A. F. Shaxidov, A. D. Qayumov, R. M. Xudayqulov

 
 
 
 
 
 
 
 
6.7-rasm. Skreper bilan gruntlarni shaxmat-xashkash chizmasida qirqish 
 
 
 
 
 
 
 
 
6.8-rasm. Skreper bilan gruntlarni qovurg‘a-shaxma chizmasida qirqish 
Gruntlarni xashkash usulida qirqishda cho’michni o‘zgaruvchan 
chuqurlashtirib, to‘lqinsimon bajariladi. Tekis qazilgan joyni olish uchun har bir 
keyingi o‘tish bitta yo‘lakchada xashkashni bekitib olib boriladi, buning uchun 
gruntni to’plash avvalgisining boshidan 2 - 3 m ga surilib bajariladi.
Yumshatilmagan zich gruntlarda kovishni yaxshilab to‘ldirishni imkonini 
beruvchi 
“qovurg‘a-shaxmat” chizmasi bo’yicha to’planadi. Skreper 
cho’michini to‘ldirishni yaxshilash uchun zich gruntlar bo‘shatiladi va qirqishni 
traktor-itargich yordamida bajariladi. Itargich sifatida maxsus qurilma bilan 

---

100 
jihozlangan gusenitsali traktorlar yoki gusenitsali traktorli buldozerlardan 
foydalaniladi. Ayrim hollarda traktor-itargichlar o‘tish qiyin bo‘lgan yo‘l 
bo‘laklarida qo‘llanadi. 
Grunt olinadigan qalinligida yumshatilishi kerak, uni maydalanishiga yo‘l 
qo‘yilmaydi, bu kovishni to‘ldirishni qiyinlashtirishi mumkin.
Skreperlar ishining samaradorligi yerli yo‘llarning tayyorgarligiga va 
holatiga bog‘liq, ular traktorning 10 km/soat va tortuvchining 20 km/soat gacha 
tezlikda harakatlanishini ta'minlashi kerak. 
Yuklangan holatda harakatlanish yo‘nalishini hisobga olib, tepalikka 
qiyalik 150‰ gacha, pastlikka - 200‰ gacha, ko‘ndalang qiyalik 100‰ gacha, 
bo‘sh yo‘nalishga harakatlanish uchun mos ravishda tepalikka 200‰ gacha, 
pastlikka 300‰ gacha, ko‘ndalang qiyalik 120‰ gacha shoxobcha yo‘llari 
quriladi. Ikkala yo‘nalish bo‘yicha egrining radiusi 15 - 20 m dan kam 
bo‘lmasligi kerak. 
Bo‘sh skreperlarning harakatlanishidan yerli yo‘llarni tekislash va 
rejalashda foydalanish mumkin.
Skreperlarni bo‘shatish faqat to‘g‘ri chiziqli kichik tezlikda
(3-4 km/soat) harakatlanib amalga oshiriladi. To‘kish gruntlarni qatlamlab 
yotiqizishga imkon beradi. Pichog‘ining cheti grunt qatlamini kerakli qalinligiga 
o‘rnatiladi.
Yo‘l poyini qurish ishlari shunday tashkillashtiriladiki, bunda yuklangan 
mashinaning bo‘shatilishi va harakat pastga yo’nalgan bo‘lsin. O‘ymalarni 
o‘yish bitta yonma-yon ko‘tarmalarda yoki bir vaqtda ikkita ko‘tarmada olib 
boriladi; ikkinchi holatlarda skreperning harakati o‘ymaga burilmasdan amalga 
oshiriladi. Agar ikkita o‘yma va ko‘tarma yaqin joylashgan bo‘lsa, ularning 
orasida ikkala o‘ymani bir vaqtda bitta ko‘tarmaga surib bajarish mumkin.
Skreper aylanishi uchun maydon kengligi cho’michining hajmi 3 m
3
bo‘lgan skreper uchun 7 - 8 m; cho’michining hajmi 6 m
3
bo‘lgan skreper uchun 
12 m; cho’michining hajmi 10 m
3
bo‘lgan skreper uchun 15 m; cho’michining 

---

101 
hajmi 6 m
3
dan katta bo‘lgan skreper uchun 20 m belgilanadi. Gruntni 
cho’michga to‘liq olish uchun kavlangan joy uzunligi keraklicha bo‘lishi lozim, 
ammo skreperning harakatlanish yo‘li - qayrilishlarsiz qisqa, (ayniqsa. 
yuklangan skreperlar uchun) bo‘lishi kerak.
Skreperning ish unumdorligi 
,
3600
Ю
Ц
В
Т
К
t
К
ТqК
П

(6.1) 
bu yerda: 
T
- ish smenasining davomiyligi, soat; q - skreper cho’michining
sig‘imi, m
3
; 
K
T
- cho’michni to‘ldirish koeffitsienti (0,8 dan 1,2 gacha);
K
V
- vaqtdan foydalanish koeffitsienti (0,85 - 0,90); 
K
Yu
- gruntni yumshatish 
koeffitsienti (1.1 – 1,5); t
S
- ish siklining davomiyligi, s; 
t
S
=t
1
+t
2
+t
3
+t
4
+t
5
, (6.2) 
t
1
, t
2
, t
3
, t
4
, t
5
- mos ravishda gruntni to’plash, yotqiziladigan joyga surish, 
cho’michdan gruntni to‘kish, yuklaydigan joyga surish, uzatgichga uzatish 
(o‘rtacha 60 sek olinadi) davomiyligi. 
Masalan: ish siklining davomiyligii 221 dan 970 sek o‘zgarganda, 
cho’michining sig‘imi 6,3 m
3
bo‘lgan aravali skreperning gruntni tashish 
masofasi 100 dan 1500 m gacha bo‘lganda, ish unumdorligi 136 dan 31 m
3
/soat 
ga o‘zgaradi.
Skreper yo‘l o‘qi bo‘ylab chetidan o‘rtaga tomon harakatlanganda, 
ko‘tarmalar parallel yo‘lakchalar shaklida to‘kiladi.
Karyerlarda o‘ymalarni qazish va ko‘tarmalarni qurish texnologiyasi 
quyidagi jarayonlardan iborat: 
ko‘tarmaning asosi, o‘ymani yoki karyer maydonini tayyorlash - buldozer 
yoki skreper bilan o‘simlik qatlamini olish va uni zaxiraga surish; 

---

102 
katok yoki gruntlarni zichlashtiruvchi boshqa mashina bilan ko‘tarmaning 
tabiiy asosini zichlashtirish; 
yumshatgich bilan qatlamlab, gruntni kavlash davomida o‘yma yoki 
karyerda gruntni bo‘shatish (agar grunt zich bo‘lsa);
o‘ymada yoki grunt karyerida itargich qo‘llab skreperdan foydalanish, 
ko‘tarmaga tashish va loyihada keltirilgan qalinlikda yoyish; 
ko’tarmada gruntni avtogreyder bilan qatlamlab tekislash; 
katok yoki boshqa gruntlarni zichlashtiruvchi mashina bilan ko‘tarma 
gruntini qatlamlab zichlashtirish; 
ko’tarmaning yuqori qismini, ko‘tarma va o‘ymaning yon qiyaligini 
tekislash. 
Tekislash uchun, yon qiyalikning qiyaligi va qiymatiga bog‘liq xolda 
buldozerlar, avtogreyderlar, teleskopli qulochli yoki maxsus qurilmali 
ekskavatorlar qo‘llanadi. 
Ko‘rsatilgan asosiy texnologik jarayonlardan tashqari, yerli yo‘llarni 
qurish va saqlash, mustahkamlash uchun o‘simlik qatlamini yon qiyalikka
surish yoki o‘simlik qishloq xo‘jalik joylariga - yerni rekultivatsiyasi uchun 
surish ishlari bajariladi.