Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx

 
 
 

---

121 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NƏSRDƏ QARABAĞ  
DİSKURSU 
 
 
 

---

 
122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu mövzuda ədəbiyyatımızda bir boşluq var, 
indi bir-birinin ardınca yazılan nəsr kitabları, 
onların müzakirəsi, təhlili, ilk növbədə boşluq-
ları doldurmaq yönündə bir addımdır. Sadəcə 
bir addım...Nədən ki, ona yetməyin, gizli qatla-
rını çözməyin realizəsi hələ qarşımızdadır.  
 

---

123 
ELÇİN NƏSRİNİN YENİ UĞURU 
 
Görünür, qanlı-qadalı müharibə illlərindən uzaqlaşdıqca 
onun ağrılarına mənəvi cəhətdən daha həssas, daha yaxın ol-
mağa başlayırıq. Baş verənlərə analitik münasibətin dramatiz-
mi artdıqca müharibənin bəlalarını daha real şəkildə  bədii 
idrakın obyektinə çevirə bilirik. Peşəkar nasir olan Elçin «Bay-
raqdar» kitabında müraciət etdiyi mövzunu Qarabağ mühari-
bəsinin əzablarını, insan həyatında yaratdığı təbəddülatı göstər-
mək naminə  qələmə almış, ömürləri yarıda qırılan obrazların 
talelərini, onların keçirdikləri mənəvi-psixoloji sarsıntıları  əks 
etdirməklə oxucuya təsir edə bilmişdir. 
«Bayraqdar» Elçinin Qarabağ faciəsini, ağrılarını  dərindən 
əks etdirən ilk kitabıdır. Bura yazıçının iki əsəri daxildir: 
«Qarabağ  şikəstəsi» və «Bayraqdar» povestləri (fərqli olaraq, 
müəllif özü birinci əsəri «hekayə» kimi təqdim edir – red.). 
Bunları bir-birinin ardı olan eyni bir əsərin hissələri də saymaq 
olar. Təsadüfi deyil ki, povestlər ümumi bir ad – «Qaçqınlar 
silsiləsindən» başlığı altında təqdim olunur. Hər ikisində qaç-
qın həyatı təsvir olunur, yurdundan, evindən didərgin düşən in-
sanların başına gələn vaqiələrdən danışılır. Elçin ağrının  ən 
ekstaz səviyyəsini təqdim edir, onun insan mənəviyyatında ya-
ratdığı ruhi düşkünlüyün miqyaslarını əks etdirir. Ağrının, dər-
din böyüklüyündən ağlını itirmiş insan soruşur: «Adam dəli 
olanda özü bilmir ki, dəli olub?» (Gözlə Gəlirəm Məmməd kişi); 
hayqırır: «Ay Allah!.. Bizim camaat burda niyə milçək kimi 
qırılıb gedir?!.» (kor Solmaz) və son anda yenə də doğma yur-
duna qovuşmaq üçün haray çəkir: «Şuşanı ver mənə!.. Şuşanı!..» 
Elçin müasirliyi ilə seçilən yazıçılardandır. «Bayraqdar» 
kitabında o, dövrün, zamanın vacib problemlərinə nüfuz etmiş, 
həssas bədii düşüncənin obyektinə çevirmişdir. Burada müa-
sirlik yalnız mövzu-məzmun qatında deyil, əsərlərin bədii 
strukturunda, estetik komponentlərində  də ehtiva olunur. Belə 
ki, müəllif süjet xəttində  qırıqlıq yaradaraq, hadisələri ardıcıl 

---

 
124 
izləməyə çalışmır. Hadisələr pərakəndə formada, biri digərini 
əvəzləyərək nəql olunur. Bu üsulla yazıçı oxucunu yormur, onun 
yaddaşını oyaq saxlamağa kömək edir. Məsələn, «Qarabağ 
şikəstəsi» hekayəsində oxucu gah uzun illər bundan əvvəl Bakıya, 
universitetə imtahan verməyə  gələn Cümünün düşüncələrinə 
diqqət kəsilir, yaxud ürəyindəki  Şuşa nisgilinə ortaq olur; gah 
İsraildə yaşayan İzabelin anası ilə bağlı qəlbində gəzdirdiyi Ziba 
nostalgiyasını bölüşür, gah da Avtobus Ağadadaşın xoruz macə-
rasını izləməli olur. «Bayraqdar» povestində həmçinin: yazıçı gah 
Surxayın bayraqdarlıq həvəsini göstərir, gah bizi Əbülfətlə 
(Eysebio ilə) Cəmilənin içlərində oyanan saf, təmiz duyğular alə-
minə aparır, gah da Vasili Kuzmiçin ömür sürdüyü sadə, Əhməd 
Ağayeviçin isə təmtəraqlı həyatı ilə tanış edir.  
İlk baxışda bu süjet xətləri arasında heç bir əlaqə, bağlılıq 
hiss olunmur. Lakin sonda povestdən tutulan ideya haçalanmış 
şaxələr arasındakı rabitəni üzə çıxarır. Əvvəlcə təəccüblənirik: 
Ağadadaşın toyuqlarının itməyinin mərkəzə çəkilmiş süjet xətti 
ilə nə əlaqəsi ola bilər axı? Lakin sonda məlum olur ki, bizə adi 
və lazımsız görünən bu detal əslində hasil olan ideyanı qüvvət-
ləndirmək, onu təsirli etmək üçün lazım imiş.  
Elçin lakonik təhkiyə, yığcam lövhələr və konkret təhlillərlə 
bədii bütövlüyə nail olmağı bacarır. Yazıçının obrazları canlı, 
dinamik təsir bağışlayırlar. Elçin oxucunu özünə məhrəm, doğ-
ma sayan yazıçılardandır. O təsvir etdiyi obrazları hərtərəfli ta-
nıtmağa, onlar haqqında bildiyi hər  şeyi açıb-tökməyə meyl-
lidir. Bu obrazlar əsərdə xarakterlərinin bütün tərəfləri – gücü 
və zəifliyi, pisi-yaxşısı, sevgisi-nifrəti ilə görünməkdən çəkin-
mirlər. Yaxşı  əsərlərində  qəhrəmanlarının ikinci «mən»i kimi 
çıxış edir. Onların yaddaşlarını silkələyir, ürəklərindən keçən 
ən xəfif,  ən kövrək duyğuları dilə  gətirir, daxili yaşantılarını 
nümayiş etdirir. 
«Qarabağ şikəstəsi» povesti əsas obrazlardan olan Cümünün 
keçmişinə ekskursla açılır. Müəllif bizi kənddən şəhərə, univer-
sitetə imtahan verməyə  gələn Cümünün nağıl dünyasına , 
xəyallar aləminə aparır. Hansı ki, arzular qanadında yola çıxan 

---

125 
Cümü üçün bu gediş həyatını dəyişdirəcək bir şans idi və hansı 
ki, Cümü üçün o zaman Bakı da elə  Şuşa kimi saf, təmiz bir 
məkan sayılırdı: «Onda Cümüyə elə gəlirdi ki, o dəmir çarxla-
rın səsini sədası Şuşa obalarından gələn bir «Qarabağ şikəstəsi» 
müşayiət edir və o şikəstə müşayiətli tuqqa-tuk Cümünü təkcə 
universitet imtahanlarına yox, başqa bir dünyaya aparırdı…» 
Elçin başlanğıc üçün uğurlu vasitəyə  əl atır. Bakı  əyalət 
adamları üçün həmişə  əlçatmaz, arzuolunmaz şəhər olub. Bu 
şəhərə üz tutanlar ona işıqlı gələcək, həyatlarının dönüş nöqtəsi 
kimi baxıblar. Elə povestin qəhrəmanlarından olan Cümü üçün 
də belədir. Lakin tale onu Bakıya o zaman qovuşdurur ki, Cü-
mü bu şəhərlə bağlı  xəyal dünyasına  əlvida deyib ondan 
uzaqlaşır. İmtahanlardan kəsilib doğma kəndinə qayıdan Cümü 
uzun illər sonra Bakıya yenidən üz tutası olur. Bu dəfə amma 
qaçqın adı ilə… 
«- Biz insan deyilik, biz qaçqınıq!.. Qaçqınıq!.. Qaçqınıq!..» 
Bu sözləri yalnız qəfil yerdə yaxalanıb həya təri içində boğulan 
Sona demir, povestin hər bir cümləsi qaçqın fəryadından, 
qaçqın iniltisindən lərzəyə gəlir. Maraqlıdır ki, erməni obrazına 
biz yalnız «Bayraqdar» povestində, o da kiçik bir epizodda rast 
gəlirik. Elçin ermənilərin  əməlləri ilə bağlı süni epizodlar 
yaratmır, düşmənə qurama lövhələrlə nifrət oyatmağa çalışmır. 
Nifrət və qisas yanğısını bizə qaçqınların həyat tərzi aşılayır. 
Hər iki əsərdə qaçqınlıq acısının, qaçqınlıq faciəsinin dəhşəti 
düşmən əməlinin göstəricisinə çevrilir. «Qarabağ şikəstəsi» və 
«Bayraqdar» povestləri qaçqın obrazını  hərtərəfli, bütün incə-
liklərinə qədər canlandıran əsərlərdəndir. Elçin bu adın insanda 
doğurduğu bütün hissləri obrazların canına hopdura bilib. Bu 
mənada, kitaba ön sözündə  Nərgiz Paşayevanın yazdığına 
rəğmən, düşünürük ki, «Bayraqdar»da yaradılan əsas obraz nə 
kədərdir, nə təəssüf, nə də ki Zaman. «Bayraqdar» povestində 
məharətlə  işlənmiş vahid bir obraz var: Qaçqın obrazı. Kədər 
də, təəssüf də elə bu adın içindədir, onların dünənindən 
bugünlərinə  işıq salan və artıq «bağları»nı itirməkdə olan 
Zaman həmçinin… 

---

 
126 
Harda vətən torpağı yoxdursa, orda dərd var, ağrı var. Cümü 
üçün, ümumiyyətlə Buzovnanın Fəhlə yataqxanasında məskun-
laşan qaçqınlar üçün bu dərdin adı Qarabağdır, Şuşadır. «Qara-
bağ şikəstəsi» povestində Ziba adlı daha bir obraz var ki, onun 
ağrısının adı Quba dərdi, Quba həsrətidir. Tale elə  gətirib ki, 
Ziba gənc yaşlarından boya-başa çatdığı sevimli Qubasından 
ayrılıb İsrailə köçəsi olur: «Ziba qohumlarının dəvəti və ərinin 
təkidilə bütün ailəsilə birlikdə İsrailə köçdü, Qırmızı Qəsəbədə 
nələri varıydısa, satdılar, qohum-əqrabaya, tanış-bilişə bağışla-
dılar və Zibanın  əri elə  fərz elədi ki, daha Qırmızı  Qəsəbədə 
heç nələri qalmadı, amma sonralar başa düşdü ki, Qubada, 
Qırmızı Qəsəbədə Zibanın (elə onun özünün də!) ürəyi qalıb». 
Bu sözlər, bu ağrı bizə müəllifin «Mahmud və  Məryəm» 
romanından artıq tanışdır. Romanda şah Qarabağdan əsir gəti-
rilən xanəndə oğlanın yanıqlı səsindən içindəki nisgili anlayır. 
«Sənin o dağlarda ürəyin qalıb» - deyərək onun geri qayıtma-
sına fərman verir. «Qarabağ  şikəstəsi» povestində isə yurd, 
torpaq ağrısı Zibanı ölənə qədər müşayiət edir və onun ürəyini 
mübtəla olduğu xəstəlikdən də betər didib-dağıdır. 
«Ürək yaman sevdi». Elçinin Qarabağdan,  Şuşadan perik 
düşən obrazlarının ürəyində doğma yurdlarının, dağlarının 
nisgili, ağrısı yatır. Dədə-baba ocaqlarına dönüş reallaşmadıqca 
bu dərd, bu ağrı onları acizləşdirir, bu insanlar keçmişlərindən 
uzaqlaşdıqca kimliklərindən də uzaqlaşırlar. Qaçqın düşənə 
qədər  Şuşada, bazar başında çayçı  işləyən, birdəfəyə  əlində 
«beşmərtəbəli çay sarayı» gətirən Gözlə-Gəlirəm Məmməd kişi 
Buzovnanın Fəhlə Yataqxanasındakı skamyada günlərini say-
maqla ömrünü başa vurur, qırx ildən artıq  Şuşada tarix müəl-
limi vəzifəsini daşıyan Fərzəli müəllim Molla Fərzəliyə çevri-
lib, yaxud Şuşada taksi sürücüsü işləyən Cümünü dərd içki alu-
dəçisinə döndərir. Elçin hər iki povestində obrazların həyatını 
onların keçmişi,  Şuşadakı yaşam tərzi ilə müvazi verir və bu-
nunla sanki insanın hardan hara enməsini – daxildə gedən 
«çevrilmə»ni göstərməyə çalışır.»  

---

127 
Elçinin povestlərində «çevrilmə» yalnız qaçqın insanların 
daxilində getmir. Bayraqdar povestində qaçqınların keçirdikləri 
ağır həyat tərzinin əksinə olaraq çox zəngin, qayğısız və dəbdəbəli 
ömür sürən  Əhməd Ağayeviç də öz içində inqilab, «çevrilmə» 
yaratmaq cəhdi ilə yadda qalır. Bu obraz bizə Elçinin bir çox 
hekayələrindən yaxşı tanışdır. Onunla yazıçının «Hönkürtü», 
«Beş  dəqiqə  və  əbədiyyət» hekayələrində artıq görüşmüşük. 
Əhməd Ağayeviç yeni əsrə adlayan Mərdan Dadaşlıdır. Amma 
əvvəlki  əməl və düşüncədə… Adı gedən hekayələrdə narahat 
görünən, «ürəklərini yeyən nigarançılıq hissləri» ilə rahat insan 
ömürlərini yaşaya bilməyən və bu üzdən dəyişməyə çalışan 
Mərdan Dadaşlı kimilər uzağı  Əhməd Ağayeviç ola bilirlər. 
Ondan da yaxşı olmaq cəhdi – istəsələr belə alınmır. Elçin belə 
obrazlara öz içlərində təbəddülat yaratmağa imkan da verir. 
«Hönkürtü» hekayəsində  həmin vasitə  şadlıq rəmzi çinar 
ağacı, «Beş  dəqiqə  və  əbədiyyət»də ölümün bir addımlığında 
dayanan insanın ürəyini soran Allah xofu olur. «Bayraqdar» 
hekayəsində isə Ə.Ağayeviçin qəlbini tərpədən vasitə Cavanşirin 
klarnetdə çaldığı «Segah» olur: «Klarnet ağzını tavana yox, elə 
bil, həmin məkandan (naməkandan) düz Əhməd Ağayeviçin 
üzünə (ürəyinə… içinə…) tuşlayıb deyirdi ki, ay səfeh insan, yox, 
daha da açıq ünvanlı deyirdi, deyirdi ki, ay səfeh  Əhməd 
Ağayeviç, hər şeyin var, otuz ildi cürbəcür vəzifələrdəsən, pulun 
var, yaxşı övladların var, nəvən var, ev-eşiyin var, amma nə 
olsun? Bunun mənası  nədi? Hər  şeyin var, amma öz içində, öz 
ürəyində, heç olmasa, bir kvadratmetrlik balaca adan da yoxdu ki, 
üstünə çıxıb özünü boğulmaqdan xilas edəsən…»  
«Segah» Əhməd Ağayeviçin içini təlatümə gətirir və o bəlkə 
də ömründə heç vaxt bu dərəcədə eləmədiyi yaxşılıq sevdasına 
düşür. Lakin bu «çevrilmə»nin ömrü qısa olur. «Şən həyat» 
restorannından çıxıb Bilgəhdəki bağına qədər məsafə və zaman 
qət edənəcən.  Ə.Ağayeviçin qulaqlarında «Segah»ın səsi ava-
zıdıqca bu insan mənəvi cəhətdən «özünə» yaxınlaşır, səs tam 
eşidilməz olduqda isə o, mahiyyət etibarilə necə varsa elə qalır. 

---

 
128 
Mətnaltı  dərinlik Elçin prozasını  sərtləndirən  əsas poetik 
amildir. Yazıçı  qəhrəmanlarının həyatını  təfərrüatı ilə canlan-
dırırsa, onların daxili aləmlərini, düşüncə və fikirlərini oxucuya 
çatdırırsa da, əsər son anda daşıdığı  məzmun yükü ilə diqqəti 
cəlb edir. «Bayraqdar» kitabına daxil olan povestlər bu gü-
nümüz üçün real, xarakterik olan ideyanı daşıdığına görə yadda 
qalırlar. Müəllif iki povestində sonluğu ibrətamiz motiv üzə-
rində qurur. «Qarabağ  Şikəstəsi» povestində Cümü İsraildən 
gəlmiş  İzabelin arvadı Sonaya bağışladığı fransız  ətrini satıb 
əvəzinə don almağı özünə  sığışdırmır. Bu ətir Cümüyə dün-
yanın ən iyrənc qoxu təsirini bağışlayır. Qəribə bir təzad da bu 
zaman baş verir. Cümü ona halal verilən hədiyyəni – ətiri özü-
nə haram sayıb satmır, amma qəfil rastına çıxan Ağadadaşın 
itmiş Qırmızı xoruzunu və iki toyuğunu motorollerinin kuzovu-
na qoyub: «- Sizi çaqqal yeyənəcən, elə bizimkilər yeyər. – 
Sonra, elə bil özünə bəraət qazandırmaq üçün: - Çaqqallar ye-
məyə şey tapacaq» - deyib evinə aparır. 
«Bayraqdar» povestində isə Surxayın oğlu  Əbülfət (Eyse-
bio) futbol oynadığı zaman qazanxananın damından yıxılır və 
bu zaman atasının bayrağı  bərkitdiyi zaman işlətdiyi zubul 
onun ürəyinə girir. 
Fransız  ətiri, rus zubulu Elçinin povestində  rəmzi xarakter 
daşıyır, Azərbaycana mənəvi cəhətdən yad olan iki qütbü – 
Fransa-Rusiya qütbünü nişan verir. Elçin real olan bu faktı milli 
psixologiya baxımından mənalandırmış, onu cəmiyyətin ağrılı 
problemi kimi işıqlandıra bilmişdir. Sosial-mənəvi proseslərin 
mahiyyətinə varmadan, onların  əsasında duran, zəminini təşkil 
edən problemlərin kökünü açmadan millətin bəladan, faciədən 
qurtulması mümkün deyil. Əsərin daşıdığı ideya da budur.