Aziz o‘quvchilar!

Darsning borishi (reja):
I.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,
d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi
II. Ona tili darsligi bilan tanishtirish
III.Yangi mavzu bayoni:
1-topshiriq. Matnni o‘qing, unga o‘z munosabatingizni bildiring. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nodoshlari bilan almashtirib qo‘llash mumkinmi? Shu haqda gapiring.
Bola bilan samimiy suhbat kattalarning ham tabiatini tozalashga yordam beradi. Kichkina o‘g‘lim besh yoshida rasm chizishga qiziqib qoldi. U qanday rasm chizmasin, albatta, unda quyosh bo‘lardi va har bir rasmdagi quyosh kulib turardi. Biron-bir suratda quyoshning xo‘mraygani yoki jiddiy turgan holati yo‘q edi. (Eshqobil Shukur)
2-topshiriq. Tuyuqni o‘qing. Unda ishlatilgan shakldosh so‘zlarga izoh bering. Shakldoshlikning qanday leksik vositalar bilan yuzaga chiqqanini aniqlang.
Tig‘i ishqing yorasidur butmagan,
Dardini har kimga aytib butmagan.
Hajr sahrosidur ohim o‘tidin,
Anda gul yoxud giyohe butmagan.
(Navoiy)
So‘zdan to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish har qanday nutqning aniq va ta’sirli bo‘lishini ta’minlaydi. Bunda so‘zning leksik ma’nosi bilan bir qatorda uning uslubiy bo‘yog‘ini ham yaxshi bilish zarur. So‘zning u yoki bu uslubga xoslanganligi va so‘zdagi salbiy yoki ijobiy munosabat ifodasini bilmasdan turib, uni to‘g‘ri va maqsadga muvofiq holatda qo‘llab bo‘lmaydi. Qaysi uslub bo‘lishidan qat’i nazar, nutq tuzuvchi buni inobatga olishi lozim.
Uslubning raso bo‘lishida til birliklari orasidan eng muvofig‘ini tanlash hal qiluvchi ahamiyatga molik. Chunki tilda o‘zaro ma’nodoshlik, shakldoshlik va boshqa xususiyatlarga ega bo‘lgan birliklar talaygina bo‘lib, ular tilning o‘ziga xos boyligi, ranginligini yuzaga keltiradi.
Ma’nodosh so‘zlar bir-biridan muayyan uslubga xos lanishi va emotsional- ekspressiv bo‘yog‘iga ko‘ra farqlanadi. Masalan, yuz, bet, aft, bashara, turq, chehra, jamol, oraz, uzor, ruxsor ma’nodoshlik qatorida yuz so‘zi biron-bir uslubga xoslanmagan, bet, aft, bashara, turq so‘zlarida esa salbiy bo‘yoq darajalangan holda o‘z ifodasini topgan, ko‘proq so‘zlashuv uslubida ishlatiladi; chehra, jamol so‘zlarida ijobiy bo‘yoq mavjud bo‘lib, ular, asosan, badiiy uslubga xoslangan; oraz, uzor, ruxsor so‘zlari esa eskirgan va ko‘proq kitobiy uslub doirasida qo‘llanadi.
Ma’nodosh so‘zlarning uslubiy imkoniyatlari juda katta bo‘lib, ular nutqning jozibali, ta’sirli va aniq bo‘lishiga ko‘maklashadi. Shakldosh so‘zlar va unga yondosh paronimlarning ma’nolarini yetarli darajada farqlash, har bir so‘zning o‘z ma’nosiga muvofiq qo‘llay bilish barcha uslublar uchun zarur. Ayni paytda bunday so‘zlar asosida turli qochirim, kinoyalar, so‘z o‘yinlari kabi nutqni bezovchi usullar ham yuzaga keltiriladi. Mumtoz adabiyotdagi tuyuq janrining asosini aynan shakldosh so‘zlar tashkil etadi.