1. Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti

68.Səfəvilər dövlətinin tənəzzülü,Azərbaycan Nadir şahın hakimiyyəti dövründə.

XVII əsrin sonunda - XVIII əsrin əvvəlində Səfəvi dövləti ağır tənəzzül dövrü yaşayırdı. C. Malkolm bu dövrlə bağlı qeyd edir ki, ondan “daha təlatümlü, daha həyəcanlı dövrü təsəvvür et­mək qeyri-mümkündür”.[1]Digər bir müəllif Səfəvi dövlətini XVIII yüzilliyin ilk 25 ilində “hərc-mərclik burulğanında batmış ölkə” kimi səciyyələndirmişdir.[2]Səfəvi dövlətinin hərbi-siyasi zəifliyindən istifadə edən əf­qan silahlı dəstələrinin başçısı Mir Mahmud İsfahana hərbi yü­rüş etdi. Səkkiz aylıq mühasirədən sonra - 1722-ci ilin ok­tyabr ayı­nın 23-də Səfəvi dövlətinin paytaxtı İsfahan əfqan Mir Mah­mud tərəfindən tutuldu. Mir Mahmud özünü şah elan etdi. Şah Sultan Hüseynin oğlu Təhmasib hələ 1722-ci ilin iyun ayında 800 Qacar döyüşçüsünün müşayiəti ilə İsfahandan qaçmışdı.[3]O, noyabr ayında özünü şah II Təhmasib elan etdi. H. Braunun qeyd etdiyi kimi, “İranda hakimiyyət kollapsı qonşu imperiyaların təcavüzü üçün bir işarə oldu”.[4]Qəndəharda qilzay tayfasının üsyanı və bu üsyanın ardınca başlanmış ara müharibələri nəticəsində xeyli zəifləmiş Səfəvi dövlətinin fəlakətli vəziyyətindən istifadə edən Rusiya və Os­manlı dövlətləri Cənubi Qafqaz bölgəsində daha fəal siyasət ye­rit­məyə başladılar.

Lakin, zəifləmiş Səfəvi dövlətinin xarici dövlətlər qarşısında qey­ri-fəal obyekt kimi itaət göstərəcəyinə dair ümidlər özünü doğ­rult­madı. Rusiyanın əfqanlarla və Osmanlı dövləti ilə müqaviləsi şah II Təhmasib tərəfindən tanınmadı. Səfəvi dövlətinin işğal edil­miş ərazilərinin əhalisi istilaçılara tabe olmaq istəmirdi. II Təh­masibin dövlətin şimal-qərb bölgələrini tərk edərək taleyin hök­­münə buraxmasına baxmayaraq, həmin ərazilərdə osman­lı­lara qarşı daim xalq üsyanları baş verməkdə idi.[5]Əfqan, Osman­lı və Rus işğallarının ağır nəticələri Əfşarlar soyundan olan iste­dad­lı sərkərdə Nadirin[6]rəhbərliyi altında istilaçılara qarşı azad­lıq mübarizəsinin yüksəlişi üçün əlverişli şərait yaratdı.

Əfşar tayfasının türk mənşəli olduğunu bir çox yazılı mənbələr, o cümlədən Mahmud Qaşğari (XI əsr) təsdiq edir. “Əf­şar­lar türk oğuz boylarından biridir. Oğuzlar 22 boydan iba­rət olan türkmanlar idilər. Əfşar tayfası bu türkmanlar silsilə­si­nin altıncı sırasında xatırlanır”.[7]Əli Əkbər Dehxodanın yazdığı­na görə, “əfşarlar əsl-nəcabətli türk qəbilələrindən biridir”.[8]Bu fakt ingilisdilli qaynaqlarda da özünün təsdiqini tapır.[9]Fəzlullah Rə­şidəddin Həmədaninin[10]məlumatlarına görə (L.Lokkart da bu məlumatları öz əsərində təqdim edir), əfşarlar “düzənliklərdə ya­şa­yan türk xalqıdır”, qəbilənin mifik banisi Əfşar (və yaxud Avu­şar) babası Oğuzun (türklərin əfsanəvi əcdadının) qoşun­larının sağ cinahında döyüşürdü. Əfşarlar XIII əsrdə monqol­la­rın yürüşləri zamanı bu ərazilərə Mərkəzi Asiyadan köçmüş, Azər­baycanda da məskunlaşmışlar. Şah I İsmayıl (1487-1524) özünün nəhəng ordusunu əsasən əfşarlardan və altı digər türk tayfasından (şamlu, rumlu, ustaclu, təkəlu, zülqədər və qacar) təşkil etmişdi. L.Lokkart “Tarixi-Nadiri” əsərinin müəllifi Mirzə Mehdinin məlumatlarına istinadən göstərir ki, Nadir Qırxlu bo­yuna mənsub idi. Bu boy şah I İsmayılın dövründə Xorasana köçmüşdü.[11]Nadirin türk olduğunu belə bir fakt da təsdiqləyir ki, o, şifahi danışıqda Azərbaycan türkcəsinə üstünlük verirdi. Na­dir şah Osmanlı sultanına və Moğol imperatoruna məktublarında tez-tez bu dövlət başçılarının ümumi türk soyuna mənsub olduq­la­rına işarə edirdi.[12]Qriqorian katolikosu və salnaməçisi A. Kre­ta­sinin məlumatları da bunu təsdiq edir. O, əsərinin bir cox fə­sil­lərində Nadirin erməni hərfləri ilə, Azərbaycan türkcəsində bütöv dialoqlarını nümunə kimi təqdim edir.[13]M. Astrabadinın mə­lumatına istinad etmiş E. Takerin qeydinə görə, Nadirin rəs­mi xronikasının ön sözündə deyilirdi ki, “bu qəhrəman layiqli türk­man soyundandır”.[14]

Yazılı qaynaqların məlumatlarına görə, 1726-cı ildə 37 yaşlı Nadir 6 minlik dəstəsi ilə şah II Təh­masibə xidmət etməyə başlamış və “Təhmasibqulu xan” adı­nı qəbul etmişdi.[15]Fətəli xan Qacarın ölümündən sonra Nadirqulu xan şah II Təhmasibə silahlı qüvvələrinin baş komandanı təyin edildi. Qay­naq­ların məlumatlarına görə, Nadir bu vəzifəni bircə şərtlə qəbul etmişdi: “Mən sizin əmrinizə yalnız o şərtlə tabe olaram ki, bir istəyimi yerinə yetirəsiniz. O, aşağıdakından ibarətdir: Siz bütün dövlət hakimiyyətini mənə verəsiniz, şərəflə taxtınızda otura­sı­nız, hərbi işləri mənə həvalə edəsiniz və bu işlərə qarışmaya­sınız”.[16]