Microsoft Word Hazir secilmis eserleri mir celal doc
Yüklə 2,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dördüncü fəsil
Vağzal qapılarından çıxan camaatdan bilinirdi ki, qatar gəlmişdir. Adamlar daş pilləkənlərdən təmiz küçəyə enəndə qırılmış boyunbağı kimi səpələnib dağılırdılar. Bayaqdan döşəməyə mıxlanan maşınlar, müntəzir dayanan faytonlar hərəkətə gəlir, sanki bu qiymətli muncuqları yığmaq üçün qaçışırdılar. Tramvayçılar zəngi daha da bərk vurur, hamballar yüyürüşürdülər. Gələnlərin bəzisi böyük və möhtəşəm binalar arxasında, geniş küçələrdə yox olurdular. Lakin nə Sadıq kişi, nə də onun məktəbdən 240 qovulmuş oğlu gözdən itdi. Lap şəhərin içərisində də onları - qabaqda məyus yeriyən oğlanı, onu izləyən çiyni xurcunlu, addımı qayım kişini görənlər nabələd olduqlarını seçə bilirdilər. Sadıq kişi ayağında yumşaq məst, şalvarı dolaqla qıvraq bağlanmış halda oğlunun dalınca gedirdi. O, bəzən adamlara yol vermək üçün səkidən aşağı düşür, hamının keçib qurtarmağını gözləyirdi. Lakin camaatın dalısı üzülmürdü. Şəhərin izdihamı və ehtişamı kişini elə tutmuşdu ki, heyrətdən deyirdi: "İlahi, görəsən, bu qədər camaatın çörəyini kim bişirir? Buna xamırmı çatar, tabaqmı dözər, təndirmi yetər... Bütün ömrümdə tutduğum bal bunların bir səhər çayına çatmaz..." Sadıq kişi tamaşadan doymasa da bu gecənin fikrini unutmamışdı: mehmanxanada və ya kənd evində yatacaq yer tutduqdan sonra oğlunun işi ücün gedəcəkdi. Vahidlə görüşməyə tələsirdi. Ancaq üzünü tük basmışdı, üst-başını düzəltməli ıdi. Məktəbdə belə görünmək istəmirdi. Atası soruşdu: - Hara gedirik? Vahid dedi: - Çatmışıq! Onlar inşaat institutunun uca, ağır və yaylı qapısını açanda dəhliz başındakı kəfkirli saat ikini vururdu. Vaxtı yoxlamaq Vahidin yadına düşməmişdi. Saat ilə üz-üzə gələndə işin axırına az qaldığını bilib darıxdı. O istəyirdi ki, tələbələr tənəffusə çıxanda onu görməsinlər və atasını çəkə- çəkə iltimasa gətirdiyini bilməsinlər. İllah da Rübabə ilə bu vəziyyətdə üz- üzə gəlməyi heç istəmirdi. Onlar direktor kabinetinin ağzındakı dəhlizdə gözləyənlərə qarışdılar. Vahid atasına pıçıldadı: - Burada olur. Necə danışmaq haqqında bəzi şeylər öyrətmək istədisə də artıq vaxt yox idi. Ona elə gəldi ki, bu saat göyköynək qadın qapını açıb, adamları direktorun yanına buraxacaqdır. Sadıq kişi bu balaca dəhlizə sığmırdı, o yan-bu yana gəzinir, vurnuxurdu. Dayananların birindən soruşdu: - Direktor burdadımı? - Burda deyil, bəs biz nə gözləyirik? - Daha niyə acığın tutur? Vahid atasının artıq-əskik danışacağından çəkinib, divanı göstərdi: 241 - Otur dincəl, - dedi. Sadıq kişi üzünü qapıdan çevirmədi. - Oturmağa gəlməmişik ha! İçəridən çıxan bir qadın baş ləçəyini düzəldib örtdü. Qapıdakılardan gödəkcəli, arıq bir oğlan direktor otağına girdi. Sadıq kişi qapını örtməyə qoymadı. - Yoldaş direktor, bağışlayın, uzaqdan gəlmişik, olarmı sizə zəhmət verək? Qapısında xurcunlu kişini görən direktor nəsə dedi. Sadıq kişi içəri girdi. Vahid atasında bu cürəti bilməzdi. Özünü itirdi, deyəcək idi: "Kişi, xurcunu burda qoy". Macal tapmadı. Onun dalınca kabinetə daxil oldu. Sadıq kişi xurcunu çiynindən aşırdı, direktorun qabağına yeriyib, çoxdanın tanışı kimi əl verdi. Vahid də görüşdü. Direktor irigöz, şişburun bir adamdı, üzündə çopura oxşayan çil vardı. Sadıq kişiyə yer göstərdi: - Əyləşin! Nə qulluq? Sadıq kürsünü irəli çəkdi, gödəkcəli oğlanı göstərib dedi: - Qul sahibi olasınız. Bu yoldaşı yola salsanız yaxşı olar. Bizimki bəlkə tul çəkdi. Gödəkcəli oğlan əlindəki dörd qatlanmış kağızı direktorun qabağına qoydu. Direktor açıb oxudu. Başını qaldırıb dedi: - Başarmaram, bala, başarmaram! Gödəkcəli oğlan tələb elədi: - Başarmalı bir iş yoxdur, bu mənim haqqımdır, yazın versinlər. - Niyə komissiyaya ərizə yazmamısan? - O vaxt müalicədə olmuşam, ailəli yoldaşların hamısı necə, mən də elə. O qayda ilə yazın, təqaüd versinlər. - Axı onlar ərizə vermişdilər, komissiyadan keçiblər. Gödəkcəli oğlan onun sözünü yarımçıq qoydu: - Budur, mən də yazmışam. - Gərək komissiyaya yazasan. Orada partiya nümayəndəsi, komsomol nümayəndəsi... Gödəkcəli oğlan ərizəsini onun qabağından götürmək istədi: - Verin, başını yazım komissiyaya. - Sən yazmaq ilə deyil, təzədən komissiya çağırmayacağam ki... - Özünüz qol qoyun! - Əcəb danışırsan, mən nəçiyəm? 242 Onun sözü gödəkcəli oğlanı heyrətə saldı, içəridə özgə adam olsa da ürəyindəkini saxlamadı: - Siz institutun direktorusunuz! - Çox da direktoram, komissiyasız mən bir şey edə bilmərəm, sabah... - Onda komissiyanı direktor qoysunlar da. - Nə demək istəyirsən, yoldaş tələbə? - Demək istəyirəm ki, öz vəzifənizi nahaq yerə özgənin boynuna yükləməyin, buna siz qol çəkməlisiniz. - Ərizənə qol çəkim, eləmi? - Qanuni olmasını yoxlayın, sonra qol çəkin. Direktor duruxdu: - Sabah cavab verməli olanda elə bilirsən sənin yaxan ələ keçməyəcək? Tələbə başını tovladı: - Mən həmişə buradayam, tutanda ikimizi də bir apararlar. Direktor qızaran kimi oldu, ərizəni götürüb bir də oxudu: - Beş baş? - Bəli! - Kimdir onlar? - Anam, bacım, yoldaşım, bir uşaq. - Bunlar işləmirlər? Yoldaş direktor, işlədi-işləmədi təqaüd məsələsinə dəxli yoxdur. Külfəti olan adama nə təqaüd kəsilibsə, mən onu istəyirəm. Direktor zəngi basıb hesabdardan təlimnaməni istədi. Sadıq kişi əvvəl gödəkcəlinin, sonra da Vahidin üzünə baxıb him elədi: "Uzun çəkəcək..." Direktor təlimnaməni oxuyub hesabdardan soruşdu: - Bunu havaxt almısınız? - İlin əvvəlində. - İlin əvvəli uzundur, tarixini de. Hesabdar dəftər-kitabı töküşdürdü: - Avqustun 21-də. - Ondan bu yana ayrı təlimnamə almamısınız? - Necə almamışıq, təlimnamə hey gəlir. - Bu barədə, ailələr təqaüdü barəsində? - Elə budur ki, var! Sadıq oğlunun qulağına pıçıldadı: 243 - Yaman diqqətcil adamdır. Direktor qələmini əlinə aldı, mürəkkəbə batırıb ərizənin üstünə gətirdi. Dayanıb sətirlərə baxdı. Deyəsən mürəkkəbin öz-özünə tökülməyini gözləyirdi. Əli havada titrədi, dönüb tələbədən soruşdu: - Birinci dəfədir siz ailəli olursunuz? - Mən çoxdan ailəliyəm. - Yox ey, təqaüd məsələsində. - Birinci dəfədir ailəli təqaüdü tələb edirəm. Direktor qələmi yerinə qoyub ayağa durdu, əli cibində gəzindi, gözünün ucu ilə təlimnaməni göstərdi. Hesabdardan soruşdu: - Bəlkə dəyişiblər? - Dəyişsələr yazarlar. - Bəlkə yazacaqlar? - Yazanda biz də əməl elərik. - Bu yoldaşın ərizəsini bəlkə razılaşdıra bildik? - Hara ilə? - Hara ilə olur olsun, ya komitə, ya komissıya, ya bura... Tələbə qalxıb papağını başına qoydu. - Yoldaş direktor, bağışla, incitdim sizi, o təqaüdü mən alsam, hər qəpiyi qiyamət günündə od olub canıma yapışar. Bu əzab ki, siz çəkirsiniz, mənim vicdanım qəbul eləməz. Azara-zada düşərsiniz, uşaqlarınız var, yazıqdır, qoy dursun. Tələbə ərizəsini götürdü və parça-parça edib səbətə atdı, xudahafız deyib çıxdı, hesabdar da onun dalınca getdi. Direktor tələbənin qarasına baxdı-baxdı: - Di gəl beləsi ilə işlə görüm necə işləyəcəksən. Vəziyyəti düşünmür, məsuliyyəti bilmirlər. O, xeyli vaxt başını qaldırmadı. Onu böht aparmış, on-on iki il əvvəlki bir zamana atmışdı. "Kənd-şəhər rabitə cəmiyyəti"ndən kəndə təhkimçi gəlmişdi, söhbətində məsəl çəkmişdi. "Məşhur məsəldir, yoldaşlar, toyuğun başı kəndə, quyruğu şəhərə sarı dursa quyruq başdan şərafətlidir". Komsomolçular irad tutub güləndə, Verdiyev bir-iki nəfəri çağırıb göz ağartması vermişdi: "Babam əfəndi olub babalarınıza böyüklük eləyib, atam ağsaqqal olub atalarınıza ağıl öyrədib, özüm də fırqəçi olub özünüzə rəhbərlik eləyirəm, nə belə atılıb düşürsünüz?.." 244 Komsomolçular Verdiyevin hədəsini car çəkib yerinə yetirmişdilər. Vilayət komitəsi çağırıb onun kitabçasını almışdı. Ara sakitləşəndən sonra Verdiyev sübut edə bilmişdi ki, "belə söhbətləri mən ayıq baş ilə deməmişəm". Birtəhər özünü düzəltmiş, "Çocuq Dostları Cəmiyyətində", sonra "Göy birliyi"ndə işə girmişdi. Rayonda hansı seçki idisə, kimin barəsində müzakirə edilirdisə, Verdiyev əlini tovladı: "Eh, - dedi, - uzatmaq nəyə lazım, hər kəs eşşək olsa, biz ona palan olarıq". Yenə onu qurdaladılar. Uzun dava-məşəqqət, yalvar-yapış... Axırı ki, bir töhmət ilə canını qurtarıb Bakıya qaçdı: "Canım, - dedi, - adamın biliyi kəm olanda tez çaşır, göndərin ali təhsilə, qoyun oxuyum..." Bakıda onun işi avand geldi. Müəllim kurslarına girdi, iki il oxudu. Orta məktəblərin birinə müdir müavini təyin olundu. Gündüzlər işlədi, gecələr təşkilatın təkidi ilə "Kommunist Darülfünununa" davam elədi. Özək katibinin yanında xətir-hörmət qazandı. Bir də gözünü açıb özünü məsul bir kürsüdə, başqa bir institutdan ayrılıb yenidən təşkil olunan inşaat institutunun ağası gördü. Keçdiyi yollar xəyalən göründükcə, Verdiyev tələbənin dalınca deyinirdi: "Rəhmətlik oğlu, bilsən ki, əskim necə tüstülüdü. Bilsən ki, mənim tərcümeyi-halım partiyadan qovulmaq və partiyaya qaytarılmaq tarixindən ibarətdir; bilsən ki, hər qovulanda beş kilo ət itirirəm, heç bu sözü deməzsən..." Onu hövsələyə gətirmək üçün Sadıq kişi təsəlli verdi: - Böyük olmaq belədir də, siz atasınız, gərək hamısının nazını çəkəsiniz. Bunu deyib daha da yaxın oturdu. - Bu mənim, biədəb də olsa, oğlumdur, yoldaş direktor! Necəsə dolaşdırıb məktəbdən qovublar. İndi neçə müddəti külfətdə ovqattalxlıqdır. Çox xahiş edirəm ədalətlə bu işə baxasınız, uşağı oxutmağa düzəldəsiniz. Direktor Vahidin üzünə baxırdı, sanki demək istəyirdi ki: "Bəli, yadıma düşdü". Vahiddən soruşdu: - Neçənci sinifdə idin? - İkincidə. - Qarabağlı deyilsən? - Bəli. 245 Direktor düyməçəni basdı, içəri girən göy geyimli qadına dedi: - Partkomda gör kim var, Kərimi çağır! Vahidin ürəyi döyündü, Gəldiyevlə üz-üzə gəlmək çətin idi. İstədi çıxıb dəhlizdə dayansın, qapıçı qayıtdı: - Bayram komisyonundadır, harasa gedib. Direktor Sadıq kişiyə dedi: - İşə tanış adam burda yoxdur, Gəldiyev yaxşı bilir, sabah gəlin baxaq. Sadıq kişi əlini xurcuna atdı: - Səhərçağı gəlsək necədir? - Gəlin, doqquzdan burada oluram. - Gəldiyev neçədə olur, onu da bilək da! - O da doqquzda. Vahid utana-utana soruşdu: - Ərizə lazımdırmı, yoldaş direktor? - Əlbət ki! Partiya təşkilatının üstünə yazın. Sadıq "baş üstə" deyib çıxdı. Pilləkənlərdən enəndə oğlundan soruşdu: - Direktor elə budur? - Elə budur, Geldiyev kimisinə uyandan nə ağıl umursan. - Adamdı da! Deyəsən canavar əli görsədiblər, qorxur. - Gərək qorxmasın axı! - O qədər haramzadə var ki, gözünü qorxudublar da! - Qorxur qırağa çəkilsin, niyə vəzifəni boynuna alır? Onun bir qol çəkməsi ilə adamlar o yan-bu yan olur axı. Düz apara bilmirsə, iş başına niyə oturub? Sadıq kişi başını tovladı: - Ay pir olmuş, hələ uşaqsan. Sən deyən kimi olsa, Şura hökuməti daha qoşunu neyləyir, - küçədə duran, əli ilə maşınlara yol göstərən milisə işarə etdi, - milisi neyləyir, məhkəməni neyləyir, hələ o qədər anasının əmcəyini kəsən var ki! Onlar söhbət eləyə-eleyə Sabir bağının qabağına çatdılar. Sadıq kişi heykələ baxdı: - Bu Nikolaya sataşan şair deyilmi, Vahid? - Bəli, Sabirdir. - Ciyərli adam imiş rəhmətlik. - Ciyər xəstəliyindən də öldü. 246 Sadıq kişi bir az susandan sonra dedi: - Elədir, düşmən adamın tutarlı yerindən vurur. Vahid "Şərq" mehmanxanasına tərəf döndü. Orada yer olmadığını bilib ötdülər. Bu mehmanxana sənin, o mehmanxana mənim, ha gəzdilər, boş yer tapılmadı ki, tapılmadı. Kəndli evində eyvanda da yatmağa razı oldular, ancaq direktor icazə vermədi; qaşqabaqlı, qara, ortaboy dalandar gözünü yumub, başı ilə rədd edirdi: - Yerimiz yoxdur, yoldaş! Onun təşəxxüsü Sadıq kişiyə ağır gəldi; bir cavabla da acığını ifadə etməyə çalışdı: - Nə qansız adamsan, a kişi, Allah sənə qapıçılıqdan artıq qulluq qismət eləməsin, qırarsan xalqı! - Sonra Vahidə döndü: - Görürsən? Yazıq hökumət neyləsin, Nikolayla aşkara tutuşurdu, amma bunlar tülkü ölümcüllüyü ilə iş görürlər. Sən də deyirsən belə. Görmürsən köpək uşağını! Uşaqdan aldığı qəzetə baxanda Vahidin yadına düşdü ki, sabah istirahət günüdür, birisi gün də bayram. - Bəs necə eləyəcəyik, bir gecəliyə yer tapmırıq, üç gün qala bilərikmi? - Yox canım, kişi bizə söz verdi, səhər orada olacaq. Vahid ürəyində dedi: "İdarəyə gəlməsə, evinə gedib qapısını kəsərik". Şəhər bağında bir az oturdular. Gecəni buralarda keçirmək lazım idi. Ancaq mümkün deyildi. Sadıq kişi hiss edirdi ki, gəzməkdən ayaqları qızışmış, keyimişdir, baldırları gizildəyir. Soyuqda oturduqca, özünə gəldikcə vücudu ağırlaşır, kürəkləri sancır. Vahid də əlləri cibində oturmuş, dayanacağa söykənmişdi. Birdən düzəldi, üzünü yana çevirdi, papağının günlüyünü gözünə basdı. Rübabə bir oğlan ilə söhbət eləyə-eləyə gəlib düz onların qabağından keçdi, onun sözlərini eşidən Vahid əsən kimi oldu: "Şərqdə" yoxdurlar. "Avropada" olacaqlar. Rübabənin səsi ilə Vahidin məyusluğu sönüb getdi: o, yenə özünü dərs otaqlarında, Rübabənin yanında hiss etdi. Bu səs nə qədər xoş idi. Bir anda Vahidin yadında işıq kimi yanıb-sönən xatirələr bir-birini təqib etdi. Uzaqlaşıb gedən Rübabəni, gözdən itənə qədər, arxadan, həsrət nəzərləri ilə yola saldı. Vahid elə həsrətlə baxırdı ki, deyərdin gedən qız əbədi olaraq gedir və onun bütün sevinclərini özü ilə aparır. 247 Sadıq kişi də Rübabəni gördü. Oğluna, onun vəziyyətinə də diqqət elədi. Ürəyində dedi: "Cütdülər". Rübabə ötəndə Vahid özünü itirmişdi, çaşmışdısa da, indi yavaş-yavaş özünü danlayırdı: "Niyə qalxıb görüşmədin, niyə çağırmadın!". Bu fıkir ona çox gülünc və bir qədər də təhqirli gəldi: "Məni belə görməməlidir, yanındakı bəlkə heç məni tanımır. "Parapet" küncündə qalan bir oğlanla tanışlığını qızın başına qaxa bilər. Yox! Mən Rübabə ilə ya əvvəlki vəziyyətdə görüşəcəyəm, ya da heç görüşməyəcəyəm!". Rübabənin sözləri Vahidin qulağında yenə də səslənirdi: "Şərqdə" yoxdurlar, "Avropada" olacaqlar!". Qız coğrafiyadanmı danışırdı, yoxsa adam həsrətində idi? Birdən bir şey xatırlamış kimi Vahid barmağını dişlədi: "Rübabə bizi axtarır, "Şərq" mehmanxanasına gedib, buradan da "Avropa" mehmanxanasına dönür..." Rübabə axşamüstü məktəbə gedəndə direktorun qapıçısı həmin göyköynək qadın xəbər vermişdi: - O oğlan gəlmişdi axı! - Hansı oğlan? - O ki qovdular ha... şuşalı. Yanında bir kişi də var idi, görmədin? - Yox, görmədim. Rübabə zahirdə bu xəbəri soyuq qarşılamışdı. Bu işsiz, çənədən saz qadınların ağzına saqqız vermək istəməmişdi. Vahid qovulan zamanlar Rübabənin Verdiyev ilə deyişməsini uzun bir macəraya çevirib şirin söhbət elədilər. Həmin qadın dizinə çırpıb deyərdi: "Qızışıblar, bacım, qızışıblar! Az qalıb kişinin üstünə daşlana!". Həyətdə dalandarı tutub razılıq eləmişdi: "O şuşalı gədənin mitilini atdınmı bayıra?". Dalandar bilmədi kimi deyir. - Hansı şuşalı? - Biri var ey, direktor qovan. - Qovulanların şeyini təhvil almışıq, necə bəyəm? Göyköynək əlini onun kürəyinə vurmuşdu: - Elə bax, qoy getsin mal otarmağına. Tərəkəmə köpəkoğlu çobanlıqdan gəlib burada rahat durmur. Kimə bənd olsa yaxşıdır. Səttarın qızı nədir, xanəndə Səttarın qızına tamah salırdı. İştaha bir bax! Əcəb olub!.. Göyköynək qadın Rübabəni tanımırmış: ancaq qızlar ilə oğlanlar, qadınlar ilə kişilər, böyüklər ilə kiçiklər, tələbələr ilə müəllimlər ara- 248 sında olan-olmazı izləməyi, seçməyi, qurdalamağı özü üçün peşə, adət eləmişdi. Bu hiss onda çox ayıq idi. Bir şey duydumu, deməsə, danışmasa, axırına çatmasa, tanıdıqlarına çatdırmasa bağrı çatlardı. Kimin kiminlə öpüşdüyünü, zarafatlaşdığını, kimin kimdən xoşu gəldiyini, ya gəlmədiyini, kimin kimə tamah saldığını, ya salmadığını, hansı qızın necə bəzəndiyini və niyə bəzəndiyini, niyə bəzənmədiyini həmdisurə kimi qiraət ilə danışardı. Səhər otaqları süpürüb qurtarar, direktorun gəlməyinə bir saat qalmış boşalardı, özünü dalandarın yanına verərdi: "Ötən axşam urus müəlliməsi ilə müavini bulvarda görüblər... Fəridə yenə geyinib-kecinib, gedəndən kağız alıb axı, yanına çağırır... Elə hey cütləşirlər ha. Küncdə öskürürsən, görürsən serçə kimi bir cüt çıxdı, elə əyirirlər, qıldan incə..." Başqa xidmətçilər otaqları təmizləyib işini qurtaranda rahat olurdusa, göyköynək qadın durub-gördüyü, eşitdiyini qapı-qapı gəzib, bütün tanışlara çatdırmamış rahat olmurdu. Şirin iş vaxtında birisindən bir xəbər eşitdimi, dərhal süpürgəni yerə qoyub qaçırdı. "Xəbərləri" yerinə yetirməsə, rahat olmurdu. * * * Bağda dayanmaq mümkün olmayacaq idi. Gecə keçdikcə, adam seyrəldikcə dəniz tərəfdən sahil küçəsi ilə axıb gələn sazaq üzlərə dəyir, payız soyuğu kəsməyə başlayırdı, qalın paltar azlıq edirdi. Ata-bala tramvaya oturub vağzala gedəsi oldular. Bilet zalında daldalanmaq mümkün idi. Bura həm isti, həm səliqəli idi... Vahidin ayrı bir ümidi var idi. Faytonçulara, ya hambalların birinə yanaşıb, yer xahiş edəcəkdi, güman ki, iyirıni-otuz manat versə, bir-iki günlüyə yer tapmaq çətin olmazdı. Ancaq kimə yaxınlaşdısa, bir şey çıxmadı. Axırda hirsləndi, papağı qırmızı haşiyəli dəmiryolçuya yanaşdı: - Qardaş, - dedi, - bəlkə biri azıb Bakıya düşdü, gecəni harada qalmalıdır? Dəmiryolçu dedi: - Necə harada, şəhərdə mehmanxanalara nə gəlib, kəndli evi var... Sadıq kişi baldırlarını göstərdi: - Tökülür ey! Səhər açılandan ələk-vələk eləmişik. Yer verən kimdi? - Şəhəri gəzmisiniz? - Bəs nədi, əşi! Yer qalıb baş vurmamış olaq? 249 Dəmiryolçu bir xeyli sükutdan sonra cavab verdi: - Vaxt elədi, baxtınızdan bayram qabağına düşüb, şəhərə gələn çoxdur. Sadıq kişi oğlunun əhvalatını danışdı: Bu gecəliyə daldalana bilsəydik. Mən heç, uşaq lap üzülüb, vaqonda da yatmayıb. Deyirəm get yoldaşların ilə görüş. Ona da utanır. Dəmiryolçu dedi: - Kəndə, rayona baxmayın, Bakı çox basırıq, qarışıqlıq olan yerdir. Camaat çox, hərənin bir otağı var, çəkilib oturub; mehmanxanalar da azlıq eləyir. Qonaq yanında adam doğrudan utanır. - Bəs necə olsun, axı səhər vacib işimiz var... - Necəsi yoxdur, gedək bizə. Birtəhər qalarıq. Qonağa layiq olmasa da bir otaqdır. Darıslıq olsa da atalar demiş: "Ürək geniş olsun!". - Qonağınız çox olsun, sizə zəhmət vermək də yaxşı deyil. - Bir zəhməti yoxdur, gedək! Dəmiryolçu onları otağına apardı. - Qardaş, - dedi, - bu mənim mənzilim, bu da bir dəst yorğan-döşəyim, növbədə olacağam, yata bilərsiniz. Bu radio, o da elektrik çayniki, qənd-çay da ki, var. Öz eviniz kimi! Sadıq razılıq elədi: - Çox sağ olun. Uşaq rahatlansın, mən lap kürsüdə də otura bilərəm. Bəs özünüz necə? - Altı saat növbədə duracağam. Məndən nigaran olmayın, gündüz doyunca yatmışam. Sadıq dəmiryolçunun girib-çıxmasından duydu ki, kişi mənzili onların ümidinə qoyub gedə bilmir. Vahidin də, özünün də pasportunu çıxarıb verdi: - Buyurun, şəhər yeridir, sizdən soruşub eləyən olar. Dəmiryolçu pasportları götürmək istəmədi: - Yox canım, bir gecəliyə nə pasport. - Ehtiyatdır da, sizdə qalsın, demək olmaz. Dəmiryolçu pasportları qaytardı: - Eyib deyilmi? Biri-birimizə etibar etməsək, daha nə yoldaşıq! Qapını haradan bağlamağı öyrətdi. Mənzili qonaqlara tapşırıb getdi. Sadıq dalbadal bir neçə stəkan tünd çay içib qızışdı, rahatlandı, Vahidin heç nəyə meyli yox idi. Atası çarpayını göstərdi: - Gəl, yat! Vahid dedi: 250 - Mən dirsəklənəcəyəm, sən gir yat! Ata-oğul bir-birinə təklif etdi. Axırda Sadıq kişi döşəmədəki təlisi açıb xurcunu başı altına qoydu, çuxasına bürünüb uzanmaq istədi. Vahid onun qolundan tutub, çarpayıya tərəf çəkdi. Kişi nə qədər dartındısa Vahid buraxmadı: - Mən yatmayacağam, bil! Bu cür işin var idi, kişiyə niyə minnət eləyirdin?! Sadıq çarpayıda yatmağa məcbur oldu. Vahid isə döşəmədə özünə yer elədi. O, xüsusilə indi atasından xəcalət çəkirdi: "Böyüdüb başa çatdırıb. İndi onun oğul dalınca düşmək vaxtı deyil mən onun dalınca düşməliyəm. Gərək otursun, rahatlığını eləsin, qayğı çəkməsin, qulağı dinc yaşasın. Övladına baxıb fərəhlənsin. Amma nə eləsin ki, gəldiyevlərin ucundan mən onu köməyə çağırmalı oluram, gör nə aciz oğulam! Qoca kişidir, yorğunluq, soyuq... Sabah xəstələnə bilər, təhsilimdən ona xeyirim budurınu?.." Xəyalat içində köks ötürüb duran Vahidin gözünə xeyli vaxt yuxu getmədi. Sadıq kişi də yerinə uzanan kimi papiros yandırmışdı, hərdən sümürüb fikirləşirdi. Ancaq fıkir çəkdiyini oğlundan gizlədirdi. O da Vahiddən xəcalət çəkirdi: "Mən bir qulluq sahibi olsaydım, oxumuş olsaydım, altımda maşınım, əlimdə portfelim olsaydı, kim oğluma burdan dur, orda otur, deyərdi?! Uşaqdır, yar-yoldaş içində sıxılır. Bəziləri qumar üstündə, oğurluqda danlananda, Vahidi də atasının ucundan incidirlər. İndi nə qədər qüssə eləyir! Niyə qapılarda boynunu büksün, niyə ona-buna təvəqqe eləsin? Soyuq yerlərdə yatsın... Belə də ədalətsizlik olar? Gör nə qədər mərdimazar var hələ içimizdə! Bəyin, xanın toxumu kəsilmir da!". Sadıq kişinin atalıq ürəyi cuşa gəldi. Dikəlib oturdu. Papirosunu işıldadıb Vahidə sarı baxdı. "Deyəsən, o yatıb, yuxudadır". Köynəkçək qalxdı, balıncı aparıb yavaşca Vahidin başı altına qoydu. Çuxanı götürdü, üstünə yorğan saldı. Bundan bir ürək arxayınlığı duydu. Qaranlıqda bir qədər dayanıb, Vahidin rahat və isti nəfəsini dinlədi. Çuxanı üstünə çəkdi, qollarını qoltuqlarına büküb, papağı qulağının altına qoydu, əsnəyə-əsnəyə "Ya haqq!" dedi, yatdı. Vahid qayğılı olsa da yorğunluq onu götürüb yuxu aləminə atmışdı. Orada o, boş və sakit bir yerdə rahat əyləşib kitab oxuyurdu. Qəribə 251 bir kitab! Ağ ipək vərəqləri açılıb uzanır, uzandıqca Vahidin baxışları da gedir, onların axırını görmək olmurdu. Bulud kimi qatılaşan, lay-lay yığılan ipəkdən gah ildırım kimi şaqqıldayan, gah gözəl xəzəl kimi xısıldayan vərəqlərdən savayı heç nə görünmürdü. Vərəqlərin örtdüyü uzaq üfüq qızarır, arxasından süngü kimi şüalar çıxır, göyləri yazırdı. Vahid vərəqləri qatlamaq istəyirdi. O, vərəqləri çevirir, lakin çevirə bilmirdi. Onlar qalın laylar, qurşun vərəqlər kimi ağırlaşırdı. Kitabı bükmək istəyir, qatlanmırdı. Sayrışan hərflər oynaşıb dururdular. Kitab örtülmürdü. Vahid kitabı dizindən yerə buraxdı, ipək vərəqlər içindən işıqlı bir şəkil seçildi. Bu şəkil böyüyür, cana gəlirdi. Vahid sevinc və heyrət içində Rübabəni qucaqlamaq istəyirdi. Rübabə kitabı yuxarı qaldırır. Vahid bir vəreqi oxuyurdu: "Rübabə!" Rübabə ikinci vərəqi oxuyurdu: "Vahid!" Vahid heç bir şey başa düşmürdü. Vərəqləmək istəyəndə Rübabə kitabı ağır-ağır örtürdü. Adlar, sətirlər bir-birini öpəndə, vərəqlər yumulanda Vahidin gözü açıldı, o özünü özgə otağında, yataqda qan-tər içində gördü: "Of, ay aman!" Vahid üzərində ağırlaşan yorğanı cəld aşırıb dikəldi. Yerin içində oturub, yuxudan tamam ayılmaq üçün bir neçə dəfə kirpiklərini çaldı. Halbuki o daha da yuxulamaq, o xoş mənzərəni, vərəqlərin üz-üzə gəlib qovuşmasını bir də görmək istəyirdi. Rübabənin o sirli kitabı hansı bir qüvvətləsə tutub saxlamasına bir də baxmaq istəyirdi. İndi ürəyində nəsə deməli sözü də var idi. "Hanı Rübabə, hara getdi, nə tez durub getdi?.." Başı altında balıncı görüb durdu: "Yazıq kişi!" - dedi. Yorğanı atasının üstünə çəkdi, balıncı da qoymaq istəyirdi, ayılmağından qorxub tərpənmədi. Gecənin nə vaxtı idisə Sadıq kişi oyandı. Yorğanı öz üstündə görüb, oğluna acığı tutdu, qalxıb yenə onun üstünü basdırdı, bir papiros yandırıb işıldatdı. Pəncərəyə yanaşıb üffiqlərə baxdı, qaranlıq idi, hava işıqlanana oxşamırdı. Səbər tezdən ata-bala gəlib, inşaat institutunun qapısını kəsdilər. Qarovulçu onları başa saldı ki, istirahət günüdür, idarə açılmayacaq. Vahid direktorun söz verdiyini söylədi. Saat birə qədər gözlədilər. Axırda durub gedəsi oldular. Sadıq kişi acıqlanmışdı: 252 - Sən oxumuş adamsan. Cüməni niyə çaşdırırsan? - Özü dedi sabah gəlin də!.. - Daha dəmiryolçunun evində qala bilmərik. Deyər üz verdik, astar istəyirlər. Onlar məktəb həyətindən çıxıb, mehmanxanalara getdilər. "Şərqdə" yer tapmadılar. Ancaq dəftərdar olmadığından növbətçi onları gözlətmək istəyirdi. Vahid xahiş elədi: - Qaçmırıq ha, al bu sənin otuz manatın qabaqcadan! İki gecə qalacağıq, çox yox, dəftərdar gələr yazarsan. Sən hələlik yerimizi göstər, rahatlanaq. Növbətçi pulu götürüb onlara yer verdi. Yer tapılandan sonra tələsməyə ehtiyac yox idi. Müdirin başı açılmamış Vahidin şikayətinə arxayın baxması çətin idi. Bayram günlərinə isə iki gün qalırdı. Hər yerdə bərk hazırlıq gedirdi, şəhər toya hazırlaşan gəlin kimi bəzənirdi. Bayramı Bakıda qalmalarına xüsusilə Sadıq kişi sevinirdi. O heç vaxt belə yerdə bayram keçirməmişdi. Şənliyə doyunca tamaşa edəcəkdi. * * * - Məxluqa bax, ay Vahid! Adama bax! Düzü-dünyanı götürüb... Vay atannan hey! Vahid hələ bayaqdan şəhəri başına alan orkestr gurultularını eşidir, tələsik geyinib hazırlaşırdı. Pəncərəyə əyiləndə əllərdə dalğa kimi açılıb- bükülən qırmızı bayraq, böyüdülmüş şəkil və zər yazılı şüarlar, dəstələrin böyük küçələr boyu ilə axıb getdiyini gördü: - Gedək, ata, - deyib, paltosunu geyindi. Onlar gəlib, mərkəz küçənin bir kənarında dayanacaq, tamaşa edəcəkdilər. Milislər tinləri kəsib əsas küçələrə adam buraxmırdılar. Beş addım yeri ötmək üçün beş küçə hərlənməli olurdun. Vahid bələd adam kimi dala baxmadan ötür, atası da onun izincə yüyürürdü. Onlar əyri küçədən, "Avropa" mehmanxanasının qabağından burulub nümayiş yerinə, sahilə çıxdılar. Nümayişçilər gəldikcə, meydana yollanmaq üçün buraya yığılırdılar. Vahid küçə yuxarı yeriyib, dayanan dəstələri atasına tanıdırdı. - Bəs sizinkilər hanı? Atası soruşmasa da Vahid öz məktəblərini axtarırdı. Hər il institut ali məktəblər ilə bir cərgədə gələrdi. Bu il isə bütün rayon təşkilatları 253 ilə gəlmişdi. Dəstələr dəqiqədə bir düzülür, beş-on addım gedir, sonra dayanırdı. Dayananda adamlar dağılışıb kürsülərdə, səkilərdə otururdular. Yuxarılardan, dəstələrin lap başından bir işıq kimi süzülüb gələn "Farağat" komandasını duyunca hamı öz yerinə qaçır, dağınıq, topa-topa duran adamlar əvəzində, yanaşı iki cərgə, zolaq kimi müntəzəm və əlvan dəstələr uzanırdı. Belədə təşkilatları bir-birindən tez seçmək olurdu. Hər iyirıni-otuz addımdan bir dayanan bayraqdarlar dəstələri ayırırdılar. Vahid tələbələri görmədikdə darıxdı, həvəsdənmi, həsrətdənmi bir müddət çox axtardı. Lakin sonra xatırladı ki, "Sən qovulmusan, daha tələbə deyilsən. Birisi gəlib soruşsa: "Kimsən?", nə cavabın var? Tələbə deyiləm. Kolxozçu da, qulluqçu da deyiləm". Zehnində doğan bu sualdan sonra Vahid ətrafına baxdı, özünü nü- mayişçilərdən, ümumi və qaynar bir həvəslə axıb gedən dalğalardan kənarda gördü. O indi sanki həyatın hərəkətindən ayrılmışdı, əli əsalı qocaların, evdar qadınların, əlillərin, uşaqların, qərib-qürəbanın, müsafirlərin arasında idi. Ətrafında tay-tuşlardan, yoldaşlardan, yaşıdlardan görmürdü. Öz vəziyyətindən utandı. Ürəkdən qopan bir kədər soyuq cərəyan kimi bütün damarlarından keçdi. Vücudu sustaldı. Nəzərləri söndü. Ona elə gəldi ki, küçələrə çıxan bu yüzminlər, yerindən oynayan bu kütlələr arasında, tamaşaya duranlar içərisində ondan küskünü, ondan bəxtsizi yoxdur. Bu talesizliyinə odlandı. Qəzəbmi, hirs, ya təəssüfmü, hansı bir alovdansa alışan qəlbilə bütün bədəni yandı. "Hanı mənim yoldaşlarım? Dostlarım? Hanı könül vermək istədiyim? İndi mənim könlüm - kənara atılmış köhnə bir kitab onun nəyinə lazımdır..." Fikirdən baş qaldıran Vahidin gözü dalğalanan dəstələrə düşdü. Elə bil yuxudan ayıldı: - Bu nə aləmdir! Milislər vurnuxaraq cəld ötən, özünü haraya isə yetirməyə can atan bir gənci yolundan qaytardılar. O, şəfəq kimi tez o biri tərəfdə görünür, eyni sürət, eyni təlaş ilə yüyürür, qarşısını kəsən milisin üzünə baxmırdı. Elə hiss ilə danışırdı ki, hamı təəccüb edirdi. Kənardan baxan, hər dəstəyə diqqət yetirdiyini görən olsaydı, onun kimi isə bərk axtardığını düşünərdi; çünki o gah dəstələrin yanınca yeriyir, gah qabağa qaçır, gah da dala qalırdı; bir an da sakitləşmir, özünə gəlmirdi. Bu gənc doğrudan da adam axtarırdı, ancaq birini yox, çoxunu, çoxları axtarırdı. 254 O, səkkiz yaşından indiyə qədər hər bayramda və mərasimdə qoşalaşıb, əl-ələ verib gəzdiyi, deyə-gülə oynayıb sezdiyi pioner, şagird yoldaşlarını axtarırdı. Məktəb həyatından tutmuş instituta qədər kənddən şəhərə, pionerlərdən komsomola, tələbədən müəllimə və qulluqçuya qədər hər yerdə onun yoldaşları vardı. Onlar hanı? Onların hamısı bu gün nümayişdə, bayram keçirən dəstələrdədir. Onlar etibarlı yoldaşlar bu saat yanlarına baxırlar, "Vahid hanı?" - deyə bir-birindən soruşmurdumu? Yox, soruşmurdular. Xəyallarına da gəlməzdi ki, Vahid cərgədən çıxmış ola. Onlar inanırdılar ki, Vahid bu gün harada isə ləpələnən bayraqların altmda, dəstələrdə öz yerindədir. Ümumi ahəng ilə atılan addım səsləri içərisində Vahidin hənirtisini də hiss edirlər. Onun, yəqin ki, arxada və ya qabaqda, kənddə və ya şəhərdə, Moskvada, Bakıda və ya Daşaltı kəndində dəstələrin birində olduğunu bilirdilər. Eşitsələr ki, Vahid kənarda qalmışdır, eşitsələr ki, Vahid bu günlərin sevincindən məhrum edilmişdir, addımlarını dayandırar, komandanı çağırar, tələb edərdilər: "Vahid gəlsin!" Komandan dərhal Vahidi yoldaşlarına çatdırar. Yox, komandan Vahidə yaxın da düşə bilməz. Vahid ilə onun arasında, Vahid ilə yoldaşlar, nümayişlər, bayramlar, şənliklər, sevinclər arasında kağızdan, lakin uçurulmaz bir sədd durınuşdur. Komandan bu səddin qarşısında dayanar, oxuyar. Bu əmri hamı eşitmək üçün ucadan oxuyar, nə cərgələr ləngiyər, nə bayraqlar dayanar, nə şənliyə xələl gələr, nə rəsmi- keçidə gələnlər bir şey bilər, yalnız Vahid məhrumiyyət payını alıb, həyatın unudulmuş guşələrində tərk olunar... Bu əmr nə qədər güclüdür? On beş illik tərbiyəni, dərsi necə puç edir? Bu əmrin gücü ilə pəncələşınək olmazmı? Hanı? Yoldaşlarım hanı?.. Vahidə elə gəldi ki, direktorun əmri bütün camaata elan olunmuşdur. Hamı baxışlannda bunu bir-birinə deyir, ancaq dillərinə gətirmirdilər. Vahidin ürəyi quş kimi çapaladı, o üzünü tutub nümayişçilərə qışqırmaq istədi: - Nə üçün məni qovursunuz? Mən haman Vahidəm, sizinlə böyümüşəm, sizinlə oxumuşam, sirdaş olmuşam, sizinlə də baş ağartmaq, ölmək istəyirəm. Məni atmayın! Lakin Vahidin səsi çıxmırdı. 255 Torpaqlardan, yerin damarlarından qopan kimi görünən orkestr səsləri onu özünə qaytardı. Uzun, enli bir bayrağı çəkə tutmuş iki nəfər qız göründü. İnşaat institutunun tələbələri, müəllimləri bir-bir göründükcə, elə bil, Vahid qürbətdən qayıdıb, öz ailəsini görürdü. Balıq suya atılan kimi özünü dəstəyə tulladı: "Rübabə!" deyən həsrətli səsi əlli addım aşağı-yuxarı hamı eşitdi. Vahid Rübabənin əlini sıxdı, Rübabə Rəşid ilə dünəndən Vahidi axtardığını dedi. Yoldaşları soruşurdular: - İşin düzəldimi? Vahid onlara qoşulub, sevinclə yoluna davam etdi. Lakin dəstəbaşı araya soxulan bu artıq adamı çıxartmaq istədi. Yoldaşların ona hörmətini görüb, öz-özünə dedi: "Bir az söhbət edib gedəcəkdir". Gəldiyev nizam gözləyən məsul bir adam kimi dəstəbaşını çağırıb danladr. - Yadların cərgədə nə işi var? Dəstəbaşı Vahiddən üzr istədi: - Zəhmət çəkin, razı olmurlar. Vahid yanındakıları göstərdi: - Bunlar mənim yoldaşlarımdır axı, mən də tələbəyəm... Gəldiyevin hirsi soyumadı. Haradansa bir milis tapıb işarə elədi. Milis Vahidə yanaşdı: - Yoldaş, - dedi, - çıxın. Yad adamların dəstəyə girməsi qadağandır. Vahid dedi: - Burada bircə nəfər yad adam var, odur bax, o göygöz! Gəldiyevi göstərəndə o üzünü yana çevirdi, dəstələrin arasında yox oldu. Beş dəqiqə keçmədi ki, başqa bir inzibati işçi ilə gəldi. Bu adam Vahiddən vəsiqə tələb elədi, onu sıradan çıxartdı. Vahidin yanında milisi görəndə Sadıq kişi dəstəyə cumdu. Oğlunu çəkib aparmaq istədi. Gəldiyev onu itələdi: - Qoymayın aradan çıxsın, yoldaş milis, bunların fitnəsi var, nümayişi pozmağa gəliblər, yoxlamaq lazımdır! Bəlkə düşmən tapşırığı... - Kəs səsini axmaq, özün başdan-ayağa fitnəsən! Gəldiyev ha boylandı, bu cavabı deyəni görmədi. Tələbələr hamısı gülür, onun qəzəbdən qızarmış üzünə baxırdılar. Gəldiyev axtarırdı. - Onu deyən kim idi? İfşa olunmamış ünsürü tapmaq lazımdır. Sayıqlıq lazımdır. Heç kəs Gəldiyevə qulaq asmırdı. Bu onu daha da özündən çıxarırdı. |