1. Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti

67.XVII əsrin ortalarında Azərbaycanda ictimai-iqtisadi vəziyyət.

Azərbaycanda bu dövrdə çəltik və paxla əkininə böyük əhəmiyyət verilirdi. Evliya Çələbinin məlumatına görə Gəncə, Şamaxı, Təbriz, Ərdəbil, Marağa və Naxçıvanda çəltik və paxla yetişdirilirdi.

Kənd təsərrüfatı bitkiləri içərisində pambıq xüsusi yer tuturdu. Evliya yazırdı ki, Şirvan, Xoy və Gəncədə pambığın yeddi növü yetişdirilirdi: zəhi, monlayi, zəfərani, ləli, xass, bəyaz və s. Bu növlər Bakı, Təbriz və Marağada da geniş yayılmışdır.

Azərbaycan öz meyvələri ilə Ön Şərqdə məşhur idi. Burada alma, şaftalı, armud, ərik, badam, püstə, gavalı, üzüm, əncir, qoz, fındıq, şabalıd, Xəzərsahili vilayətlərdə isə sitrus bitkiləri, zeytun yetişdirilirdi. J.Şardenin məlumatına görə, Təbrizdə üzümün 80 növü vardı.

Azərbaycanda tərəvəzçilik və bostançılıq geniş yayılmışdı. Bu sahədə Təbriz, Şamaxı, Naxçıvan və Bakı şəhərləri xüsusilə fərqlənirdi. Barama qurdu yetişdirmək əhalinin ənənəvi məşğuliyyətlərindən biri idi. Şirvanda və Qarabağda bu sahə daha çox intişar tapmışdı. Adam Olearinin məlumatına görə, XVII əsrin 30-cu illərində bütün Səfəvi imperiyasında 18 min yük ipək istehsal olunurdu. Onun 5000 yükünü Şirvan, 2000 yükünü Qarabağ, 3000 yükünü isə Azərbaycanın cənubu verirdi. Bakı ətrafında az miqdarda kətan, Azərbaycanın bəzi bölgələrində isə toxuculuqda müstəsna əhəmiyyəti olan qızıl boya və zəfəran yetişdirilir, qırmızı boya (Bərdə, Mərənd) əldə edilirdi.

XVII əsrdə Azərbaycanda yetişdirilən yeni mədəni bitki növlərindən biri tütün idi. İran tarixçilərinin məlumatına görə, tütünü XVI əsrin 90-cı illərində portəkizlər Azərbaycana gətirmişdilər. Tütün Azərbaycanın cənub və cənub-qərb vilayətlərində becərilirdi.

Əkinçilikdə süni suvarma mühüm rol oynayırdı. Burada dörd cür süni suvarma mövcud idi. Şarden yazırdı ki, İranda dörd növ su vardır: iki yerüstü-çay suyu və bulaq suyu, iki yeraltı-quyu suyu və yeraltı axın-kəhriz. Bundan başqa hər bir çaydan çoxlu kanallar çəkilir və vegetasiya dövrü geniş istifadə edilirdi.

XVII əsrdə Azərbaycanın iqtisadiyyatında maldarlıq da mühüm yer tuturdu. Bu, təkcə yerli əhalinin və daxili bazarın tələbini deyil, həm də qonşu ölkələrə külli miqdarda maldarlıq məhsulları verməyə imkan yaradırdı. Əhalinin xeyli hissəsi yaylaqda maldarlığı ilə məşğul idi. Bununla əlaqədar Məhəmməd Məsum ibn Hacıağa İsfahaninin söhbəti maraq doğurur. O, Qarabağ hakimi Murtuzaqulu xan Ziyadoğlu Qacarın vəziri kimi XVI əsrin 40-60-cı illərində Qarabağı idarə edən ulu babası Şahverdi Sultanın həyatından bir epizod təqdim edir: "Şahverdi Sultan onun yanına gəlmiş Osmanlı nümayəndələrinin əhval-ruhiyyəsinə təsir etmək üçün mal-qaradan alınan vergi siyahısı ilə məşğul olan mirzələri çağırdı və qonaqların iştirakı ilə qoyunların sayını bildirən siyahını təqdim etməyi məsləhət gördü. Mirzələr məlumat verdilər ki, indi Qarabağda mübaliğəsiz və tərifsiz yüz min sürü qoyun vardır".

Səfəvi şahlarının Qarabağda, Mərənddə və Marağada xüsusi ilxıları vardı. Bütün Səfəvi imperiyası dövründə dəvədən əsas yükdaşıma vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. Dəvə XVII əsrdə, əvvəlki illərdəki kimi, "səhra gəmisi" ləqəbini şərəflə doğruldurdu.

Azərbaycanda quşçuluq, arıçılıq (Şamaxı) inkişaf etdirilirdi. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə feodal-torpaq mülkiyyəti var idi: 1. Dövlət torpaqları. 2. Şah nəslinə aid olan torpaqlar. 3. Hərbi və mülki bürokratiyanın şərti himayəsində olan torpaqlar (soyurqal, tiyul). 4. Məscid və kilsə torpaqları (vəqf). 5. Xüsusi sahibkar əmlakı (mülk). 6. Camaat torpaqları.

XVII əsrdə birinci iki torpaq mülkiyyəti forması üstünlük təşkil edirdi. Divanın bütün gəliri dövlət xərclərini ödəməyə sərf edilirdi, şah nəslinə aid olan torpaqlardan gələn gəlir xəzinəyə verilir, yaxud şahın razılığı ilə xərclənirdi. Şah familiyası üzvlərinə mənsub olan torpaqlardan götürülən gəlir isə onların özlərinə xərclənirdi.