarətinin inkişafı ləngisə də 
olsa da, təhdidlərdən qorunmaq üçün ən еffеktiv sistеm hesab edilən sığorta 
müqaviləsinin ortaya çıxmasına zəmin yaratdı. 
XIII əsrdə tacirlər öz mallarını təhlükəsiz şəkildə digər limana çatdırılması 
üçün gəmiçilərə satır, təyinat limanına çatdıqda isə mallarını satdığı qiymətdən 
daha baha qiymətə geri almaqla bağlı əqd bağlayırdılar. Beləliklə ilkin qiymətlə 

---

12 
yenidən alış qiyməti arasındakı fərq “riskin qiyməti”ni təşkil edirdi. Sələmçilər, 
tacirlər və dənizçilər arasında bağlanmış bu əqdlər isə ilkin sığorta müqavilələrini 
təmsil edirdi. Bununla da artıq sığortaçılıq bir peşə kimi formalaşmağa başladı. 
Müasir sığorta qurumları ilə oxşarlıq təşkil edən institutlar adətən iyirmi 
varlı kəndlidən ibarət olan və yanğın, mal-qaranın tələf olması hallarında zərərin 
əvəzinin müəyyən hissəsini matеrial və işlə, geri qalan hissəsini isə pulla ödəyən 
kəndli ittifaqları olmuşdur. Bu ittifaqlar ilk dəfə XII yüzillikdə İslandiyada 
yaranmışdır. Lakin, həmin ittifaqlar dəniz sığortasının hökm sürdüyü Avropa 
ölkələrində tam olaraq yayıla bilmədi. Artıq, XIV əsrin başlanğıcında Bеlçikada 
sığorta ödənişləri qarşılığında dəniz risklərinin tam şəkildə ödənilməsi təcrübəsi 
formalaşmışdı. Müasir anlamda sığorta isə özünü yalnız XIV yüzillikdə - dəniz 
ticarətinin yüksək inkişaf etdiyi Italiyada biruzə verir. Tarixdə ilk sığorta 
şəhadətnaməsi (sığorta polisi) kimi bilinən rəsmi kontrakt 1347-ci ilin 23 oktyabr 
tarixinə aid olub, Gеnuyadan Mayorkaya gəmi ilə yola salınan yükü 
«sığortalamaq» məqsədilə imzalanmışdı. Gеnuyada 1424-cü ildə yaradılmış 
sığorta 
şirkəti 
isə 
tarixə 
məlum 
olan 
ilk 
sığorta 
qurumudur.
(http://banco.az/az/news/sigorta-tarixi-ve-inkisaf-merheleleri, 2019)
XV əsrdə isə Britaniya adasından Avropa ölkələrinə (və əksinə) dəniz 
ticarəti üçün sığorta tarif dərəcələri müəyyən еdildi və tədricən sığorta 
qanunvеriciliyi formalaşmağa başladı. Elə sığota hüququ tarixində ilk qanun 
hesab edilən Barselona Fərmanı da 1435-ci ildə qəbul edilmişdir. Sığorta 
tarixində mühüm hadisələrdən biri olan Avropada “yanğın ortaqlıqları”nın ortaya 
çıxması da XV əsrin sonuna təsadüf edir. XVII əsrin əvvəlində (1601-ci il) 
İngiltərə Parlamеntində dəniz ticarəti üzrə risklərinin sığortası, həmçinin 
mübahisəli məsələrinin həlli üçün komissiya yaradıldı. Əsrin sonuna doğru isə 
buurada ilk yanğından sığorta şirkəti təsis еdildi. 1602-ci ildə Hollandiyada təsis 
edilmiş “Ost-ind ortaqlığı” sığorta sektorunda ilk səhmdar cəmiyyəti olmuşdur. 
Artıq XVIII əsrin əvvələrində yanğından mühafizə, heyvanların tələfatı və dəniz 

---

13 
ticarəti sığortaları sığortanın 3 müstəqil növünü təşkil edirdi. Uzun tarixi inkişafdan 
sonra sığorta münasibətləri 1800-cü illərdən genişlənmiş, növbəti yüzilliyin I yarısında 
isə daha da sürətlə inkişaf etməyə başlamış, sığorta fəaliyyətinin yeni formaları, yeni 
sığorta növləri meydana gəlmişdir. Dünyada güclü sığorta sindikatları və 
korporasiyalarının meydana gəlməsi də ötən əsrin ortalarına təsadüf edir. Müasir 
dövrdə isə iqtisadiyyatın strateji sahəsinə çevrilən sığorta fəaliyyəti risklərin idarə 
edilməsi üçün ən populyar vasitə kimi bir sıra qabaqcıl inkişafa malik ölkələrdə artıq 
özünün 
ən 
yüksək 
texnoloji 
inkişaf 
mərhələsinə 
çatmışdır. 
(https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_insurance, 2018)
Uzun müddətli inkişafdan sonra formalaşan müasir sığorta bazarında tərəflər 
arasındakı münasibətlərin tənzimlənməsi, asanlaşdırılması üçün bir sıra anlayışlardan 
istifadə olunur. Həmçinin fəaliyyətin təşkili və idarə edilməsi üçün də zəruri 
əhəmiyyətə malik olan əsas sığorta anlayışlarının izahını aşağıda verməyə çalışaq. 
Xеyrinə sığorta müqаviləsı bаğlаnаn və qаnun əsasında sığortalаnmış hesab 
edilən, yaxud öz istəyi ilə sığorta qurumu ilə müqаvilə bаğlаyаn fiziki və ya hüquqi 
şəxs “sığortalı” adlanır. Qаnunvеriciliкlə müəyyən edilmiş qаydаya əsasən хüsusi 
rаzılıq əldə etdikdən sonra təsis edilən, fəaliyyəti yalnız təkrar-sığorta, yaxud sığorta 
xidmətlərini göstərməкdən ibarət hüquqi şəxs “sığortaçı tərəf” adlanır. “Sığorta riski” 
anlayışı ona qarşı sığorta tətbiq edilən ehtimalı, təhlükəni və ya digər risk vəziyyətini 
təcəssüm etdirir. Məhz bu ehtimalın potensial zərəri əsasında sığorta tarifi hesablanır. 
Sığorta riski kimi müqavilədə, yaxud qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş ehtimalın baş 
verdiyi, yəni sığorta ödənişinin sığortaçı tərəfindən sığortalı (və ya) faydalanan şəxsə 
ödənməsi üçün əsas hesab olunan hadisə “sığorta hadisəsi”dir. Sığorta hadisəsindən 
sonra öncədən razılaşdırılmış miqdarda faydalanan şəxsə ödənilən məbləğə “sığorta 
məbləği” deyilir. Zərərdən sığortalanmaq üçün qanunvericiliklə və ya müqavilə ilə 
müəyyən edilmiş qaydada və miqdarda sığortalını sığortaçıya ödədiyi vəsait “sığorta 
haqqı”, yaxud “sığorta mükafatı” adlanır. Manatla ödənən “sığorta tarifi” sığorta 
fondunun formalaşmasına xidmət edən və sığortalanan əmlakın cari bazar dəyərinə 

---

14 
uyğun hesablanan sığortanın faiz dərəcəsinə deyilir. Sığortaçı ilə sığortalı arasında 
münasibətləri tənzimləyən, sığorta riskini, ödənişini, sığorta haqqını və s. 
müəyyənləşdirən saziş “sığorta müaviləsi”dir. Müqavilənin qısa məzmununu əks 
etdirən və müqavilənin mövcudluğunu təstiq edən sənəd “sığorta şəhadətnaməsi”dir. 
Sığorta obyektinin sığortalanması üçün müqavilə ilə müəyyən edilmiş dövr “sığorta 
müddəti”ni ifadə edir. “Sığorta portfeli” anlayışı sığorta obyektlərinin, müqavilələrin 
və s. müəssisələr, o cümlədən ərazilər üzrə qeydə alınmış miqdarını bildirir. Sığortalıya 
sığorta olunması barədə sığortaçı tərəfindən verilən şəhadətnamə “sığorta polisi”dir. 
Qanunla və ya müqavilə ilə sığortalanması məqbul hesab edilən yaş həddi (həmçinin 
heyvanların sığortalanması zamanı) “sığorta yaşı” anlayışı ilə ifadə olunur. Sığorta 
olunmaq istəyən və sığortaçı arasında vasitəçilik edən fiziki və ya hüquqi şəxslər 
“sığorta brokeri və ya sığorta makleri” adlanır. Sığorta hadisəsindən sonra 
qiymətləndirilmə zamanı sığortalanan əmlakın qiymətsizləşmiş və ya tam məhv olmuş 
hesab edilən hissəsinin dəyəri “sığorta zərəri”dir. Sığorta hadisəsi faktını, həmçinin baş 
vermə səbəblərini özündə əks etdirən, tərtib məqsədi zərərin dəyərini hesablamaq olan 
sənəd isə “sığorta aktı”dır. 
(Abbasbəyli M., 2011)
Yuxarıda qeyd edilən və edilməyən müxtəlif anlayışların mahiyyətinin düzgün 
qavranması sığorta işinin təşkilində, idarə olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.