Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev

Vəqf torpaqları. İslam dini müəssisələrinin çox gəlirli torpaq mülkiyyəti 
vəqf  adlanırdı.  Bu  torpaqlarda  yaşayan  rəiyyət  ruhanilərdən  asılı  idi.  Vəqfdən 
götürülən  gəlirin  bir hissəsi məscid, mədrəsə  və  başqa dini  idarələrin  tikilməsinə 
xərclənir,  onun  böyük  hissəsini  ruhanilər  mənimsəyirdilər  [65,  389].  Dini 
müəssisələrin  ixtiyarında  böyük  torpaq  sahələri,  vəqf  olunmuş  evlər,  bazar, 
emalatxana,  karvansara,  dəyirman,  bağ,  suvarma  kanalları  və  mədənlər  də  vardı 
[69, 166; 39, 78; 52, 29]. 
Vəqf  torpaq  və  mülkləri  dini  müəssisələrin  -  məscid,  mədrəsə  və 
xanəgahların ixtiyarına verilir,  əldə edilən gəlirin bir hissəsi onlara sərf olunurdu, 
lakin  bəzən  hökmdarların  məzarına  (gurxanə)  vəqf  edilən  mövqufat  oranın 
mücavirinə çatır və beləliklə, vəqf əmlakının şəxsi mənimsənilməsi hallarından biri 
yaranırdı. Uzun Həsən qaraqoyunlu Cahanşaha qalib gəldikdən sonra (1467) onun 
oğlu  Əbu  Yusifin  gözlərini  çıxardıb,  onu  atasının  məzarı  üstünə  mücavir  təyin 
etmişdi.  Bir  il  sonra  hücumla  Miyanəyə  gələn  Sultan  Əbu  Səid  də  bu  kor 
şahzadəyə  hörmət  edərək,  atasının  qəbrinə  edilən  mövqufatın  hamısına 
yiyələnməyi ona tapşırmışdı [64, 166a]. 
Vəqf  torpaqlarının  gəliri  vəqfi  verən  şəxsin  vəsiyyətinə  əsasən  məsrəf 
edilə  bilərdi.  Vəqf  olunan  əmlak  vəqfnaməyə  müvafiq  sürətdə  idarə  edilməli  idi. 
Bu  torpaqlardan hökümət  üçün  vergi  yığılmır,  vəqf  əmlakı  toxunulmaz  sayılırdı. 
Məhz  buna  görə  də  feodallar  bəzən  öz  torpaqlarını  dini  müəssisələrə  vəqf  edir, 
beləliklə də, xəzinəyə vergi verməkdən can qurtarırdılar [52, 30; 9, 41]. 
XV əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda olan ən böyük vəqflər bunlar idi: 
Ərdəbildə Şeyx Səfiəddin məqbərəsi hal-hazırda Təbrizdə mövcud olan Həsən şah 
məscidi,  Cahanşah  tərəfindən  vəqf  edilən  Cahanşahiyyə  vəqfləri,  Qazan  xanın 
məzarı [44, 138]. 
Həsən bəy Rumlu Cahanşahın vəqfləri və onun Təbrizdə tikdirdiyi məscid 
barədə  yazır:  ―heç  kəs  belə  kamil  işlənmiş  bina  tikməmişdir...  Məscidə  bitişən 
günbəzi...  qızılla  bəzəmişlər.  Bu  məscidə  doğru  küçə  aalınmış  və  (ona)  çoxlu 
əmlak vəqf edilmişdir‖ [61, 168b]. 
Əmlak çox halda mədrəsə və türbələrə vəqf edilərdi ki, bu haqda Həsən 
bəy Rumlu məlumat verir [64, 145b, 204a, 242a]. 
Vəqf əmlakı satıla və bağışlana bilməzdi [26, 135; 41, 137; 30, 68], lakin 
onun  mənimsənilməsi  halları  baş  verirdi.  Həsən  bəy  Rumlu  vəqfi  mənimsəyən 
şəxslərdən  birinə  misal  olaraq  uzun  müddət  I  Şah  Təhmasibin  vəziri  olmuş  və 
sonradan  vəzifədən  kənar  edilmiş  Qazi  Cahanı  göstərib  I  Şah  Təhmasibə  -  Ş.  F.) 

---

52 
 
dedilər ki, vəqf yerlərindən bəzisi uzun müddətdir ki, onun (Qazi Cahanın—Ş. F.) 
istifadəsindədir  (və  oranı)  öz  mülkü  kimi  zəbt  etmişdir.  Dinin  pənahı  olan  şahın 
fikri  belə  oldu  ki,  topladığı  vəsaiti  onun  əlindən  alsınlar  və  bu  müddətdə  yığdığı 
pulları geri götürsünlər‖ [65, 375]. 
Həsən bəy Rumlu bu məlumatı verdikdən sonra sabiq vəzirinin kasıblığını 
görən  Şah  Təhmasibin  nəinki  Qazi  Cahan  barədə  verdiyi  hökmü  dəyişdirdiyini, 
hətta ona soyurqal şəklində müəyyən məbləğ pul da verdiyini yazır: ―Əhvalat baş 
verməzdən  əvvəl  (Qazi  Cahan)  özünü  saraya  çatdırdı.  Şah  Təhmasib  onun 
acizliyini, çarəsizliyini, qocalığını, zəifliyini və halının pərişanlığını görüb, fikrini 
dəyişdi və soyurqal sifətilə ona pul da verdi‖ [65, 375-376). 
Buradan  belə  nəticəyə  gəlmək  olur  ki,  vəqf  gəlirinin  mənimsənilməsinə 
bəzən  göz  yumulur,  vəqf  torpaqlarının  xüsusi  surətdə  istismar  edilməsinə 
etinasızlıq göstərilirdi. 
―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsində üç növ şərti feodal torpaq mülkiyyətinin 
adı çəkilmişdir: iqta, soyurqal, tiyul. XIV əsrin ortalarından etibarən iqta institutu 
öz  yerini soyurqala verdiyindən [39, 155; 26, 182] iqta torpaq  mülkiyyəti barədə 
danışmağı  lazım  bilmədik.  Soyurqal  və  tiyul  institutları  haqqında  isə  Həsən  bəy 
Rumlu  və  başqa  tarixçilərin  verdikləri  məlumata  əsasən  ayrı-ayrılıqda 
danışılaçaqdır.