1. Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti

73.Şımal xanlıqlarını birləşdirmək uğrunda Qubalı Fətəli xanın mübarizəsi.

Yarımmüstəqil inzibati vahid kimi XVIII əsrin sonlarından mövcud olan Quba xanlığının ilk xanı Hüseyn xan 1689-cu ildə vəfat etmişdir. Quba xanlığı Rusiyanın tərkibinə keçdikdən sonra isə Quba xanı Hüseynəli xan olmuşdur [9, s.38-39].

1747-ci ildə Nadir şahın sui-qəsd nəticəsində vəfatından sonra müstəqillik əldə edən Quba xanlığı iqtisadi və hərbi cəhətdən öz gücünü artırdıqdan sonra ərazilərini genişləndirməyə başlayır. Hüseynəli xanın oğlu Fətəli bəy tərəfindən 1757-ci ildə Salyana təşkil olunan yürüş nəticəsində Salyan Quba xanlığına birləşdirilir.
Hüseynəli xanın vəfatından sonra Qubanın yeni xanı 22 yaşlı Fətəli oldu. Fətəli xan qısa müddətdə özünü bacarıqlı və mahir dövlət adamı kimi sübut edir. Onun apardığı siyasət nəticəsində Quba xanlığının ərazisi genişləndi.
Fətəli xan birləşdirmə siyasətinə Dərbənddən başladı. Dərbənd hakimi Məhəmməd Hüseyn xanın əhali üzərinə qoyduğu ağır vergi yükü ona qarşı narazılıqları artırmışdı. Fətəli xan yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək Məhəmməd Hüseyn xanın siyasətindən narazı olan bəylərə bəxşişlər verməklə, onlara diqqət göstərməklə öz ətrafına topladı. Hətta bəzi bəylər Qubaya köçmüşdülər. Həmin bəylərin köməkliyi ilə Dərbənddə özünə sadiq tərəfdarlar toplayan Fətəli xan 1760-cı ildə Dərbəndə hücum edir. Müqavimətlə qarşılaşmayan Fətəli xan ona sadiq şəhər əhalisinin köməkliyi ilə Dərbəndi aldı. Hakimiyyətdən salınmış Məhəmməd xan isə ailəsi ilə bərabər Bakıya gedərək, ömrünün axırına kimi orada yaşayır.
Salyan və Dərbəndin Quba xanlığına birləşdirilməsindən sonra Quba xanlığı daha da gücləndi. Şəki xanı Hüseyn ağa Qazıqumuqlu Məhəmməd tərəfindən 1759-cu ildə hakimiyyətdən salındıqdan sonra yardım istəmək üçün Fətəli xana müraciət edir. A.Bakıxanov yazır ki, Hüseyn ağa Fətəli xanın yardımları və əyanların onun tərəfində olması nəticəsində Şəkidə hakimiyyətini bərpa edə bilir. [4,s.187]
Bakı xanlığının ərazisini Quba xanlığına birləşdirmək istəyən Fətəli xan ilk əvvəl xanlığın iqtisadiyyatına zərbə vurmağı planlayır. Fətəli xan Bakının liman şəhəri kimi mövqeyini zəiflətmək məqsədilə Rusiya ilə ticarəti Dərbənd, Salyan və Niyazabad kimi özünün nəzarətində olan limanlara istiqamətləndirərək Bakını iqtisadi cəhətdən sıxışdırır. Fətəli xan həmçinin diplomatik addımlar ataraq Bakı xanlığını qorumağı öhdəsinə alır. Fətəli xan “nigah diplomatiyası”nın vasitəsilə Bakını dinc yolla özünə tabe edir.
Fətəli xan 1767-ci ildə bacısı Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə verir. 1767-ci ildən etibarən Bakı və Abşeron Quba xanlığının tabeçiliyinə keçir. Öz ağlı, dünyagörüşü ilə seçilən xanımlardan olan Xədicə Bikə qardaşı Fətəli xanın tövsiyələri ilə Quba xanlığının xeyrinə Bakı xanlığının idarəetməsində fəal iştirak etmişdir. Məlik Məhəmməd xan Bakıda olmadığı vaxtlarda xanlıq Xədicə Bikə tərəfindən idarə olunurdu. Məlik Məhəmmədin 2 il Qarabağ xanı tərəfindən girov saxlandığı, həmçinin onun Məkkə ziyarəti zamanı Xədicə Bikə xanlığı təkbaşına idarə etmişdir [12,s.103].
Bakının da Quba xanlığına tabe etdirilməsindən sonra Fətəli xana “Quba, Dərbənd, Bakı və Salyan rəisi” deyə müraciət olunurdu [3, s.102-103].
Şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarının Fətəli xan tərəfindən birləşdirilməsinin ilk mərhələsi Bakı xanlığının tabe edilməsi ilə bitir. Fətəli xanın Şamaxı və Cavad xanlıqlarını özünə tabe etmək uğrunda mübarizəsi isə ikinci mərhələni təşkil edir.
Şamaxı xanlığı ticarətin və sənətkarlığın inkişaf etdiyi, hərbi cəhətdən güclü bir xanlıq idi. Şamaxı xanlığını digər xanlıqlardan fərqləndirən cəhət isə burada ikihakimiyyətliyin mövcud olması idi [5,s.23].
Şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək qayəsində olan Fətəli xan üçün Şamaxı xanlığını tabe etmək həm iqtisadi, həm də hərbi-strateji cəhətdən sərfəli idi.
Dərbənd və Bakının Fətəli xan tərəfindən tabe edilməsindən sonra Quba xanlığının gücü artır. Mənbələrin verdiyi məlumata əsasən Fətəli xan Şamaxı xanlığından onları dağıstanlılardan müdafiə etmək qarşılığında illik 10 min manat istəyir. Şamaxı xanı 4 il ərzində bu məbləği ödəməyə razı olduğundan 2 xanlıq arasında bu illərdə gərginlik yaşanmır. [6, s.253; 12, s.103]
Lakin 4 ildən sonra Şamaxı xanı xərac ödəməyi dayandırır və bundan sonra 2 xanlıq arasında 1765-1769-cu illəri əhatə edən qanlı mübarizə başlayır. Şəki xanı Hüseyn xanın bu mübarizədə Şamaxı hakimlərinin yanında olması Fətəli xanın işini daha da çətinləşdirir.
Şamaxı xanı Məhəmməd Səid xan Fətəli xanla qarşı-qarşıya gəlməkdən çəkinirdi. Fətəli xan Qaraqaytaqdan və Qazıqumuqdan muzdlu qüvvələr gətirməklə öz hərbi gücünü daha da artırmışdı. Fətəli xan tərəfindən Müci qalası tutulduqdan sonra Şamaxı hakimləri Fətəli xana tabe olub, xərac verməyə razı oldular.
Bir müddətdən sonra Şamaxı hakimlərinin saziş üzrə öhdəlikləri yerinə yetirməməsi barışığın pozulmasına gətirib çıxarır. Şəki xanı Hüseyn xanın Şamaxı xanı ilə müttəfiqlik etməsi Fətəli xanın işini çətinləşdirdiyindən Fətəli xan qərara gəlir ki, Hüseyn xanla Şamaxı xanının arasını pozsun. Fətəli xan istəyinə nail olur və Hüseyn xanı öz tərəfinə çəkir. Fətəli xan müttəfiqi Hüseyn xan ilə birlikdə 1768-ci ilin mayında Şamaxıya hücum edir. Şamaxı xanlığı müttəfiqlərin sürətli hücumu nəticəsində müdafiəni təşkil edə bilmədiyindən xanlıq ərazisi müttəfiqlər tərəfindən alınır. Şamaxı şəhəri də aclıq səbəbindən mühasirəyə davam gətirə bilməyib 1768-ci ilin iyun ayında təslim olmaq məcburiyyətində qalır.