1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

1. Buxoro masxarabozligi.

2. Xorazm masxarabozligi.

3. Farg‘ona qiziqchiligi.

Buxoro masxarabozligi ikki tipga bolingan: birinchisi — qishloq masxarabozligi bo‘lib. ko‘pincha 3-5 kishidan iborat holda tomoshalar ko‘rsatgan. Ular kichik guruhdan tarkib topganlari sababli kichik hajmdagi maishiy mavzudagi tomoshalarni ko‘rsatishda so‘zga emas, asosan, harakatga va mimikaga zo ‘r berib ijro etishgan. Shahar m a sxa ra b o zlig i^ ham. asosan, mehmonxonalarda kichik hajmli maishiy komediyalar o'ynalgan b o ‘lsa-da, sayllarda, katta to ‘y lard a y irik ro q to m o sh a la r n i n am o y ish etish g an . S h ah ar masxarabozligida, ayniqsa, buxorolik То`la masxara (1842-1916) to ‘pi ajralib turgan. U, xususan, salbiy personajlarga ijtimoiy tavsiflar berib, ulami fosh etishda ayricha mahorat ko‘rsatgan.

Xorazm masxarabozligida «Xatarli o ‘yin» turkumi ko‘p o ‘ynalgan. Bunda dialog, kuy, q o ‘shiq, raqs va muallaq, pantomimadan unumli foydalanilgan. U larorasida, ayniqsa, Quvvat kalta. Boltaqul masxara, Matyoqub k o ‘r, aka-uka Eshmat va D o ‘smatlar shuhrati butun Xorazmni tutgan. Xalq teatrining keng rivoj topgani Farg'ona qiziqchiligi b o lib, ular, asosan, Q o ‘qon va Marg‘ilon shaharlari va ularning atrofida yashagan Zokir eshon (1815-1885), Sa’di Maxsum, Mulla Hoshim, Usmon qiziq, Abulhasan Qashg‘ariy, Marasul qora, Normat og‘zi katta, Abduaziz qiziq, Bahromboy, Hasan bukri, Kalsariq, M o‘min qishloqi, Rizo kiyik, Rahimbek hez, Davlat novcha, Yusufjon qiziq Shakaijonov, Oxunjon qiziq Huzuijonov, Tesha qiziq, Muhiddin qiziq Darveshov, Zaynobiddin qiziq, Hojiboy Tojiboev va boshqalar tom onidan muvaffaqiyat bilan davom ettirilgan. Bulardan tashqari dorbozlar, huqqibozJar va nayrangbozlarham xalq teatrining xodimlari sanalib, ular tarkibida yana sozanda-yu o ‘yinchilar ham b o ‘lgan. Xalq teatri tomoshalari ikki xil ko‘rinishda tashkil etilgan. Aytaylik, b a’zi tomoshalar ma’lum matn (og‘zaki dramaturgiya) asosida ikki yoki uch aktyor ijrosida tashkil etilsa, b a’zilarida faqat birgina aktyor m atnni ijro etib bergan. Bu yakka aktyor teatri deyilgan. U matndagi ijobiy va salbiy obrazlarni bir o ‘zi ijro etgan. Yoki u turli qushlar, jo n iv o rlar ovoziga, xatti-harakatiga taqlid qilib, p an to m im alar ko‘rsatgan. Pantomimalar ma'lum va taniqli shaxslarning fe’l-atvori, qiliqlariga taqlid qilib ham yaratilgan. Biroq xalq teatrlarida ko'pincha og‘zaki hikoyalar inssenirovka qilingan. Masalan, «Namoz», « 0 ‘lik yuvish» kabi inssenirovkalar shular jumlasidandir. Masxarabozlar, asosan, erkaklardan iborat bo‘lgan. 0 ‘tmishda Buxoro, Xorazm va Farg'onada maxsus masxarabozlar teatrlari mavjud b o ‘lgan. Ularda buxorolik aka Buxor, T o ‘la va G adoy masxarabozlar, farg‘onalik Yusufjon qiziq Shakarjonov, Orifjon Toshmatov singari professional qiziqchi va masxarabozlar faoliyat ko‘rsatgan.

Qiziqchilar orasida xotin-qizlar ham b o ‘lgan. Xotin-qizlarning qiziqchilik teatri mustaqil faoliyat yuritgan. Ular shakl va mazmuniga ko‘ra masxarabozlar teatriga o ‘xshagan. Xotin-qizlar teatrining muhim belgilari shundaki, uning ijrochilari va tomoshabini faqat ayollardan iborat b o ‘lgan. Erkak kishi rolini ham ayollar erkakcha kiyinib, soqol-m o‘ylov yasab ijro etadi. 0 ‘z tomoshalarini erkaklardan uzoqroq, chetroq, pana joylarda namoyish qilganlar. Xalqimiz orasida professional qiziqchi ayollardan samarqandlik Zulfi Suydiyeva, piskentlik Kuydiniso Rasulmatova, toshkentlik Salomat Mutalova kabilarning nomlari mashhurdir.

Q iziqchi ayollar o ‘z tom oshalarida zolim, bevafo erlarning kirdikorlari, kundoshlik azobi, sof muhabbat haqida tom oshalar ko‘rsatganlar. Jumladan, «Bozorda to ‘lg‘oq tutib qolgan xotin», «Cho‘pon va uning xotini», «Kundoshchilik», « 0 ‘sma q o ‘yish» kabi og‘zaki dramalar xotin-qizlar teatrida mahorat bilan ijro etilgan. Og‘zaki drama asarlari mazmun-mundarijasi va sujetining uzun- qisqaligiga ko‘ra har xil bo‘lgan. Ularda satira va yumor yetakchi o ‘rin tutgan. Agar og‘zaki dramada sinfiy munosabatlar, hukmdor amaldorlar, boylar, ruhoniylar zulmi, adolatsizligi, poraxo'rligi tanqid qilinsa, u satirik xarakter kasb etadi. Mabodo og‘zaki dramada qoloq urf-odatlar, ayrim shaxslar xarakteridagi yoki xatti-harakatidagijuz“iy kamchiliklar tanqid qilinsa, u yumoristik asar hisoblanadi. Masalan, «Mudarris» komediyasida o ‘tmishdagi madrasa mudarrisi, o ‘qish va o ‘q itis h m asalasi, m u d a r r is n in g p o r a x o ‘rlig i, y u lg ‘ich lig i, ikkiyuzlamachiligi o ‘tkir satira bilan fosh etilgan bo‘lsa, «Sudxo‘r akam jon berdi», «Sudxo‘ming o ‘limi», «Hindibozlik» komediyalarida sudxo‘rlik deb atalmish — mehnatsiz daromad topuvchilar xatti- harakati, riyokorligi keskin tanqid qilingan. Xullas, satirik og‘zaki dramalarda, asosan, poraxo‘r amaldorlar, dindorlik niqobi ostida yurgan ayrim riyokor eshon-u domlalar, islom d in in in g chalasavod n azoratchilari, sudxo‘rlar, m aishiy buzuq kimsalarning kirdikorlari ro‘y-rost ochib tashlanadi. Bunday asarlarni xalq ommasi maroq bilan qiziqib tomosha etadi. Yumoristik pyesalarda voqea-hodisalar yumor vositasida badiiy talqin etiladi. Ularda, asosan, o ‘z mehnati evaziga kun kechiruvchi shaxslar faoliyatidagi nuqsonlar, ijtimoiy hayotdagi ayrim kamchiliklar, qoloq fikr va urf-odatlar, go‘llik, dangasalik oqibatida kelib chiquvchi kulgili vaziyatlarko‘rsatibberiladi. Masalan, «Sartarosh», «Podachi»,

«Yog‘och polvon», «Hasan-Husan», «Bo‘zchilik», «Olacha to ‘qish» kabi og‘zaki dramalar o ‘z mavzu yo‘nalishiga ko‘ra yumoristik p y e s a la r q ato rig a k ir a d i. Bu a sarla r x u s h c h a q c h a q y u m o r q o ‘zg‘atuvchi badiiy detallarga boyligi bilan ajralib turadi. Ulaming sujet voqealari sodda, qisqa va sermazmundir. Og‘zaki dramatik asarlar yo monolog, yo dialog shaklida yaratiladi. U lam i ijro etuvchi qiziqchi va masxarabozlar turli ovoz ohanglari, qiliqlar, shartli harakat va pantomimalami bajarib, turli xushchaqchaq va hazil q o ‘shiqlarni aytib, raqsga tushib, voqealar rivojini ta’minlab borganlar. Shu orqali ajoyib ta'sirchan sahna asari yuzaga kelgan. O g ‘zak i d r am a va p y e s a la r d a , k o m e d iy a la r d a x alq n in g qochirim laridan, xalq iboralaridan ustalik bilan foydalanganlar. Personajlar nutqida k o ‘chm a m a’noli so‘zlarni, iboralarni ko‘p ishlatganlar. Personajlar xarakterini ochib berishda zid qo‘yish an 'atid an unumli foydalanilgan. Voqealarning bo‘lib o ‘tgan o ‘rni va vaqti aniq ifodalanmay, keng badihago‘ylikka erishilgan. Xullas, og‘zaki drama xalq ijodining mustaqil janrlaridan biri sifatida an ’anaviy ijroda hozirgacha yashab kelmoqda. Q o ‘g‘irchoq teatri. Q o‘g ‘irchoq qadimiy turkiy solz sifatida Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida «Oxshanchik, oxshog‘u, kuzurchik, qoborchuq» shakllarida q o ‘llangan b o ‘lsa, s u g ‘d iy lard a «zocha va zo ch ak » sh ak lid a, A .N av o iy davri adabiyotlarida esa «io‘bat, lo ‘batak» shakllarida istifoda etilgan. «Zochak» hozir ham buxoroliklar lafzida qo‘g‘irchoqni anglatadi. Q o ‘g‘irchoq o ‘yini shunchaki qiz bolalar ermagi b o klmay, xalqimizning qadimiy og‘zaki teatri sifatida qaror topgan an’anaviy san’at hamdir. Uning qadimiyligini Umar Xayyom (1048-1123)ning tubandagi ruboiysi ham tasdiqlaydi: