1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

Mo lo‘batakonem-u falak lo‘batboz,

Az ro‘yi haqiqat, na ki az ro‘yi majoz;

Bozicha hamekunem bar nati vujud,

Aftem ba sanduqi adam yak-yak boz.

Bu ruboiy Sh.Shomuhammedov tarjimasida shunday jaranglaydi:

Bizlar qo‘g‘irchog‘-u, falak qo‘g‘irchoqboz,

Bu so‘zim chin so‘zdir, emasdir majoz.

Yo‘qlik sandig‘iga bir-bir tushamiz,

Vujud palosida o ‘ynagach bir oz.76

Shuningdek, ruboiynavislikda uning an ’analarini davom ettirgan Pahlavon Mahmud (1247-1326) ruboiysidagi tubandagi satrlarda ham shu fikrning rivojlantirilganligini kuzatish mumkin:

Quyosh charog4 bo‘lsa, jahon bir fonus,

Q o‘g‘irchoqdek tunda biz sargardonmiz.

M.Qodirov garchi qo‘g‘irchoq teatrini «qo‘g‘irchoq o ‘yini» deb ta’riflab, uni dorboz, nayrangboz, chavandoz, ayiq, ilon, maymun o ‘ynatish va yog‘och o ‘yini kabilar bilan bir qatorda q o ‘ysa-da. aslida jonli so‘zlashuvda «Qo‘g‘irchoq o ‘yini» ifodasi bolalaming q o ‘g‘irchoq o ‘ynashini anglatishini, binobarin, u nisbiy ma'nodagina qo‘g‘irchoq teatri hodisasini ifodalashi mumkinligiga u qadar ahamiyat bermaydi. Qolaversa, qo‘g‘irchoq o ‘ynayotgan qizaloq q o ‘g‘irchoqboz ham emas. Qo‘g‘irchoq vositasida biror hayotiy voqelikni ko‘rsatish nfyatida q o lg‘irchoqlam i o ‘ynatuvchi, ya’ni boshqarib turuvchi kishilar qo ‘g ‘irchoqbozlaryoki korfarmonlar deb yuritiladi. Ular sahna oldida, yo sahna ortida turib, q o ‘g‘irchoqlarning o'zaro munosabatiga aralashadilar, aniqrog‘i, ulami harakatga solib, o ‘zaro munosabatga kirishuvlarini ta ’minlaydilar. Har bir q o ‘g‘irchoqning ruhiyatiga, k o ‘rinishiga m oslab ovoz berad ilar, b u n d a ovozni turlantirish uchun tillari tagiga maxsus safil (kichkina plastinka moslama) q o ‘yib oladilar. Binobarin, qo‘g‘irchoqlarni jonlantirib, voqelik mantiqiga mutanosib harakatga omuxta ovozda so‘zlash uchun korfarmon (qo‘g‘irchoqboz)larda alohida aktyorlik iste’dodi shakllangan b o ‘lm og‘i zarur. Qolaversa, ularning o ‘z leksikasi mavjuddir. So‘z ularning asosiy quroli hisoblanadi. Ular jonli xalq tilid a n u stalik b ilan fo y d alan ib , q o ‘g ‘irch o q ijro etay o tg an personajning individualligini ta ’minlaydilar.

Qo‘g‘irchoqbozlik san’ati sirlari esa o ‘tmishda avloddan-avlodga o‘tishi uchun korfarmonlar o ‘z hunarlarini bolalariga o ‘tkazish asosida an ’anaviylik kasb etgan. Buning uchun esa o ‘tmishda yurtimizda qo‘g‘irchoqbozlar alohida mahallalarda yashagan, hatto chetdan qiz ham olmagan va chetga qiz ham chiqarmay, o‘z kasblarini farzandlariga o‘rgatishgan. Faqat ko‘rsatgan tomoshalaridan tushgan daromad evaziga ro‘zg‘ortebratishgan. Buxoroda o‘g‘lon darvozasi mahallasida qo‘g‘irchoqboz va sozandalaming yuzga yaqin oilasi yashagani ma’lum. Toshkentda ham Ko‘kcha, Sebzor, Beshyog‘och va Shayxontohur dahalarida qo‘g‘irchoqbozlar oilalari istiqomat qilishgan.

Qo‘g‘irchoq teatri o ‘ziga xos o ‘yin-kulgi vositasi b o ‘lib, xalqning ijtimoiy-maishiy turmush tarzi, axloq normalari, turli munosabatlarini satira va yumor orqali namoyish etish san’ati sanaladi. Q o ‘g‘irchoq teatrining tarixiy-genetik ildizlari juda qadimga borib taqaladi. Uning ilk ildizlari ajdodlarimizning o ‘tmishdagi urf-odatlari va marosimlariga bog‘liq b o ‘lib, ibtidoiy insonning tabiat hodisalari oldida o ‘zini ojiz sezib, turli m a’budlarga sig‘inishi, tabiiy ko‘rmgan hodisalarni ta’riflash maqsadida yasalgan ramziy shakllarga, totem sanalgan hayvonlar qiyofasini aks ettiruvchi niqoblami kiyib, ritual raqsga tushishi hodisalari p ir o v a r d id a q o ‘g ‘ir c h o q te a tr i y u zag a kela boshlagan. Tadqiqotchilaming aniqlashicha, qo‘g‘irchoq teatrining paydo bo‘lishi dunyodan o'tgan ajdodlami teatrlashtirilgan holda yodga olish marosimi asosida yuz bergan. Bu marosim qoidasiga ko‘ra, marhumning eng yaqin kishisi uning niqobini kiyib, xuddi o ‘sha marhumga o ‘xshab va o ‘xshatib gapirgan, harakat qilgan. Keyinchalik esa, bu marosim o'zidagi urfiy belgilarini yolqotib, oddiy tomoshaga aylana borgan, ibtidoiy-mifologik ishonchlaming kuchsizlanishi va yo‘qola borishi natijasida mazkur ramziy shakllar qo‘glirchoqbozlar q o ‘liga o‘tib, tan q id iy v azifani ado eta boshlashi tufayli q o ‘g ‘irch o q teatri shakllangan. Q o ‘g‘irchoq teatrining mavzulari kengaya boshlashi oqibatida niqoblar arsenali ham turfalashib ko‘paya borgan. XI-XII asrlarda 0 ‘rta Osiyoda qo‘gkirchoq teatri juda tez rivojlangan. Temuriylar davriga kelib qo‘g‘irchoq teatri yanada gullab-yashnaganki, buni Alisher Navoiyning «Xamsa» asarida odamlar hayotini qo‘g‘irchoq teatriga o‘xshatib ta’riflagani ham yaqqol tasdiqlaydi. Qolaversa, XY asrda yashagan Husayn voiz Koshifiy «Futuvvatnomayi sultoniy yoxud juvonmardlik tariqati» asarining to‘rtinchi fasli ikkinchi qismini maxsus «Qo‘g‘irchoqbozlar bayonida»gi sarlavha bilan xalq q o ‘g ‘irchoq teatrining tabiati va turlarini tavsiflashga bag‘ishlagani bejiz emas. Jumladan, u yozadi: «Agar q o ‘g‘irchoqbozlikning shartlari nimadan iborat, deb so‘rasalar, aytgil: asosiy sharti shuki, qo‘g‘irchoq o‘ynatuvchi dono bolsin va haqiqatdan bahra topsin. Qo‘g‘irchoq o ‘ynatuvchilarga xos narsalar nima deganda, chodir va peshband (peshtaxta), deb aytgil. Chodirda kunduzi, peshbandda esa kcchasi o‘yin ko‘rsatiladi. Peshband deb sandiqni aytadilar. Sandiq ustida q o kg‘irchoqlami o‘ynatadilar. Kunduzgi o ‘yinlarda qo‘g‘irchoqni q o kl bilan o ‘ynatadilar. Kechki o ‘yin!arda esa sandiq ustida bir necha iplar orqali qo‘g‘irchoqlarni harakatga keltiradilar»,79 Bu mulohazalardan shu narsa ayonlashayotirki, XY asrdayoq qo‘g‘irchoq teatrining ikki turi keng rivoj topgan. Ayni zamonda esa uning uch ichki turi keng taraqqiy etayotir: 1. «Chodir ja m o h qo'g‘irchoq teatri. Bunda qo‘g‘irchoqlar qo`lga kiyilib, barmoqlar vositasida harakatga keltirilgan. Bu teatrda, asosan, uch ko‘rinishli «Kachal Polvon sarguzashtlari» xalq komediyasi o'ynalgan. 0 ‘z-o‘zidan ayonlashayotirki, bu teatming (komediyaning ham) bosh qahramoni Kachal Polvon bo‘lib hisoblanadi. «Kachal» so‘zining lug‘aviy ma’nosi kal bollib, ko‘chma holda «maymoq, qaltiroq, qo‘rqoq» degan ma’nolarda qo‘llanilib, istehzo va pichingni ifodalaydi. Shu ma'noda Kachal Polvonni maymoq Polvon, qaltiroq Polvon, qursoq Polvon deya kesatish, unga istehzo qilish va piching urish mumkin. Shu asosda Kachal uning laqabiga aylanib, bu bilan xalq unga hazil qilgan, uning ustidan tabassum etgan, muloyimgina jilmaygan. Aslida bunga uning bug‘doy rang, qirg'iy burun, qayrilma m o‘ylov, qora munchoqdan qilingan va yiltirab turuvchi qop-qora ko‘zlari, yashil va ko‘k rangli qalpog‘i tagidan chiqib turgan qora sochlari, to ‘q qizil yoki sariq ko‘ylagi, ham isha xushchaqchaq va sho“x qiyofasi hamda ziddiyatli va murakkab xarakteri muhim rol o ‘ynagan. C h in d a n - d a , u b ir to m o n d a n , o zg in a y en g iltak , maishatparast, urishqoq, hovliqma, yalqov, boqibeg‘am, maqtanchoq. kamuquv, ikkinchi tom ondan, sodda, sho‘x, beg‘ubor, q o ‘rqmas. jasur, to ‘g‘rilik va haqiqat yo‘lida tolmas kurashchi. U xarakteridagi ana shu ikkinchi qutb tufayli hamisha g‘olib chiqib, maqsadiga yetishadi, qolaversa, xuddi shu fazilatlari tufayli inglizlardagi Ponch, fransuzlardagi Polishinel, ruslardagi Petrushka, nemislardagi Gonivurt yoki Gansvurt, chexlardagi Kashparon yoki Kashparak, italyanlardagi Pulchinello, turklardagi Qorago'z, yoxud Qora qiz va eroniylardagi Pahlavon Kachalga safdoshdir. M .G o rk iy to ‘g‘r ita ’kidlaganidek, «u har kimni va ham m a narsani, politsiya, poplar, hatto shayton va o ‘limni yengib chiqadi, o ‘zi esa o ‘lmay qolaveradi. Mehnatkash xalq b u q o ‘p o l va sodda obrazda o ‘z xususiyatlarini, oqib pirovardida ham manarsani va barcha dushmanni yengib chiqishga bo ‘lgan ishonchini mujassamlashtirgan». 0 ‘xshatmasa uchratmas deganlaridek, uning xotini Bichaxon ham o ‘ziga mos tushgan, tabiatan ular bir-birini to ‘ldirib tursa-da, Bichaxon ham (ba’zan Oyimchaxon, Buvichaxon yoki Oyxonim nomlari bilan harakat qiladi) mazkur xalq komediyasining ikkinchi bosh qahramoni. U goh Kachal Polvonning xotini, goho esa ma’shuqasi qiyofalarida harakat qiladi. U shahloko‘z, bodomqovoq, qayrilmaqosh, oq badan. Yosh va suluv juvon. Yuzida bir dona xoli bor. Ikki yuzi qip-qizil. Egnida odmigina guldor ko‘ylak (ba’zida rangdor, adras-shoyidan), boshida shoyi ro‘mol va peshonabog‘, bo‘ynida bir shoda maijon. Tabiatan sho‘x va o kziga yetar darajada tannozligi ham bor. Xuddi shu xususiyatlari tufayli tomoshabinni o ‘ziga jalb eta oladi. «Chodir jamol»da o ‘ynovchi q o ‘g‘irchoqbozning kamida 20 ta qo‘g‘irchog‘i b o ‘lgan. Spektakl jarayonida shulardan 8-12 tasini qo‘lga kiyib, 4-6 epizodni namoyish qilgan. U, asosan, kunduzi o‘ynalganligi sababli «ro‘z bozi» deb ham atalgan. Professor M.Qodirov «Chodir jamol»da lOO dan ortiq q o ‘g‘irchoq qatnashganini ta ’kidlab, ularni tubandagicha to ‘rt guruhga taqsimlab tasvirlaydi: