1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

— U nimadir, havodagi do‘langan?

U nimadir, yer yuzini suv olgan?

U nimadir, orqasida og‘zi bor?

U nimadir, o ‘rtasida mag‘zi bor?

U nimadir, suv ichida joni bor?

- Bulut b o ‘lar havodagi d o ‘Iangan,

Yomg‘ir b o la r yer yuzini suv olgan,

Tegirmondir, orqasida og‘zi bor,

Bug‘doy b o ‘lar o ‘rtasida mag‘zi bor.

Baliq bo‘lar suv ichida joni bor.

Bu xildagi topishmoqlarning yuzaga kelishida yozma adabiyot namunalarining, qissalaming muayyan ta ’siri ham b o llgan. shuning uchun ham bunday namunalar «Oshiq Oydin», «Oshiq Alvand», «Xirmondali» kabi kitobiy dostonlarga yaqin asarlarda, Maxtumquli va Durdi qilich aytishuvlarida ham uchraydi. Savol-topishmoqlarning javobi birgina so‘zdan iborat bo‘lgan, yuqoridagilarga o ‘xshab keng izoh talab qilmaydigan namunalari ham mavjud. Bu jihatdan javobi shamol b o lg a n va shamolning tilidan aytilgan topishmoq xarakterlidir: Aqqa o‘tdim, bildingmi? Baqqa o ‘tdim, bildingmi, Oq quvrayning boshini —Chertib o ‘tdim, bildingmi? 0 ‘zbek xalq topishmoqlarining yana shunday xillari borki, ularda sanoq sonlar ishtirok etadi, ya’ni u yoki bu narsa va hodisa shu sonlar yordamida jumboqlanadi. Bunda narsa va hodisalar orasidagi 0‘xshashliklar ham hisobga olinadi, albatta. Masalan: Bir daraxtda o ‘n ikki shoxa, H ar shoxada o ‘ttiz yaproq, Yaprog‘ining bir yoni qora, bir yoni oq. Bu topishmoqning javobi bir yil, o ‘n ikki oy va o ‘ttiz kecha-kunduzdir. Xalqimizning topishmoq repertuarida yana shunday nam unalar borki, ularning javoblari sanash, hisob-kitob qilish orqali chiqariladi. Bir misol: «Bir to ‘da g‘oz uchib borar ekan, bir g‘oz ro‘para kelib: — Ey, yuz g ‘oz, salomat bormisiz,— debdi. Shunda uiardan biri:—Biz yuz g‘oz emasmiz. Yana biz miqdori g‘oz b o ‘lsa, yana bizning yarmimiz miqdori va yarmimizning yarmi b o is a , u vaqtda sen ham q o ‘shilsang, yuz g‘oz b o ‘lamiz, — debdi. Havodagi g‘ozlar qancha ekan?» Javobi: 36 (36 + 36+18 + 9 + 1 = 100).

Bu xil namunalami masala-topishmoqlar deyish mumkin. Ammo u la r x alq o r a s id a n ih o y a td a k am ta rq a lg a n . 0 ‘z b e k x alq topishmoqlarining topishmoq-maqol, topishmoq-o‘yin, topishmoq- tez aytish, topishm oq-qo'shiq, topishmoq-ertak kabi turlari ham mavjud. Ammo ularning namunalari nihoyatda ozchilikni tashkil etadi. 0 ‘zbek xalq topishmoqlari tematik jihatdan g‘oyatda boy va rang-barangdir. Xalqimiz ijtimoiy-maishiy turmushining mamlakatimiz tabiati, geografiyasi, ekologiyasi, nabotot va hayvonot olamining, inson va koinotning biror sohasi yo‘qki, ular haqida bir-biridan go‘zal, g‘oyatda ixcham va siqiq topishmoqlar yaratilmagan b o ‘lsin. Yer va osmon, daryo va ko‘llar, tog‘-u toshlar, dov-daraxt va o ‘rmonlar, mevazor bog‘lar va keng dalalar, oila-ro‘zg‘or jihozlari va mehnat qurollari, m om aqaldiroq va chaqm oq, sel va b o ‘ron, zulmat va yorug‘lik, oy va fasllar, hayvonot va o ‘simliklar olami, o ‘quv qurollari va musiqa asboblari, zamonaviy texnologiya va texnika vositalari, inson va uni o ‘rab olgan muhit haqida ko‘plab topishmoqlar to ‘qilib, avloddan avlodga o ‘tib, bizning kunlarimizgacha aytilib kelinmoqda.

Topishmoqlarda xalqning kundalik hayoti, yurish-turishi va yashash tarzi, ishonch-e'tiqodi, tasaw urlari va olamga qarashi aks etgan. Shu bilan birga topishm oqlarda tarixiy voqealar, ijtimoiy-siyosiy masalalar, sinfiy munosabatlar ham qisman o ‘z ifodasini topgan. Masalan, bit haqidagi «Abdullaxon— beustixon», «Osmoni resmon, Mulla A b d u rah m o n —beustixon» topishmoqlarining birinchisida Buxoro xoni Abdullaxon (XVI asr), ikkinchisida qo‘qon xonligida xalqqa zulm o'tkazgan A bdurahmon oftobachi (XIX asr) ko‘zda tutilayotganligini payqash qiyin emas.74 Ayrim topishmoqlarda sotsial-sinfiy m unosabatlar yanada yorqinroq aks etgan. «Hammaga to ‘n tikadi, o ‘zi yalang‘och» (igna) topishmog‘i xuddi shunday chuqur ijtimoiy mazmunli jumboqlardandir. Topishmoq kontekstidan boshqalar, ya'ni boy va amaldorlar uchun

ertayu kech m ehnat qilib, o ‘zi ya!ang‘och qolgan kam bag‘al hunarmand nazarda tutilayotganligi sezilib turibdi. Topishmoqlar hamma davrlarda yaratilgan. Ijtimoiy hayotga yangi narsa va hodisalaming kirib kelishi bilan ular haqida topishmoqlar ham yaratila borgan. Natijada, hayotimizga kirib kelgan samolyot, poezd, avtomashina, tramvay, traktor, patefon, radio, televizor, yeryo‘ldoshi, telefon, lampochka haqida qator topishmoqlar yaratildi: