Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 20, s.102-103, 104-105, 214; 21, s.412-413
- 22, s.32-34; 23, s.186-188, 210-214; 24, s.59, 82-83, 106
- Становление И. Муминова как ученого и развитие науки в Узбекской ССР (1920-1940 гг.)
|
s.247, 251-252), onların, o cümlədən də Marağalının, Vəzirovun Qərb mədəniyyətinə ifrat dərəcədə aludəçiliyi milli fəlsəfəmizin bu mərhələsi üçün çox da uğurlu inkişaf yolu olmamışdır (20, s.102-103, 104-105, 214;
Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixinin təklib hissəsidir, bu anlamda bu və ya digər dərəcədə milli fəlsəfi fikirmizdə də müəyyən payları vardır. Ancaq onların xüsusilə də, Axundzadə, Mirzə Kazımbəy və Marağalının bir tərəfdən Qərb mədəniyyətinə, o cümlədən irançılığa ifrat aludəçilikləri, hətta bundan irəli gələrək Axundzadə və Marağalının türk olmalarına baxmayaraq, siyasi-ideoloji baxışlarına görə özlərini farsdilli müsəlman elan etmələrinin, Kazımbəyin xristianlıq dinini, Qürrətül-Eynin isə babilik tərəfdarı olmasının da bir izahı olsun gərək. Əlbəttə, bu zaman o da iddia oluna bilər ki, onların sonralar öz etnik mənşələri ilə bağlı fərqli fikirlər söyləmələri ya da yeni dini kimlik qəbul etmələri fəlsəfə ya da ictimai fikir tarixi anlamında müzakirə obyekti olmamalıdır. Bizcə, məsələ heç də bu qədər sadə deyildir. Hər halda istənilən fəlsəfi və ictimai dünyagörüşün təməlində milli özünüdərk və dini özünüdərk də mühüm yeri tutur. Bu anlamda Axundzadə, Kazımbəy, Marağalı, Qürrətül-Eyn kimi mütəfəkkirlərimizin milli kimlik və dini kimlik məsələsində sonralar gəldikləri qənaətlər bu və ya digər dərəcədə həm də dünyagörüşlərindəki ziddiyyətlərin məhsulu idi. Xüsusilə də, Qərb-Rus mədəniyyətinin (o cümlədən iran-fars mədəniyyətinin) milli və dini kimlik məsələsində onların dünyagörüşlərinə təsiri göz önündədir. Bu isə o deməkdir ki, onlar Qərb mədəniyyətinin, Qərb fəlsəfəsinin təsiri altında milli fəlsəfi və ictimai fikrimizdən çox, özlərini görmək istədikləri başqa mədəniyyət ya da fəlsəfi fikir tarixinə calamağa çalışmışlar. Bunun nəticəsində də Kazımbəylərin, Axundzadələrin, Marağalıların dünyagörüşləri yad ideologiyaların təbliğat vasitəsinə çevrilmişdir. Məsələn, Sovetlər Birliyi dövründə Axundzadə, Kazımbəyin fəlsəfi-ictimai irsi marksizm-leninizm nəzəriyyəsinə uyğunlaşdığı halda, Marağalının irançılıq təəssübkeşliyi isə Pəhləvilərin işinə yaramışdır . Yəni bütün bunlar ortada olduğu halda hal-hazırda Axundzadəni, Kazımbəyi, Marağalını ideallaşdırmaq, onları Sovetlər Birliyi dövründə olduğu kimi, indi başqa bir formada (milli mədəniyyətə və milli fəlsəfəyə uyğun olaraq) fəlsəfi və ictimai fikrimizin ən böyük yol göstərən filosofları olaraq təqdim etmək doğru deyildir. Bu o demək deyil ki, Axundzadə, Kazımbəy, Marağalı və başqa bir mütəfəkkirimiz milli fəlsəfədən, milli mədəniyyətədən çox yad 462
mədəniyyətlərə xidmət etdikləri üçün onlardan imtina etməliyik ya da onların elmi-fəlsəfi istedadlarına kölgə salmalıyıq. Əsla! Sadəcə, bizim burada ifadə etdiyimiz əsas məsələ odur ki, çar Rusiyası, Sovetlər Birliyi və Pəhləvilər dönəmində əsasən qeyri-milli ideyaların təbliği üçün ön plana çıxarılan bu mütəfəkkirlərimizi, indi isə bir çox məsələləri nəzərə almadan kor-koranə ya da məqsədli şəkildə ideallaşdırmaq çıxış yolu ola bilməz. Təklif edirik ki, bu gün milli fəlsəfəmizin, milli mədəniyyətimizin, milli ideyalarımızın mahiyyətinə uyğun olaraq onların fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşləri dəyərləndirlərək öz obyektiv qiymətini tapmalıdır. Bizcə, eyni zamanda bu çar Rusiyası, Sovetlər Birliyi və Pəhləvilər dönəmində mümkün olduğu qədər kölgədə saxlanılan bəzi mütəfəkkirlərimizin (Bakıxanov, Zərdabi, Əfqani və b.) də milli fəlsəfədə, milli mədəniyyətdə daha çox rolunun ortaya çıxarılması üçün də vacibdir. XIX əsrdə Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikrini özündən əvvəlki iki inkişaf xətti ilə müqayisədə daha dolğun şəkildə əks etdirənlər Şərq-İslam- Türk mədəniyyəti ilə Qərb-Avropa mədəniyyəti arasında ortaq nöqtələri tapıb ―sintez‖ etməklə bu poblemi həll etmək istəyən mütəfəkkirlərimiz (C.Əfqani, Həsən bəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Əbdürrəhim Talıbzadə, Ə.Gorani və başqaları) olmuşlar. Hər halda Əfqanilər, Zərdabilər, Talıbzadələr birinci və ikinci inkişaf yollarından fərqli olaraq bəzi məsələlərdə həm orta, həm də rasional yolu tutmağı bacarmışlar. Bu fəlsəfi inkişaf yolunda ―orta‖ ya da mötədil olaraq başa düşdüyümüz məsələ, həm İslam-Şərq mədəniyyətinə, həm də Qərb mədəniyyətinə münasibətdə ideallaşdırmalardan, ifratçılıqdan yan qaçılmasıdır. Eyni zamanda, burada əsasən iki fərqli mədəniyyət arasındakı ziddiyyətlərdən çox oxşar cəhətlərin tapılması və milli-dini xüsusiyyətlərə zidd olmayacağı təqdirdə hər hansı müsbət cəhətlərin qəbul olunmasının mümkünlüyü idi. Bunula yanaşı, bu fəlsəfi inkişaf yolunda ―rasional‖olaraq gördüyümüz məsələ isə, hər iki mədəniyyətə münasibətdə hər bir şeyi ağ ya da qara rəngdə görməkdən əl çəkib zəmanənin şərtlərini də nəzərə almaqla müsəlman xalqlarına daha inandırıcı və obyektiv bir xətti ortaya qoymaq idi. Bizcə, bu məsələdə də, yəni fəlsəfi inkişafın bu yolunda ―orta‖ və ―rasional‖ düşüncədən çıxış etməkdə ən böyük pay sahibi C.Əfqani və H.Zərdabi olmuşdur (22, s.32-34; 23, s.186-188, 210-214; 24, s.59, 82-83, 106). Çünki həmin dövrdə indi olduğu kimi, müsəlman ölkələri xalqlarının antiislam, antinsani qüvvələrə qarşı qoya biləcəyi iki əsas silahı var idi: 1) İslam dini ya da islam fəlsəfəsi, 2) milli özünüdərk ya da milli oyanış. Ancaq biz onu da yaxşı bilirik ki, antiislam, antiinsani qüvvələr hər iki məsələdə özünəməxsus planları var idi. Məsələn, antiislam, antiinsani
463
qüvvələr İslam dini məsələsində türklərlə, farslar arasında bir təbliğat, ancaq ərəb xalqları arasında isə tamam başqa təbliğat aparırdılar. Belə ki, antiislam, antiinsani qüvvələr türklər və farsları, ancaq daha çox da farsdilli xalqları (fars, kürd, tacik və b.) inandırmağa çalışırdılar ki, İslam dini onların hər şeylərini (dövlətlərini, mədəniyyətlərini, var-dövlətlərini, hüquq və azadlıqlarını və s.) əllərindən almış, bunun əvəzində onları kölə halına gətirmişlər. Bu anlamda antiislam, antiinsani qüvvələr farsdilli xalqların dövlətlərini, mədəniyyətlərini farsdillilərin gözündə ucaldıb dağlara qədər qaldırdıqları halda, ərəbləri isə ən aşağı və barbar xalq kimi qələmə veridilər. Antiislam, antiinsani qüvvələrin ideoloqları farsdilliləri inandırmağa çalışırdılar ki, İslam dini qətiyyən səmavi bir din deyil, ərəblər öz milli maraqlarına uyğun olaraq bu dinin səmaviliyini zahirən qəbul ediblər. Eyni zamanda, antiislam, antiinsani qüvvələr farsdilli xalqlar arasında apardıqları planlarına uyğun olaraq da ərəb xalqlarından sonra İslam dininə bəlkə də onlardan çox tapınmış türk xalqlarını da eyni şəkildə onların gözündən salmağa çalışırdılar. Çünki dini hakimiyyət ərəblərin əlində olduğu qədər də, dünyəvi hakimiyyətdə (Qacarlar, Osmanlı və b.) türk xalqlarının əlində idi. Ancaq həmin antiislam, antiinsani qüvvələr Ərəb xalqları arasında isə tamam başqa cür təbliğat apararaq farsdilli və türksoylu xalqları barbar, vəhşi kimi qələmə verirdilər. Bu zaman, xüsusilə dünyəvi hakimiyyətə sahib olan, üstəlik ərəb torpaqlarında da hökm sürən Osmanlı Türk dövlətinə, türklərə qarşı ağlasığmaz müddəalar irəli sürən antiislam, antiinsani qüvvələr ərəb xalqlarının isə nəcibliyindən, böyüklüyündən, hətta islamdan öncəki mədəniyyətindən ağızdolusu bəhs edirdilər. Bütün bunlar o demək idi ki, antiislam, antiinsani qüvvələr istər İslam dini, istərsə milli oyanış məsələsini planları çərçivəsində şərtlərə uyğun olaraq həyata keçirməyə çalışmışdır. Yəni antiislam, antiinsani qüvvələr yeri gələndə İslam dinini sərt şəkildə qamçıladığı halda, başqa bir şərtlər altında isə onun müdafiəçisi qılığında ortaya çıxmağı bacarmışdı. Şübhəsiz, antiislam, antiinsani qüvvələrin, onların ideoloqlarının çirkin niyyətlərini ən doğru şəkildə mənimsəyən, bu anlamda da islamlıq fəlsəfəsi ilə milli oyanış fəlsəfəsi haqqında dəyərli mülahizələr irəli sürən mütəfəkkirimiz Əfqani olmuşdur. Əlbəttə, indinin özündə olduğu kimi, həmin dövrdə də əsas suallardan biri o idi ki, antiislam, antiinsani qüvvələrə qarşı İslam dini ya da İslam birliyi fəlsəfəsi tək çıxış yolu olduğu halda, müsəlman xalqları arasında milli oyanış düşüncəsini irəli sürmək doğrumu idi? Məhz bu anlamda da İslam birliyi ideyasının yeni dövrün şərtlərinə uyğun olaraq banisi hesab edilən Əfqaninin bununla yanaşı müsəlman xalqlarının milli oyanışından, milli azadlığından bəhs etməsi birmənalı qarşılanmamışdır.
464
Əfqaninin XIX əsrdə əsasən, doğru müəyyənləşdirdiyi, ancaq ondan asılı olmayan səbəblərdən farsdilli, ərəbdilli və türk xalqlarının din və millət məsələsində tutduğu fərqli yollar onun irəli sürdüyü İslam birliyi və müsəlman xalqlarının milli özünüdərk konsepsiyası ideyalarının əsil mahiyyətinə kölgə salmışdır. Üstəlik, hər iki mühüm məsələ ilə bağlı antiislam, antiinsani qüvvələrin ideoloqlarının planlı şəkildə ortaya atdıqları ideyalarla Əfqaninin ideyaları arasındakı bəzi zahiri oxşarlıqlar uzun müddət əsil həqiqətin aşkara çıxarılmasında ciddi çətinliklər yaratmışdır. Ancaq bizə elə gəlir ki, başqa müsəlman xalqlarından fərqli olaraq Əfqaninin İslam birliyi və müsəlman xalqlarının milli özünüdərk konsepsiyası ideyalarını az-çox doğru dəyərləndirən Türk xalqları (Türkiyə türkləri, Azərbaycan türkləri, Türküstan türkləri, Krım türkləri, Tatarıstan türkləri və b.) olmuşdur. Xüsusilə də, Azərbaycan türklərinin doğma torpaqlarımızın bir qismində yaratdıqları Azərbaycan Cümhuriyyəti dövlətinin quruluşunda və ideologiyasında Əfqaninin özünəməxsus yerinin olması danılmazdır. Bizcə, Əfqaninin din, millət və müasirlik məsələsini ondan sonra ən doğru müəyyənləşdirən də Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Nəsib bəy Yusifbəyli və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Başqa sözlə, C.Əfqaninin dünyagörüşündə türkçülük, islamçılıq və çağdaşlıq prinsiplərinin ilk cizgilərini öz əksini tapması şimallı-cənublu Azərbaycan türkləri üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli olmuş, bugünkü üçboyalı bayrağımızın ilk tezisləri məhz C.Əfqani tərəfindən ortaya atılmış, Ə.Hüseynzadə tərəfindən əsaslandırılmış və M.Ə.Rəsulzadənin ideoloji- təcrübi fəaliyyəti nəticəsində həyata keçərək Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət bayrağında öz əksini tapmışdır. Bu o deməkdir ki, XIX əsr bütün Türk-İslam dünyası, o cümlədən Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixində Əfqaninin özünəməxsus yeri olmuşdur. Bizcə, XIX əsrdə Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikrinin üçüncü və ən doğru inkişaf yolunun müəyyənləşməsində Əfqanidən sonra ən böyük pay Zərdabiyə məxsus olmuşdur. Zərdabi də ―orta‖ və ―rasional‖ mövqedən çıxış edərək həm İslam birliyi, həm də milli oyanış ideyalarının təşəkkülü və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Burada ən çox diqqəti çəkən məsələ odur ki, H.Zərdabi yenilkçi ruhlu islam mənəvi birliyi, türk mədəni birliyi əsasında Azərbaycan türkçülüyünün, bir sözlə «milli (türk) Azərbaycan» ideyasının ilkin cizgilərinin formalaşmasına cəhd göstərmişdir. Bu baxımdan H.Zərdabinin «Əkinçi»dən sonrakı fəaliyyəti də millətinin oyanışı və inkişafı ilə bağlı olmuş, o, həm bir çox çağdaşlarının, həm də yeni nəslin (Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağaoğlu və b.) milli-dini və yenilikçi ruhda yetişməsində və formalaşmasında müstəsna rol oynamışdır. 465
Təsadüfi deyil ki, çağdaşları ilə yanaşı, XX əsrin əvvəllərində yaşamış bir çox tanınmış ziyalılarımız da – Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Ağaoğlu, Ə.M.Topçubaşov və başqaları milli məsələlərdə H.Zərdabini özlərinin müəllimi, ideoloqu saymışlar. Bütün bunların sonucu olaraq hesab edirik ki, XIX əsr Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixində ən doğru yol üçüncü inkişaf yolunun təmsilçilərinə (Əfqani, Zərdabi, Talıbzadə və b.) məxsus olmuş, XX əsrin əvvəllərindən etibarən isə bu yolu Hüseynzadələr, Rəsulzadələr, Topçubaşılar, Yusifbəylilər, Ağaoğlular və başqaları davam etdirərək Azərbaycan Cümhuriyyətinin timsalında müəyyən qədər də olsa, öz məntiqi yekununa çatdıra bilmişlər. Əlbəttə, XX əsrin əvvəllərində və sonrakı dönəmlərdə Azərbaycün türk mütəfəkkirləri arasında bu yeganə xətt olmamış, digər inkişaf yollarına da ciddi meyillər olmuşdur. Ədədiyyat və qaynaqlar: 1. Azərbaycan tarixi. VII cild. I c. Bakı, Elm, 2007 2. Azərbaycan tarixi. Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinədək. B.: «Elm», 1993, 284 səh. (red. İqrar Əliyev). 3. Azərbaycan fəlsəfə tarixi. I cild. Bakı: ―Elm‖ nəşriyyatı, 2012 4. История азербайджанской философии, т.1. – Баку: Элм, 2002. – 360 с. (ответственный ред. З.А.Кулизаде). 5. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Altı cilddə, II cild. Bakı: Elm, 2007 6. Qarayev Yaşar. Azərbaycan ədəbiyyatı XIX və XX yüzillər. Bakı, Elm, 2002 7. Əlibəyzadə Elməddin. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (ən qədim dövrlər). Bakı, Qarabağ, 2009 8. Hüseynov Heydər. Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. Bakı, «Şərq-Qərb», 2007 9. Геюшев З.Б. Философская мысль в советском Азербайджане. Баку, Элм, 1979.
10. Məmmədov Zakir. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, «Şərq-Qərb», 2006 11. Şükürov A. Fəlsəfə. Bakı, «Adiloğlu» nəşriyyatı, 2002, 492 səh. 12. Кулизаде З. Концептуальные проблемы исследования социокультурного развития (конец XX – начало XXI вв.). ч.II. Баку: «Текнур», 2009 13. Rəsulzadə M.Ə. Qafqaz türkləri. Bakı, Təknur, 2012 14. Bakıxanov A.A. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Avrasiya-Press, 2005 15. Zakir Q.B. Seçilmiş əsərləri. Bakı, ―Avrasiya Press‖, 2005 16. Vazeh M.Ş. Nəğmələr. Bakı, Şərq-Qərb, 2004 17. Nəvvab M.M. Əsərləri. Bakı, ―Şərq-Qərb‖, 2006 18. Axundzadə M.F. Əsərləri. Üç cilddə. II cild. Bakı, «Şərq-Qərb», 2005 19. Казым бек Мирзе. Избранные произведения. Баку: Элм, 1985 20. Marağalı Z. İbrahim bəyin səyahətnaməsi. Bakı, «Avrasiya pess», 2006 21. Vəzirov N. Əsərləri. Bakı, Şərq-Qərb, 2005 22. Əfqani Cəmaləddin. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərnəşr, 1998 466
24. Zərdabi Həsən bəy. Əkinçi. 1875-1877. Tam mətni. Bakı, Avrasiya Press, 2005
ИБРОХИМ МУМИНОВ КАК ОСНОВАТЕЛЬ СОВРЕМЕННОЙ ФИЛОСОФСКОЙ ШКОЛЫ УЗБЕКИСТАНА
Изучая историю общественной мысли народов Центральной Азии, включающей в себя, пять новых независимых государств – Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Туркменистан и Узбекистан, мы видим, какое место регион занимает в истории всемирного интеллектуального наследия. Огромный вклад в интеллектуальную сокровищницу внесли выдающиеся мыслители-энциклопедисты Центральной Азии – Абу Наср аль-Фараби (780-950), Абу Райхан аль-Бируни (973-1148), Абу Али ибн Сино (980-1037) и многие не менее знаменитые мыслители, имена которых известны во многих странах мира. Однако, к сожалению, сегодня в современных государствах региона мало что знают о выдающихся ученых-мыслителях стран Центральной Азии советского периода (1917-1991). В данной работе автор как уроженец Ташкента и Республики Узбекистан, в которой он получил образование, где создал семью и, где родились его дети, хотел бы посвятить памяти выдающегося узбекского ученого-философа и историка – Иброхима Муминова (1908-1974). К большому сожалению, 110-летний юбилей мыслителя в ноябре 2018 года прошел мимо внимания общественности, как в Узбекистане, так и в других странах региона. Почему так произошло? Неужели так коротка у нас память, что мы не можем вспомнить своих выдающихся сынов? В связи с этим, изучение научного наследия выдающихся мыслителей Центральной Азии ХХ века приобретает как актуальность, так и интерес, так как связано с процессами трансформации и модернизации всех сторон общественной жизни стран Центральной Азии, а также возрождением интереса к интеграционным проектам в регионе. Становление И. Муминова как ученого и развитие науки в Узбекской ССР (1920-1940 гг.) С первых дней независимости Республики Узбекистан, как и других новых государств Центральной Азии, важнейшей проблемой, поднятой на уровень государственной политики, явилось возрождение 467
того огромного культурного наследия, которое в течение многих веков создавалось их предками. Культурное наследие узбекского народа складывалось в процессе становления и развития национального самосознания, постоянно обогащалось собственным и мировым культурным опытом и представив миру вершины художественных и научных достижений, вошло неотъемлемой частью в мировую культуру и науку. Одним из тех, кто оставил свой яркий след на небосклоне узбекской науки ХХ столетия был – академик Иброхим Муминович Муминов. Будущий философ, основатель философской школы Узбекистана, академик Академии наук Узбекской ССР (1956), И. Муминов родился 7 ноября 1908 г. в селе Тезгузар Шафирканского тумана, входившего тогда в состав Бухарского эмирата. В начале ХХ-го века площадь эмирата составляла 217 674 кв. вѐрст, где проживало около 3 миллионов человек. Этнический состав населения был представлен современными титульными этносами Центральной Азии, а также проживавшими здесь в тот период евреями, арабами, афганцами, цыганами, индусами и персами. Несмотря на довольно обширную территорию и многочисленное население, в экономическом плане Бухарское ханство представляло собой отсталую сельскохозяйственную страну, с зачатками кустарной промышленности. При
этом бухарский эмир пользовался неограниченной деспотической светской властью, являясь на основании шариата и духовным главой государства. Один из российских ученых-востоковедов оставивших интересное описание Бухарского эмирата того периода отмечал: «Как пастух может зарезать во всякое время любую овцу из своего стада, так и Эмир имеет законное право пресечь жизнь любого из населения» (1, c. 32). Высшим должностным лицом Эмирата являлся – кушбеги, который отвечал за внутреннее управление, а в отсутствии эмира принимал на себя управление страной. В административном отношении ханство разделялось на 25 бекств. Беки подчинялись кушбеги, при этом не получали никакого содержания от государства, а должны были кормиться самостоятельно, за счѐт разницы между собираемыми податями и суммами, отправляемыми в казну эмира. К моменту рождения И.Муминова, в Бухарском эмирате, как и на всей территории Центральной Азии, зарождалось движение джадидизма, которому суждено было сыграть решающую роль в ликвидации, как эмирата, так и Хивинского ханства (оба были ликвидированы в 1920 г. при непосредственной помощи большевиков, т.е. приверженцев 468
Советской власти –Е.Б.). Конечно же, эти суровые годы дооктябрьского периода запечатлились в душе еще юного семнадцатилетнего парня, начавшего трудовую деятельность в 1925 г. учителем школы. 20-30 годы ХХ столетия стали временем грандиозных преобразований в культурном строительстве Советского Узбекистана. Большое внимание молодой советской республикой уделялось сфере образования и науки. Так, еще в 1918 г. в Туркестанской АССР открываются специальные учреждения для подготовки кадров для различных областей народного хозяйства и культуры. Одним из них является открывшийся 21 апреля 1918 г. Туркестанский народный университет (с 1923 г. – Среднеазиатский государственный университет (САГУ), с 1960 г. Ташкентский государственный университет (ТашГУ), в настоящее время – Национальный университет Узбекистана им. Мирзо Улугбека (НУУз) – Е.Б). Немного позже в Андижане, Коканде, Самарканде, Фергане, Джизаке и других городах открываются его филиалы. В последующем с целью изучения и использования природных богатств региона на базе Университета открываются самостоятельные высшие учебные заведения и первые научные учреждения по различным областям науки. Кроме научных учреждений на базе Университета были также созданы и другие научно-исследовательские институты. В конце 20- начале 30-х гг. в республике были открыты: – Институт тропической медицины (1924); – Опытно-исследовательский институт водного хозяйства (1926); – Научно-исследовательский институт ветеринарии Узбекистана (1926);
– Научно-исследовательский институт педиатрии Узбекистана (1927); – Среднеазиатский политехнический институт хлопководства и ирригации (1929); – Научно-исследовательский педагогический институт Узбекистана (1929); – Среднеазиатский институт шелководства (1929); – Среднеазиатский институт сельского хозяйства (1930); – Среднеазиатский геолого-исследовательский институт; – Институт гидрометеорологии (1931); – Комплексный научно-исследовательский институт в Каракалпакстане (1931); – Государственные медицинские институты в Ташкенте и 469
Самарканде и другие. Эти преобразования в культурной жизни республики и жажда знаний дали возможность И. Муминову серьезно пополнить свой интеллектуальный багаж. Окончив в 1931 г. общественно- экономический факультет Узбекской педагогической академии в Самарканде (ныне СамГУим. Алишера Навои – Е.Б), Иброхим Муминов посвятил свою жизнь научно-педагогической и общественной деятельности. Стремление к знанию и активная общественная деятельность молодого ученого была быстро замечена руководством академии и уже в 1933 г. И. Муминов был назначен деканом исторического и филологического факультетов академии (1933-1935). Чтобы проследить мировоззренческий и научный путь И. Муминова, нужно окунуться в ту атмосферу энтузиазма, которая царила в республике и, в частности в Самарканде, одном из древнейших городов Центральной Азии. Так, важным событием в культурной жизни Самарканда явилось преобразование в 1933 г. на основе постановления правительства Узбекской педагогической академии в Узбекский государственный университет (УзГУ). К началу Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.) университет выпустил 1157 квалифицированных специалистов по различным отраслям науки, в том числе 594 специалиста из коренных национальностей. Кроме того, по линии аспирантуры университет подготовил 75 научных работников, в том числе 23 из коренных национальностей. В период завершения социалистической реконструкции народного хозяйства УзГУ выпускал специалистов в основном для системы народного образования. Одновременно было подготовлено немало руководящих партийных и советских работников и ученых. За короткий срок Самаркандский университет стал одним из крупнейших вузов Средней Азии, готовившим национальные кадры специалистов для Узбекистана и других братских соседних республик. В числе выпускников университета можно назвать таких крупных узбекских и таджикских ученых, как М.А. Асимов, А.М. Богоутдинов, У.А. Арифов, С.У. Умаров, К.3. Закиров, Я.Г. Гулямов, B.А. Абдуллаев, А.К.Сагитов, Д. Саидов, А.М. Аминов и многих других. Воспитанниками УзГУ являлись такие выдающиеся писатели и поэты Советского Узбекистана, как – Уйгун, Хамид Алимджан, Шукур Сагдулла, Мамарасул Бабаев, Шараф Рашидов, Айдын и Амин Умари (2).
470
Как бы мы сегодня не относились к советскому прошлому, укрепление Советской власти, ликвидация классового и национального угнетения и претворение в жизнь идеологии равенства и дружбы народов СССР открыли перед трудящимися бывших колоний царской России все возможности для активного участия в развитии науки и культуры. Одним из ярких свидетельств этого является вклад ученых республики в развитие советской национальной философской мысли, одним из ярких представителей которой по праву можно назвать – Иброхима Муминова. На всех этапах своего развития философская наука в Советском Узбекистане, как и во всей стране, разрабатывалась и обогащалась в тесной связи с практикой социалистического строительства, развитием культуры и науки, активно содействуя воспитанию масс в духе пролетарского интернационализма, непримиримой борьбы
с буржуазной идеологией, с пережитками феодально- капиталистического прошлого в сознании людей. Выступая против идеалистов, служителей религии, философы- марксисты разъясняли массам закономерности развития природы и общества, происхождения и развития человека. Особое внимание уделялось освещению основного вопроса философии – об отношении мышления к бытию, раскрытию сущности материалистического и идеалистического направлений и т.д. Говоря о материи, о возможности познания человеком окружающего мира, представители марксистской философии подчеркивали, что наше сознание – это отражение внешнего мира, который существует независимо от человеческого сознания, что без материи нет сознания. Поэтому, неудивительно, что в изучении и пропаганде в Советском Узбекистане марксистско-ленинской философии большое значение имели публиковавшиеся в печати статьи по вопросам диалектического и исторического материализма. Основными темами таких работ были марксистско-ленинское учение о пролетарской партии как передовом отряде рабочего класса, о смене формаций, об экономическом базисе и надстройке общества и их взаимодействия и т.д. В то же время, открылась возможность и для всестороннего изучения культурного наследия прошлого. В связи с этим перед философами республики встали новые большие задачи, заключавшиеся в глубоком и всестороннем изучении творческого наследия великих мыслителей средневековья и разработке с марксистско-ленинских позиций истории общественно-философской мысли народов Средней Азии. Одним из условий ликвидации экономической и культурной 471
отсталости молодой республики, ее перестройки на социалистических началах являлась решительная борьба с религией и религиозным мировоззрением. Ликвидация религиозных предрассудков с учетом особенностей, вытекающих из конкретных условий исторического развития различных национальностей, а также упорная и повседневная научно-атеистическая пропаганда стали одной из важнейших задач идеологической работы Коммунистической партии, как в центре, так и на окраинах огромной страны. Например, на состоявшейся в феврале 1925 г. I съезде КП(б) Узбекистана было отмечено, что антирелигиозная пропаганда в республике должна быть организована на основе широчайшего распространения естественнонаучных знаний. В борьбе с религиозными пережитками применялись различные формы и методы. Одним из наиболее эффективных мероприятий в этой области было создание в 1925 г. «Союза безбожников» в Самарканде и его отделений в Ташкенте, Коканде, Бухаре и др. городах советского Узбекистана. Большую роль в антирелигиозной пропаганде сыграла и советская печать. Активно боролся против реакционного духовенства узбекский журнал
«Худосизлар» («Безбожники»), начавший выходить в Самарканде с января 1928 г. Именно на его страницах впервые увидело свет большинство вышедших в те годы в Узбекистане работ по атеизму. К ним относятся статьи Абулхая «Наступление на религию», Ходи Файзи «Пост», Мустакая «Религия служит интересам буржуазии», М. Хакимова «Коран», Н. Кадырова «Цель и задачи союза безбожников» и многие другие (2). В них анализировалась классовая сущность религии, разоблачались махинации ишанов, мулл и других служителей культа, т.е. весь набор «опиума для народа», против чего выступала советская власть и идеология в целом. Конец 20-х - начало 30-х гг. ХХ столетия в СССР известен решительным наступлением социализма по всему фронту, борьбой за социалистическую индустриализацию страны, коллективизацию сельского хозяйства и культурную революцию. Против генеральной линии ВКП(б) выступили троцкисты, правые оппортунисты и национал-уклонисты. В области философии они были представлены двумя течениями — механицизмом и «меньшевиствующим идеализмом» 4 , игнорировавшими извращавшими на взгляд Кремля 4
советской и зарубежной марксистской литературе в 30 - начале 50-х гг. ХХв. Употреблялся для обозначения ошибок в философии, совершенных группой 472
ленинский принцип партийности, пытаясь отрицать выдающееся значение ленинского философского наследия в развитии диалектического материализма. Отпор этим попыткам отрицания ленинского этапа в развитии марксистской философии и намечалось дать всесторонним и глубоким изучением и пропагандой философских произведений В.И. Ленина «Материализм и эмпириокритицизм», «О значении воинствующего материализма», «Философские тетради» и др.
Естественно, в борьбу против антимарксистских течений за утверждение идей марксизма-ленинизма в различных областях научного знания, за пропаганду и торжество принципов марксистско- ленинской философии была вынуждена включиться, в том числе и Самаркандская партийная организация и ученые города. В самаркандских вузах, особое внимание уделялось подготовке кадров ученых-марксистов, читались специальные курсы по диалектическому и историческому материализму. В связи с этим, в УзГУ была открыта аспирантура по философии. Кроме этого в древнем Самарканде работала секция Среднеазиатского общества воинствующих материалистов-диалектиков. Таким образом, рассматриваемый период в развитии науки и философии в советском Узбекистане можно охарактеризовать как период утверждения в ней принципов диалектического и исторического материализма в борьбе с уклонистами различных оттенков за чистоту ленинского теоретического наследия. В 1941 г. И. Муминов блестяще защищает кандидатскую диссертацию по философии Гегеля («Рациональное зерно диалектики Гегеля») (3, Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|