«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

Yerga ishlov berishdagi texnologik jarayonlar. Yerni ishlashda qo’yidagi texnologik jarayonlar amalga oshiriladi: yer qatlami ag’dariladi, aralashtiriladi; begona o’t ildizlari qirqiladi, tuproq zichlanadi, tekislanadi, egat va jo’yak olinadi. Yer zaruriyatiga qarab yuza haydov chuqurligida yumshatiladi. Haydalma qatlam tuprog’ini aralashtirish natijasida tuproqdagi organik va mineral o’g’itlar, mikroorganizmlar haydalma qatlamda bir tekis taqsimlanib, tuproq unumdorligini oshiradi. Tuproqni zichlash yani mola bostirilganda kapillyar kovakligi ortadi. Ekilgan urug’larni pastki qatlamdan namlik bilan taminlash yaxshi bo’ladi. Sug’oriladigan dehqonchilikda yerni tekislashning ekin ekish va uni parvarish qilish uchun ahamiyati katta, bunda sifatli ekish, sug’orish, parvarish qilish uchun qulay sharoit yaratiladi.
Yer haydalganda ag’darilayetgan qatlamlar 135⁰-145⁰ kiyalikda bir-biriga yonboshlasa, qatlam chala, qatlam 180⁰ ag’darilsa to’liq ag’darilgan hisoblanadi. Yerni haydash sifati plug ag’dargich (otval) larning shakliga bog’liq. Ular vintsimon, silindrsimon, yarim vintsimon va madaniy bo’ladi.
1870 yili Rudolf Sakk yarim vintli va silindrsimon ag’dargich (otval) li pluglardan madaniy ag’dargich (otval) li plug yaratdi. Bu plugning asosiy korpusi oldiga kengligi asosiy korpusning 2/3 qismiga teng keladigan chimqirqar o’rnatilgan. Chimqirqar asosiy korpus oldidagi yuqori qatlamni kesib, egat tubiga tashlaydi. Asosiy korpus esa qatlamning ostki qismini chimqirqar ag’dargan qatlamning ustiga tashlab ko’mib ketadi. Bunday pluglar yordamida yer sifatli haydaladi, yuza qismi tekis bo’ladi, yaxshi uvoqlanadi va yumshaydi. Shuning uchun ham u madaniy plug deb ataladi. Pluglar traktorlarga ulanishiga ko’ra tirkama, yarim osma va osma xillarga bo’linadi.
Hozirgi vaqtda yerlar ko’proq P-5-35m, PN-4-35 markali pluglar bilan haydaladi. Bu pluglarning asosiy korpusining kengligi 35sm, chimqirqarlariniki 24 sm bo’ladi. Keyingi yillarda chimqirqarining kengligi 27sm gacha bo’lgan PYa-3-35 markali ikki yarusli plug ishlab chiqarila boshlandi. Hozirgi davrda shamol eroziyasiga moyil yerlarni ag’darmasdan, ang’izlar saqlangan holda asosiy ishlov berish usuli keng qo’llanilmokda.
Yerni sifatli ishlash qo’llanilayetgan qurolning tuzilishiga, yani plug ag’dargich (otval) ning shakliga, ishchi organlarining turiga, agregatning yurish tezligiga va tuproqning texnologik xossalariga bog’liq. Tuproqning texnologik xususiyati uning ilashimligi, yopishqoqligi va hajmiy og’irligi bilan ifodalanadi. Bu xususiyat uning namligi, mexanik tarkibi, qattiqligi, donadorligi va boshqalar bilan belgilanadi. Yerning sifatli ishlanishi dalaning o’simlik qoldiqlari va begona o’tlar bilan ifloslanganlik darajasiga ham bog’liq. Sernam yer haydalganda yaxshi maydalanmaydi, qatlami uvoqlanmaydi, quruq haydalganda esa katta-katta palaxsalar kuchadi, og’ir va yengil soz tuproqli yerlar namligi to’la nam sig’imiga nisbatan 40-60% bo’lganda haydalsa yaxshi uvoqlanadi. Tuproq namligi ortiq bo’lsa u ishchi organlariga yopishib yer sifatsiz haydaladi.