Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ MÖvzu 1 azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİNİN Əsaslari

Dil əlamətləri. Ədəbi dilin elmi üslubunun bir sıra dil əlamətləri vardır. Bu əlamətlər dilin müxtəlif sahə və vahidlərində müşahidə olunur.
a)Fonetika sahəsində. Ədəbi dilin elmi funksional üslubunun fonetik əlamətlərini müəyyənləşdirmək üçün fonetik sistemi təşkil edən bütün vahidlər, onların birləşmə və yanaşma formaları, digər fonetik hadisələr nəzərdən keçirilir. Bu üslubda hər bir səsin – fonemin tam tələffüzü tələb olunur. Burada intonasiya və nitqin surəti də xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
b)Lüğət tərkibi sahəsində. Ədəbi dilin elmi üslubu üçün bir çox lüğəvi əlamət müəyyənləşdirmək olur:
1. Bu üslub üçün anlayışı ən dəqiq ifadə edən sözlər seçilir.
2. Dar ixtisas sözlərindən, ümumkitab leksikasından geniş istifadə olunur.
3.Emosional-ekspressiv çalarlıq yaradan sözlərə, arxaizm və dialektizmlərə yer verilir.
4. Terminlərdən bol-bol istifadə olunur. Termin elm üçün ən başlıca dil vasitəsidir. Buna görə də elmin müxtəlif sahələrinə aid aparılan tədqiqatlarda terminlərə tez-tez müraciət olunur.
c) Qrammatika sahəsində. Ədəbi dilin elmi funksional üslubu morfoloji və sintaktik əlamətləri ilə digərindən seçilir.
Morfoloji dil əlamətləri dedikdə buraya, əsasən, aşağıdakılar aid edilir:
1.Adətən, feillərə nisbətən isimlərdən çox istifadə olunur.
2.Beynəlxalq xarakterli sözlər yaradan morfemlərə geniş yer verilir.
Sintaktik əlamətlər aşağıdakı dil hadisələrində daha çox nəzərə çarpır:
1.Bu və ya başqa anlayışın dəqiq və düzgün ifadə edilməsi üçün mürəkkəb cümlələrdən, sintaktik konstruksiyalardan geniş istifadə olunur.
2.Hər hansı məsələ şərh olunarkən elmi üslubun tələbləri ilə bağlı xüsusi ifadələr tez-tez işlənir. Məsələn, “tədqiqat göstərir ki,”, “belə nəticəyə gəlmək olur ki”, “bu baxımdan” və s.
3. Başqasının fikrini eyni ilə vermək üçün elmi sitatlara geniş yer verilir.
Publisistik üslub. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan ədəbi dilinin milli əsaslar üzərində yenidən təşkil olunması prosesi XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq XVIII əsrin sonlarına qədər davam edir və nəhayət, XIX əsrin 30-cu illərindən sonra forma və məzmunca müəyyənləşir. XVIII əsrin II yarısından aydın fəaliyyət göstərən bədii, elmi və rəsmi üslublar XIX əsrdə daha zəngin linqvistik-sosial potensiyaya malik olur. Milli ədəbi dil dedikdə, ilk növbədə, xalq tərəfindən istifadə edilən, anlaşıqlı, müəyyən qrammatik qaydalara malik, bir çox funksiyaları həyata keçirməyə qadir yazılı ədəbi dil, onun müxtəlif üslub və üslub qolları nəzərdə tutulur. Şübhəsiz, bu mənada başa düşülən milli ədəbi dilin formalaşıb bütün üslub qolları üzrə inkişaf edərək sabitləşməsi üçün mədəni yüksəliş – elm və ədəbiyyatın tərəqqisi, mətbuatın yaranması, maariflənmə, yeni ziyalı nəslinin yetişməsi vacib şərtdir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda qəzet və jurnalların nəşr olunması və bunun məntiqi nəticəsi olaraq publisistik üslubun yaranması da XIX əsrin II yarısından başlayır. Beləliklə, milli təşəkkül mərhələsinin tələblərindən irəli gələrək, bu və ya digər iqtisadi-mədəni tədbirləri həyata keçirmək üçün mətbuatın təşkili və ayrı-ayrı üslub qollarına aid nümunələrin mətbuatda görünməsi ilk dəfə məhz XIX əsrdə müşahidə edilir. Məhz bu faktla bağlı tədqiqatçıların əksəriyyəti Azərbaycan ədəbi dilinin publisistik üslubunun yaranması tarixini Azərbaycanda ilk dövrü mətbuatın yaranmasından başlayırlar. Lakin bu heç də o demək deyil ki, XIX əsrə kimi Azərbaycan ədəbiyyatında, ictimai fikir tarixində publisistikanın ibtidai ünsürlərinə rast gəlmək qeyri-mümkündür.
«Hər xalqın folkloru həm də o xalqın publisistikasıdır» tezisini həqiqət hesab edən Famil Mehdi bu barədə yazır: «....Fikrimizi izah üçün folklorun ən geniş yayılmış janrlarından birinə - bayatılara müraciət edək:
Dağlarda gördüm lala,
Əldə tutmuş piyala.
Kim görübdü dünyada
Zülm evi abad ola?
İşim düşdü divana,
Axır gəldim mən cana.
Heç vaxtı bel bağlama
Bir ilana, bir xana.
Buradakı narazılıq və qəzəb motivləri həm birbaşa. həm də dolayı yolla müəyyən konkret dövr, ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqədardır. Xalq «zülm evi» sakinlərinə, insana «kəmbaxan fələyi», göründüyü kimi, qəzəblə damğalayır, camaatin qanını soran xanı ilanla bir tutur, vətənpərvərlik hisslərini böyük ustalıqla bildirir. Folklorun bu mübarizə motivləri öz təbiəti etibarilə publisistikdir, açıq, mərdanə, aloviu, xalq çıxışının, qəzəb və nifrətinin, eyni formada da ifadə üsuludur. Bu ifadə tərzi, üslub da məhz publisistik üslubdur və ya ona yaxındır. Həm də bu, folklorun bu və ya digər janrına deyil, bütün janrlarına aid olan keyfiyyətdir. Obrazlılıqla, bədiiliklə yanaşı, fakta, hadisəyə, açıq, sərt münasibət publisistik üsluba xas xüsusiyyətdir. Bu cəhətdən klassiklərin yaradıcılığında publisistik ünsürlər axtaran tədqiqatçılara haqq qazandırmaq lazımdır. Əlbəttə, burada söhbət müasir publisistikadan getmir. Onun poeziyada özünü göstərən ünsürlərindən, poeziyanın publisistik təbiətindən, hətta, bəzi hallarda poeziyanın publisistik keyfiyyətlərlə zənginliyindən gedir. Bu isə öz növbəsində, klassik Şərq poeziyasının yarandığı gündən bəri zamanın, dövrün mühüm ictimai-siyasi hadisələri ilə bağlılığını, xüsusilə insanı alçaldan, təhqir edən şər qüvvələrə qarşı poeziyanın ciddi mübarizəsini, ohun humanizmini, demokratizmini sübut edən amillərdəndir. Bu gün həmin klassiklərin yaradıcılığının müxtəlif aspektlərdən öyrənilməsi də bizə əsas verir deyək ki, klassiklərimizin sənət xəzinəsi ümumilikdə dövrün, zamanın mənzərəsini yaradan informasiya ilə zəngin olmuşdur. Bu informasiya və onların bir çox halda açıq tendensiyalı formada ifadə etdiyi ictimai-siyasi fikirlər həqiqətən gələcək qüdrətli ideoloji silahın – publisistikanın ünsürlərini, mənbələrini, əlamətlərini, ayri-ayrı hallarda isə nümunələrini təşkil edir.
Doğrudan da, publisistikanın ibtidai ünsürlərinə folklor nümunələrində, qədim dastanlarda, yazılı abidələrdə və yuxarıda deyildiyi kimi, klassiklərimizin əsərlərində rast gəlmək mümkündür. Füzulinin «Şikayətnamə»sindən başlayaraq üzübəri elə bir şair və yazıçı tapmaq qeyri-mümkündür ki, əsərlərində publisistik əlamətlər olmasın. Xüsusilə poeziyamız realist motivlərlə zənginləşdikcə belə məqamlar xeyli artır. Belə nümunələrin sayını istənilən qədər artırmaq olar. Bunlar illərlə Azərbaycan xalqının düşüncəsində, təfəkkür tərzində formalaşan publisistikadır, daha doğrusu, onun müxtəlif formada təzahürləridir. Bütövlükdə dil faktı kimi qəbul etdiyimiz publisistik üslub deyil. Çünki mətbuat yaranmadan publisistik üslub haqda danışmaq düzgün deyil. Odur ki, Azərbaycan ədəbi dili publisistik üslubunun yaranması tarixini Azərbaycan mətbuatinin mövcudluq tarixindən ayırmaq qeyri-mümkündür.
Publisistik üslub - siyasi, ictimai, iqtisadi, həmçinin dövri mətbuatın, natiqliyin üslubudur. Hər üslubun bir məqsədi və hər hansı mövqeləri olur. Publisistik üslubun əsas məqsədi kütlələrə təsir etmək, onları hərəkətə gətirmək, nəyisə öyrətmək, nələrdənsə məlumat vermək və s. kimi məsələləri əks etdirməkdir. Bu üslub milli ictimai təfəkkürü ifadə edən nitq forması olub, mətbuatda, radioda, televiziyada funksionallaşır, olduqca müxtəlif mövqeləri, maraqları əks etdirir. .Publisistik üslubu digər üslublardan fərqləndirən, onun özünəməxsus xarakterik cəhətləri vardır: 1) informasiya zənginliyi; 2) şərhin lakonikliyi; 3)hər hansı şərhin anlaşıqlı olması 4) söylənilən fikirlərin emosional, sərbəst olması; 5) mülahizələrin ümumiləşdirilməsi; 6) nitq qəliblərindən şəraitə, məqama uyğun istifadə (məsələn: dostluq şəraitində, zavod-fabrik yığıncaqlarında, tarla zəhmətkeşləri qarşısında və s.); 7) digər üslub əlamətləri ilə uyğunlaşdırılması; 8) elliptik və qısa cümlələrdən istifadə olunması 9) ictimai-siyasi leksikadan istifadə edilməsi; 10) dilin müxtəlif təsvir vasitələrindən (inversiya, ritorik suallar, təkrirlər və s.
Nitqdə «publisistik üslub» ifadəsi ilə yanaşı, «mətbuat dili», «elmi-kütləvi dil», «televiziya dili», «radio dili» və s. ifadələr də işlənir. Bu ifadələr həm də publisistik üslubun növləri, formaları kimi də işlənir. Publisistik üslubun dili də iki növə bölünür:
1. Şifahi publisistik dil;
2. Yazılı publisistik dil.
Elmi, kütləvi yığıncaqlarda, mitinqlərdə, mühazirə və məruzələrdə, radio və televiziyada, replikalarda, sual-cavablarda səslənən dil publisistik üslubun şifahi formasıdır. Elmi-kütləvi kitabların, jurnal və qəzetlərin dili isə bu üslubun yazılı formasıdır. Publisistik üslubun şifahi və yazılı formalarının hər ikisi üçün xarakterik xüsusiyyətləri vardır və belə xüsusiyyətlərə görə onlar bir-birindən fərqlənmir. Publisistik üslubun hər iki formasında kütləvi anlaşmaya,aydınlığa, təsirliliyə, emosionallığa, düzgünlüyə, dəqiqliyə xüsusi diqqət yetirilir. Danışan və ya yazan çalışır ki, onun bəhs etdiyi mövzuda məqsəd, məram muqavil tərəfə mümkün qədər asan, anlaşıqlı dildə çatdırılsın,dinləyicidə, yaxud oxucuda müsbət emosiyalar yaratsın. Məsələn: « Hörmətli konfrans iştirakçıları! Biz Türkiyə Universitetinin professor, doktorları və tələbələri qarşısında çıxış etməkdən məmnunluq duyuruq və sizləri Bakı Dövlət Universitetinin böyük kollektivi adından səmimi salamlayırıq”.
Bu tərzdə, belə bir üslubda çıxış dinləyicilərində rəğbət və müsbət hisslər oyadır. Nümunədən də göründüyü kimi, publisistik üslubun lüğət tərkibi əksər dinləyicilər tərəfindən anlaşılan, ümumi, ictimai maraq do-ğuran sözlərdir. Bu üslubda bədii üsluba xas olan mücərrəd obrazlılığa,elmi üsluba xas olan çətin terminologiyaya, yaxud rəsmi üsluba xarakterikolan quru sxematikliyə lüzum yoxdur. Publisistik üslubun qrammatik qu-ruluşu, sintaksisi əsasən danışıq dilinə yaxın, normal leksikona və nitq qayda-qanunlarına, intonasiyasına malik olmalıdır.Publisistik üslub nə üçün sadəliyə, xalq dilinə xas cəhətlərə riayət etməyi tələb edir? Hər şeydən əvvəl, demək lazımdır ki, publisistik üslub kütləvi xarakterə malik nitq forması olduğuna görə xalq dilinə yaxın olmalı və canlı xalq danışıq dilində öz əksini tapan dil prosesləri, dəyişiklikləri, yeniliklər və s. xüsusiyyətlər bu üslubda öz əksini tapmalıdır. Bir məsələyə də diqqət yetirmək laz󰄱md󰄱r: Publisistik üslubda çox müxtəlif emosiyalar da (qəzəb, əsəbilik, sakit və təmkinlilik, sevinc, kədər, təəccüb vəs.) ifadə olunur. Publisistik üslubun istər şifahi, istərsə də yazılı formasında belə emosiyaların ifadəsi zamanı etik normalara ciddi riayət edilməli, mükəmməl publisistik dilə, nitqə əməl edilməlidir. Publisistik üslub ictimai üslub olduğu üçün ona xas olan nitq də ictimai nitq formasıdır. Bu səbəbdən də publisistik üslub digər funksional üslubların da bir sıra əlamətlərini daşıyır. Bu baxımdan, publisistik üslubun növləri meydana çıxır: 1. bədii-publisistik dil və ya üslub; 2. elmi-publisistik dil və ya üslub; 3. rəsmi-publisistik dil və ya üslub. Bədii-publisistik dil publisistik üslubun əsas əlamət və xüsusiyyətlərinə malik olmaqla bərabər, müəyyən qədər obrazlı nitq formasıdır. Əslində publisistik üslubun bu növündə bədii ifadə vasitələrinə – məcaz növlərinə təsadüf edilir ki, buraya da oçerk və felyetonlar aiddir.
Elmi-publisistik dil dedikdə, müxtəlif elm sahələrinə – siyasətə, iqtisadiyyata, dinə və s. aid publisistik məqalələrin, kitablar󰄱n dili nəzərdətutulur.
Rəsmi-publisistik dil, əsasən publisistik məzmun daşıyan müxtəlif rəsmi və işgüzar sənədlərin dilini əks etdirir.