Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

III FƏSİL 
İSLAM FƏLSƏFƏSİ 
 
 
§ 1. İslam fəlsəfəsinin əsas xüsusiyyətləri. Ortodoksal islam sxolastikası-
kəlam 
§ 2. Sufilik və islam peripatetizmi 
§ 3. İslamda neoplatonizm və panteizm 
 
 
§ 1. İslam fəlsəfəsinin əsas xüsusiyyətləri. Ortodoksal islam sxolastikası-kəlam 
 
İslam fəlsəfəsinin əsas xüsusiyyətləri. 
İslam fəlsəfəsi lap əvvəldən dini təməl 
üzərində formalaşmışdır. Xristianlığın özünəməxsus ilkin fəlsəfi müqəddiməsi ol-
duğu halda, yəni ellinizm dövrü fəlsəfəsində bu dinin bəzi ehkam və əxlaqi-etik 
problemləri irəlicədən şərh və təhlil olunduğu halda, islamın bu cür fəlsəfi sələfi ol-
mamışdır. Doğrudur islamaqədərki ərəb ədəbiyyatı nümunələrinin Kəbədə nümayiş 
etdirilməsi, ayrı-ayrı ədiblərin yazılarının yayılması faktları məlum olsa da, ərəblər 
arasında fəlsəfi tutumlu əsərlərin yayılması haqqında heç bir məlumat yoxdur. İsla-
mın özündən əvvəlki dinlərdən müəyyən müddəaları əxz etməsi kimi sübut olun-
muş faktlar onu deməyə əsas verir ki, xristian fəlsəfəsi islamdan əvvəl yaransa da, 
onlar əsrlər boyu yanaşı addımlamışdır. İslam fəlsəfəsinin əsasında islam dininin 
özü durur, bu fəlsəfənin hərəkətverici qüvvəsi islamın müqəddəs kitabı Qurani-Şə-
rifin ehkam və müddəalarına verilən qiymət, izah və şərtlər olmuşdur. 
Islam fəlsəfəsi beynəlmiləl fəlsəfədir, onun təsisçiləri sırasında - ərəb cəbbari-
ləri və qədəriləri, kəlamçıları, mötəzililəri ilə yanaşı, ərəb əl-Kindi, ibn Rüşd, əl-
Qəzali ilə birlikdə türk əl-Fərabi, ibn Sina, azərbaycanlı Əbülhəsən Bəhmənyar və 
bir çox başqa xalqların nümayəndələri də vardır. İslam peripatetizmi neoplatoniz-
mi, panteizmi və digər fəlsəfi cərəyan və məktəblər də öz beynəlmiləl tərkibi və va-
hid islam mənbəyi ilə diqqəti cəlb edir. 
Ortodoksal islam sxolastikası- Kəlam. 
Kəlam-ilk islam sxolastikası, ortodok-
sal dini-idealist fəlsəfi sistem nümunəsidir. Kəlam-əqlin (zəkanın) nəql təqlid üzə-
rində üstün olduğunu və dini nüfuzdan asılı olmayaraq fəlsəfi mülahizələr vasitəsi-
lə həqiqətə çatmağı nəzərdə tutan bir anlayışdır. Kəlam din və fəlsəfə problemləri-
nin araşdırılması üçün bir əsas kimi götürülürdü. Ondan həm ilahiyyatçı mütəkəl-
limlər və sufi tərkidünyaları, həm də filosoflar istifadə edirdi.
 
Mütəkəllimlər (kəlam təəssübkeşləri) əqli nəticələri opponentlərinin mühaki-
mələrindən çıxarmağı sevirdilər, yəni antik yunan sofistləri kimi hərəkət edirdilər. 
Mülahizələrin dialektik və inandırıcı qurulması mütəkəllimlər üçün islam dini eh-
kamlarının şərhi, filosoflar üçün isə elmi sübut yolu ilə gedən mülahizələr əsasında 
baş verirdi.
Mütəkəllimlər hər bir ehkamı əql vasitəsilə yoxladıqdan sonra qəbul etməyi 
məsləhət görürdülər. Geniş mənada kəlam termini ilkin orta əsrlərin müsəlman ədə-

---

61
biyyatında dini-fəlsəfi mövzuya həsr olunmuş hər cür mülahizələrdə tətbiq edilirdi. 
Dar mənada kəlam islam ehkamlarını zəkaya istinad edərək izah etmək əməliyyatı-
nı ifadə edirdi, yəni dini nüfuza malik olanların təqlid olunmasında imtina edən fik-
ri müstəqilliyi nəzərdə tuturdu. Zəkaya müraciət etmək kəlamı fəlsəfə ilə və müsəl-
man icmasına qayıtmağı əlaqələndirən bir vasitə edirdi. Kəlamın pərəstişkarları-
mütəkəllimləri fəlsəfə ilə yaxınlaşdıran və ehkamçı sələfilərdən (ilkin müsəlman ic-
masına qayıtmağı təlqin edənlərdən), habelə sufi mistisizimdən ayıran da kəlam 
termini olmuşdur. Kəlam təlimi (ilm əl-Kəlam) ilə fəlsəfəni fərqləndirən cəhət on-
dan ibarət idi ki, mütəkəllimlərin fikir (mülahizə) mənbəyini islamın normativ prin-
sipləri (qanun əl-islam), yəni bu dinin problematikası təşkil edirdisə, filosoflar zə-
kanın normativ prinsiplərini (qanun əl-əql) əsas gütürürdülər, yəni fəlsəfi fikir söy-
ləməyin antik modellərinə isnad edirdilər. İslam filosofları öz elmlərinin kəlamdan 
fərqini onda görürdülər ki, fəlsəfi mülahizə metodu apodiktiv (sübut etmək) xarak-
ter daşıyır, amma mütəkəllimlərin kəlamı mübahisə əsasında opponentlərininb te-
zisləri və nəticələrinin ziddiyyətlərindən sui-istifadə etməkdən ibarətdir. Belə mü-
bahisə üsulu “ilzam” adlanırdı və qədim yunan sofistlərinin dialoq aparmaq üsulu-
nu xatırladırdı. 
Kəlamın nəzəri əsasını VII və VIII əsrlərin qovşağında Suriya, İraq, Misir və 
İranda meydana gəlmiş