Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VII
FƏSIL TƏBİƏTDƏN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN İQTİSADİ MEXANİZMLƏRİ 7.1. Təbiətdən səmərəli istifadənin iqtisadi stimuDaşdırma vasitələri Sahibkarlıq fəaliyyətində, təbiətdən səmərəli istifadəyə təsir iki yolla həyata keçirilə bilər: inzibati metodlarla, birbaşa tənzimləmə və iqtisadi təsir yolu ilə. Ölkələr ekoloji siyasətdə təbiətdən səmərəli istifadə sahəsində iqtisadi həvəsləndirməyə çalışırlar və buna daha çox səy göstərməlidirlər. Təbiətdən istifadə fəahyyətində iqtisadi həvəsləndirmə elə bir vasitədir ki, iqtisadiyyatın gələcək inkişafımn mənafei ilə ətraf mühitin mühafizəsini birləşdirir. Təbiətdən səmərəli istifadənin həvəsləndirmə sistemi bütün təsərrüfat subyektlərinin təbiəti mühafizə tələblərinin yerinə yetirilməsində, təbii ehtiyatlardan istifadənin norma və qaydalarına riayət edilməsində maraqlannm artırılmasına yönəldilir. Təbiəti mühafizənin həvəsləndirilməsi əsasən iki üsulla həyata keçirilir: məcburiyyət metodu (neqativ həvəsləndirmə, yaxud inzibati yol) və mükafatlandırma yolu (pozitiv həvəsləndirmə, yaxud «şirin qoğal metodu»). Neqativ Ifet^sləndırmə ozundə aşağıdakıları cəmləşdirir: təbiətdən istifadəyə görə haqq, zərərli maddələrin ətraf mühitə normativ və nomıadan artıq atılmasına (axıdılmasına) görə ödəmələr, bərk tullantıların yerləşdirilməsinə görə ödəmələr, ekoloji zərərli məhsula görə vergi, habelə ekoloji cəhətdən texnologiya ilə istehsal edilən məhsula görə rüsum, ekoloji hüquq pozmalarına (xətalara) görə cərimələr, məhsulların ekoloji sertifikatlaşdırılması, aksizlər, rüsumlar və s. Pozitiv iqtisadi həvəsləndirmə təbiəti mühafizə fəaliyyətinin güzəştli vergi qoyma, kredit ayırma, qiymət siyasəti, subvensiyalar, «çirkləndirraə hüququ» bazarının tətbiqi, təbiəti 111 mühafizə obyektlərində sürətləndirilmiş amortizasiya üsulu və s. ilə tənzimlənir. Təbiətdən səmərəli istifadənin həvəsləndirilməsi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir; mükafatlandırma, qa- dağanetmə və kompensasiya yolu ilə əvəzini ödəmə. Mükafatlandırma funksiyası xərclərlə təbiəti mühafizə fəaliyyətinin müqayisəli qiymətləndirilməsi, qadağanedici təbiətdən istifadə subyektlərinin məsuliyyətinin artırılması, kompensasiya yolu isə-dəymiş zərərin ödənməsini təmin edir. Təbiətdən səmərəli istifadənin mövcud iqtisadi həvəsləndirmə sistemi hər bir ölkənin, o cümlədən, Azərbaycanın «Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında» və digər təbiəti mühafizə yönüralü qanunları ilə öz hüquqi qüvvəsinə minmişdir və aşağıdakıları özündə əks etdirir: - təbiəti mühafizə üzrə tədbirlərin planlaşdırılması və maliyyələşdirilməsi; - təbiətdən istifadəyə limitlərin qoyulması (müəyyən edilməsi); - təbiətdən istifadəyə görə haqqın təyin edilməsi, ətraf mühiti çirkləndirməyə görə ödəmələrin təyini; - aztullantıh və resursqoruyucu texnologiyaların tətbiqi, təkrar xammaldan istifadə və s. görə vergi və kreditlərdə güzəştlərin tətbiq edilməsi; - ətraf mühitə və insanlara vurulmuş ziyanın əvəzinin ödənilməsi; - təbiəti mühafizə qurğularına sürətli amortizasiyamn tətbiq edilməsi; - ekoloji təmiz məhsula görə mükafatlandırıcı qiymət və əlavələrin tətbiq edilməsi. ^Ümumiyyətlə, keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Rusiya Federasiyasında və digər MDB ölkələrində təbiəti mühafizə fəaliyyətinin iqtisadi həvəsləndirilməsi sahəsində həm birbaşa, həm də dolayısı iqtisadi həvəsləndirmə metodları tətbiq edilir. Eyni zamanda, həmin üsulların daha əməli fəaliyyət göstərməsi üçün qanunvericilik və normativ bazalar təkmilləşdi- 112 rilmolidir. Məsələn, Azərbaycanda 1992-ci ildə qəbul edilmiş ətraf mühiti çirkləndirməyə görə ödəmələr artıq köhnəlməkdədir, bir sıra neqativ təsirlərə görə (elektromaqnit şüalanması, səs-küy, yeraltı və yerüstü suların çirklənməsi, hava ehtiyatlarından istifadə, itirilən ehtiyatın utilizə edilməsi, toksik tullantıların yerləşdirilməsi və s.) hələ də, ölkənin 14 illik müstəqilliyinə baxmayaraq, əməli addım atılmamışdır. Xəzər dənizində neft və qaz hasilatı üzrə 20 kontrakt bağlanmasına baxmayaraq, hələ də Xəzər üzrə ekoloji standartlar hazırlan- mamışir. Balıqları mühafizə sahəsi demək olar ki, hələ öz həllini tapmamışdır. Təbiəti mühafizə sahəsində qəbul edilmiş bir çox qanunlar və normativ sənədlərdə uzlaşmalar yoxdur, vergiqoyma və digər sahələrdə təbiəti mühafizə tələblərinə riayət edilmir, təbiətdən istifadə edənlərə qarşı bazar təsirinin strukturu hazırlanmamışdır, mənzil-kommunal təsərrüfatı üzrə baş verən bütün neqativ elementlər, sənaye və məişət sularımn qarışıq axıdılması, təmizləyici qurğuların tikintisinin bir çox halda özbaşına buraxılması, şəhər kanalizasiya xətlərinin qeyri-ka- filiyi və s. ekoloji və iqtisadi həvəsləndirmənin qarşısında bir sədd kimi durmaqdadır. Bir çox ölkələrdə praktikada ən geniş istifadə olunan ehtiyatlara görə ödəmələr sistemi, əsas təsiredici amil olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda özünəməxsus yer tutmamışdır. Dolayısı tənzimləyicilər sistemi, demək olar ki, yoxdur. Dolayısı metodlar təbiət istifadəçilərinin əmlak mənafelərinə toxunub və təbiəti mühafizə tədbirlərinin faydalı olmasını onların yadına salır. Təbiəti mühafizə fəaliyyətində ən əməli əhəmiyyət kəsb edən həvəsləndirici amil dövlətin vergi siyasəti olmalıdır. Bu siyasət həm pozitiv, həm də neqativ həvəsləndirməni özündə əks etdirə bilər. Bu qanunvericilikdə həm güzəştli vergilərdə və vergi ödəməkdən azadetmədə, habelə ekoloji təhlükəli məhsul üçün xüsusi vergilərin tətbiqində öz əksini tapmalıdır. 113 Rusiya Federasiyasında, əgər müəssisə təbiəti mühafizə tədbirlərinə öz gəlirindən vəsait ayırırsa, buna görə gəlirin vergiyə məruz qalan məbləği 30 % azaldılır. Büdcə təşkilat və idarələrinin əmlakı vergidən azad edilir (dövlət qoruqları, təbii parklar, botanika bağları). Bundan başqa, ümumi əmlakın təbiəti mühafizə məqsədləri üçün istismar edilən hissəsi də vergidən azad edilməlidir. Bir çox ölkələrdə verginin stavkası azaldılır, yeni «vergi tətilləri» təşkil edilir. Məsələn, Yaponiyada plastmas və üzvi tullantıları emal edən istehsalçılar birinci üç il 50 % vergidən azad edilirlər, təmizləyici qurğular isə ilk 5 il ərzində tamamilə vergidən azad edilirlər. Vergilər qoyularkən güzəştlərin tətbiqi kimi təbiəti mühafizə avadanhğımn sürətləndirici amortizasiya metodu geniş istifadə edilir. Bu metod təmizləyici qurğulann təzələnməsində kapital yığımına köməklik göstərir. Kanadada təmizləyici qurğulara 2 illik amortizasiya müddəti müəyyən edilmişdir. Fransada təmizləyici qurğuların amortizasiyasımn 50 %-nə bir il aynlmışdu. İtaliyada isə 3 ilə 45 % amortizasiya nəzərdə tutulur. Böyük Britaniya, ABŞ və AFR-da amortizasiya müddəti 5 ildir. Bazar iqtisadiyyatı dövründə təbiəti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə sahəsində qiymətlər həvəsləndirici rol oynamalıdır. Qiymətlərə təbiətdən istifadəyə görə ödəmələr təsir göstərirlər. Ekoloji təmiz məhsul istehsal edən müəssisələrə (qiymət vasitələri kimi) kompensasiyalar, kreditlər, «əlavələr» tətbiq edilməlidir. Eyni sözləri tullantılardan məhsul alan müəssisələr haqqında da demək olar. Ekoloji təmiz məhsul istehsal edən müəssisələr əmtəə (mal) dövriyyəsini sürətləndirə və böyük gəlir əldə edə bilər. Ekoloji cəhətdən zərərli məhsulun qiyməti aşağı salınmalıdır, xüsusi vergi tətbiq edilməlidir. Təbiəti istismar edən müəssisələrin məhsuluna qiymətlər qoyularkən təbii amillər nəzərə alınmahdır, onlar üçün baza «qapayıcı» xərclər olmalıdır. Bununla yanaşı renta gəliri 114 ni maksimum götürmək lazımdır. Qiymətlərin təyinatında sabit dünya təmayülü ondan ibarətdir ki, durmadan təbii ehtiyatların nisbi bahalaşması, renta münasibətləri sisteminin tətbiq edilməsidir. Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsində gələcək nəsillərin də marağı nəzərə alınmalıdır. Rusiyada fəaliyyətdə olan qaydalara əsasən müəssisələr əgər təbiəti mühafizəyə ayrılmış vəsaiti mənimsəyirlərsə, ona müqabil ödəmələrin məbləğində korrektiv (düzəliş) aparılır. Bu düzəlişlərin təşəbbüskarı təbiətdən istifadə edən olmalıdır. Qiymətvermə «Təbiəti mühafizə tədbirlərinin siyahısına» müvafiq apanhr. Bundan başqa, müəssisə əgər əhaliyə sosial və mədəni sferalarda xidmət göstərirsə ödəmələrin ölçülərinin azalmasına ümid bəsləyə bilər, yaxud ondan tamam azad ola bilər. Bütövlükdə, təbiətdən səmərəli istifadənin hər bir vasitəsi (instrumenti) yaranmış vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif dərəcədə səmərə verə bilər. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|