1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

— Nima qilasan?

— Tog‘dan yumalatib, o ‘tin qilaman.

Shundan keyingina aytuvchining o ‘zi topishmoqning javobini aytgan. Javobini bilmay turib, topishmoq aytish qattiq qoralangan. Masxara b o ‘lishdan uyalish, tahqirlanishdan qochish istagi topishmoq aytish o ‘yiniga qatnashuvchilarni ko‘p bilishga, fikriy qobiliyatlarini doim o ‘stirib borishga undagan. «Shahar bergandagi» tahqirom o`z gaplar undagi ishtirokchilami sira ham ranjitmagan, aksincha, davrada ruhiy ko'tarinkilik, xushchaqchaqlik paydo qilgan, ularning qiy-chuvi, xursandchiligiga sabab bo’lgan. Topishmoq folklorning qadimiy janrlaridan biridir. Uning paydo bo‘lishi, qadimiy vazifasi va dastlabki shakli haqida olimlar turli-tu m a n q a r a s h la r n i ilgari surganlar . Mashhur ingliz olimi E.B.Taylorning fikricha, topishmoq madaniyat tarixida maqol bilan birga paydo b o ig an bo‘lib, uning gullagan davri sivilizatsiyaning quyi va o ‘rta bosqichlariga to ‘g ‘ri keladi. Uningcha, topishmoq an ’anaviy savol-javob shaklidagi odatda quruq hazilga olib boruvchi hozirgi so‘z o ‘yini emas, balki u jiddiy javob berishni talab qilgan qadimiy shaklda tuzilgan topshiriqdir. Sfinks topishmog‘i buning tipik namunasi bo‘lishi mumkin.70 Qadimgi grek mifida Sfinks boshi ayol, tanasi sher bo‘lgan qanotli maxluq sifatida tasaw ur qilingan. U Fiv shahri yaqinida joylashib olib: «Kim ertalab to ‘rt, kunduz ikki, kechqurun uch oyoqda yuradi?»—deya topishmoq aytadi va javob topa olmaganlarni o'ldiradi. Nihoyat, Edip: «Inson bolaligida emaklaydi, ulg‘ayganda tik yuradi va qariganda hassaga suyanib qoladi>>,— deb bu jumboqni yechadi va Fiv shahriga shoh bo‘ladi.Topishmoqlar shartli yashirin nutq asosida yuzaga kelgan b o ‘lib, uning zamini kishilaming qadimiy e’tiqod va tasawurlari, olamni bila borish va idrok etish darajasi bilan bog‘liqdir. Darhaqiqat, Z .H u s a in o v a n in g y o zish ich a: « 0 ‘tm ish d a ta b ia t va ta b ia t hodisalarining o ‘zi bir jumboq b o ‘lganki, odam lar uning sirini bilmaganlar va yecha olmaganlar, ularga u sirlar bir m o‘jizaday bo‘lib ko‘ringan... Shaxs o‘zini qurshab turgan tashqi obyektiv olamni taniy boshlagan bir paytda undagi narsa va hodisalaming qaysi yo‘l bilan yaratilishini anglash, bilish istagida narsa va hodisalarnt bir- biriga solishtirish, qiyoslash va b a’zan qarama-qarshi q o ‘yish bilan o‘rgana boshlagan. Ular quyosh, oy, yulduzlar harakatining, chaqmoq chaqishi, kolk guldurashi, bulut kelishi, shamol esishi, qor-yomg‘ir yog‘ishi kabilaming mohiyatini to ‘la anglab yetmaganlar va animistik

tushunchalarga asoslanib, ularning hammasida jon bor, deb tasavvur qilganlar. Bunday tushunchalarning ba'zi ko‘rinishlari topishmoqlarda ham uchraydi. «Bir otasi, bir onasi, necha yuz ming bolasi» topishmog‘ida quyosh, oy, yulduzlar insonga qiyos qilinib, jonlantirib berilishi ibtidoiy tushunchalar bilan bog‘liq. Chunki inson hali tabiat va u n in g sirlarin i to ‘g‘ri tu sh u n ib y eta o lm ag an , to tem istik tushunchalar hukmron bo‘lgan paytlarda quyosh va oyni otalik va onalik boshlang‘ichi — ota va ona deb tasaw ur etgan». Demak, to p ish m o q lar bir vaqtlar muayyan magik vasifalami ado etgan zamonlaridan boshlab, aql-zakovat, ziyraklik musobaqasi, ko‘ngil o ch ish , o ‘y in -k u lg i vositasiga aylangan d av rlarig ach a b o ‘lgan murakkab taraqqiyot yo‘lini bosib o ‘tgan. Shuning uchun ham ular hayotni tasvirlash mohiyati, tuzilishi, badiiy xususiyatlari jihatidan turli-tum an bo ‘lib, ko‘p zamonlar izini o‘zlarida saqlaganlar, xalqning estetik didi, hissiy tuyg‘ulari osha borgan, tabiat va jamiyatni bilish qudrati kuchaya borgan sari ulardagi mifologik tasaw urlar va qadimiy tu sh u n ch alar susaya borib, poetik bosim birinchi planga chiqa boshlagan. N atijad a, to p ish m o q tu rli-tu m an m arosim lar b ilan bog‘liqligi va boshqa maishiy funksiyalarini yo‘qotib, sof badiiy- estetik vazifa o ‘taydigan janrga aylanib qolgan.

0 ‘zbek xalq topishmoqlarining asosiy qismini metaforik topishmoqlar tashkil etadi. Qadimiyatning ulkan olimi Aristotel, topishmoqlaming metaforalardan tashkil topganligini alohida ta ’kidlaydi: «Amalda topishmoqning mohiyati haqiqatan mavjud b o ‘lgan narsa to ‘g‘risida so‘zlash, Shu bilan birga, butunlay mumkin b o ‘lmagan narsalami birlashtirishdir. Bunga (ko‘p qo‘llanadigan) so‘zlar vositasida erishib bo‘lmasa. metaforalarorqalimumkin».73 Chindan ham metafora narsa va hodisalar, predmetlaming u yoki bu belgisi o ‘xshashligiga asoslangan p o etik k o ‘chim b o ‘lib, a n ’anaviy topishm oqlam ing m o h iyatini belgilaydi. M asalan , sabzi haqidagi «Yer tag id a o ltin qoziq» topishmog‘ini olaylik. Bunda sabzining rangi (sariqligi) oltinga, ko‘rinishi

(shakli) qoziqqa o ‘xshashligi hisobga olingan. Demak, mazkur topishmoqning javobi sabzi bo‘lsa, uning ko‘chimi oltin qoziqdir. Mazkur topishm oqning «Yer tagida qator qoziq» variantida esa, sabzining faqat ko‘rinishi (shakli) nazarda tutilgan. «Qizil qiz yer ostida, sochlari yer ustida», «Sariboy akam ichkari, Soqollari tashqari» kabi variantlarda jonlantirish priyomi bilan birgalikda metaforik ko‘chimning turli jihatlari ham namoyon b o ‘lgan. 0 ‘zbek xalq topishm oqlarining yana bir turini so‘roq (savol) topishm oqlar tashkil etadi. Bunday topishmoqlarda predmetlaming o‘xshash belgilari bir-birlari bilan solishtirilmaydi, balki topuvchi oldiga m a’lum so‘roqlar, muayyan vazifalar q o ‘yiladi. Metaforik topishmoqlarda javob yashiringan predmetning nomidangina iborat b o ‘lsa, bu xil top ish m o q lard a javob keng izohlanadi. M asalan, «Dunyoda to ‘rt narsa yo'q» topishmog‘ining javobi shunday: Osmonning ustuni yo‘q, Hovuzning qopqog‘i yo‘q, Ko‘rpaning yengi yo‘q. Oshpichoqning qini yo‘q. So'roq (savol) topishmoqlarning juda murakkab ko‘rinishlari ham mavjud. Masalan: