Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ELNARƏ AKİMOVA YENİ TƏFƏKKÜR VƏ ƏDƏBİ TƏNQİD Bakı-2012 2 Редактор: Ъаваншир Йусифли Филолоэийа цзря елмляр доктору Елнаря Акимова «YENİ TƏFƏKKÜR VƏ ƏDƏBİ TƏNQİD» Bakı, “MBM”, 2012. 280 səh. “Yeni təfəkkür və ədəbi tənqid” Elnarə Akimovanın ikinci kitabıdır. “Müstəqillik illərində Azərbaycanda ədəbi tənqid” adlı bi- rinci kitabı 2009-cu ildə çap olunub. Kitabda müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının, tənqidinin və nəzəri-estetik fikrinin problem- ləri çağdaş təfəkkür işığında təhlil olunur. ISBN: 978 - 9952 - 29 - 064 - 6 © Елнаря Акимова 3 ƏDƏBİ TƏNQİDİN YARADICILIQ PROBLEMLƏRİ 4 O yanda “dünya ədəbiyyatının bütün tənqid pilləkənlərini tanımağa” yön alanda, bu yanda milli tənqid tarixi, təcrübəsi ilə üz-üzəyik. Ədə- bi uğursa onlar arasında ortaq dilin tapılacağı təqdirdə hasilə gələcəkdir. Necə ki, bu “düşva- rı asan eyləməyin” nümunəsini Axundov bir zamanlar öz timsalında göstərmişdi. 5 YENİ TƏFƏKKÜR VƏ ƏDƏBİ TƏNQİD Milli müstəqilliyimizin bərpası ilə yetmiş illik bir dövrün xarakter və çalarları, ziddiyyət və təzadları, tendensiya və meylləri tarixə qovuşdu. Bütöv bir epoxanın süqutu cəmiyyətin bütün sferalarında kəskin dönüş, ciddi təbəddülatlar yaratdı. Miqyaslı yeniləşmə prosesinin əsası qoyuldu ki, milli ruhda və statusda özünüifa imkanları açan mərhələnin tələb və vəzifələri lazımi səviyyədə öz təsdiq və təsbitini tapa bilsin. Bədii-mə- nəvi dəyərlərin əzəli harmoniyasının bərpası ədəbiyyatşünas- lığın, eləcə də onun tərkib hissələrindən biri olan ədəbi tənqidin də yeni zamana və mühitə köklənməsinə, yeni məzmun və key- fiyyət göstərməsinə imkan verdi. Tənqidçi Tehran Əlişanoğlu- nun sözləri ilə desək: "Nəhayət, bizdə də ədəbiyyat yenidən sti- xiyasına döndü; gerçəklərlə, cəmiyyətlə, sənətlə qabaq-qənşər durdu… Qoşqusuz-yedəksiz, haşiyəsiz-boyaqsız, leyk və əm- masız, - sərt sənət həqiqətləri ilə gözbəgöz olub, milli varlığına çökəsi oldu" və tənqidin öz mövqeyini təyin etməsi, bir estetik sistem kimi fəaliyyət göstərməsi üçün yeni səhifə açıldı. Dövrün başlıca məramı – yeni təfəkkürün təşkili, təşəkkülü olduğundan ədəbi tənqidin də nəzərləri ilk növbədə hakim mis- siyanın realizəsinə yönəldi. Çağdaş dövrün tələbindən tənqidin özünü sərf-nəzər etməməsi təbii idi. Çünki "yeni təfəkkür yeni insanın dərki deməkdir" (F.Dürrenmatt) və "İnsan təfəkkürü- nün yenidən qurulmasında, psixologiya və mənəviyyatının ye- nidən tərbiyələnməsində bədii ədəbiyyat qədər spesifik təsir qüvvəsinə malik olan ikinci bir ictimai şüur forması göstərmək çətindir" (B.Nəbiyev). Bu mənada onun orqanik, üzvi hissəsi kimi fəaliyyət göstərən tənqidin də iştirakı proseslərin intensiv və aktiv xarakter daşımasına stimul ola bilərdi. Yeni təfəkkürə canatım, köhnə psixologiyadan, düşüncə tər- zindən qopub müstəqil, sərbəst, tam milli əsaslarda yaradıcılıq prosesinə dönüş ədəbi tənqidin təlqin etdiyi başlıca qayə olsa da buna nail olmaq o qədər də asan məsələ deyildi. Bunun üçün 6 məhz "milli varlığa çökmək", zamanın üzərinə böyük məsuliy- yət yükü qoymuş Sözün nüvəsinə, bətninə enmək və məhz ora- dan baxış bucağını çağdaş günlərə səmtləndirmək gərəkirdi. Yeni epoxanın ədəbi tənqidə ayırdığı missiya belə idi. Əslində bu ali missiyanın nəticəsi olacaq "katarsis" prosesinin, yəni şüuru, idrakı yad düşüncədən təmizləyib onu milli mənlik şüu- ru və ovqatı ilə təmin etmək vəzifəsinin uğurlu həlli üçün kök- dən gəliş zəruri idi. Uzun illər total-inzibati rejimin hökmfər- malığı şəraitində fəaliyyət göstərən ictimai-elmi düşüncənin əsaslı şəkildə təzələnməsinə nail olmadan yeni zamana üz tut- maq mümkünsüz idi. 90-cı illərdə ədəbi tənqid yeni təfəkkürə yiyələnməyin yo- lunu başlıca olaraq milli-mənəvi dəyərləri qiymətləndirməkdə, təhrif və əyintiyə məruz qalan bədii həqiqətlərin tarixi haqqını bərpa etməkdə, ictimai-ədəbi fikri milli məzmuna, türk təfək- kürü məcrasına doğru yonəltməkdə görürdü. Tənqidçi Akif Hüseynli yazırdı: "Qarşımızda özümüzə, ilkinliyimizə qayıt- maq, ruhumuzun şah damarını qoruyub yaşatmaq, milli şüu- rumuzu yetkinləşdirmək vəzifəsi durur və burası şəksizdir ki, biz ilk növbədə tarixi yaddaşımızın sayıqlığına, itiliyinə arxa- lanmaqla həmin ali missiyanı reallaşdıra bilərik". Bu məsələlər günün ədəbi tənqidi qarşısında bütün kəskinliyi və ciddiliyi ilə duran problemlər idi. Yeni dövrün sanki ilk qaranquşu olan "Ədəbi tənqid" jurnalı manifest səciyyəli məramnaməsində be- lə müəyyənləşdirmişdi: "milli estetik təfəkkürün nəzəriyyəsini formalaşdırmaq", "Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixinin metodoloji əsaslarını müəyyənləşdirməyə bilavasitə kömək göstərmək", "dünya standartlarına uyğun yazılar yazmaq", "elmimizi, mədə- niyyətimizi təbliğ etmək" və s. Düzdür, jurnalın yalnız bircə nömrəsi işıq üzü gördü, belə demək mümkünsə, o, qarşısına qoyduğu tələbləri öz səhifələrində canlandırmaq imkanından məhrum oldu. Amma əsas və önəmli cəhət bu idi ki, ədəbi tən- qid artıq fəaliyyət meydanını müəyyənləşdirə, yeni təfəkkürün təşkili prosesində aparıcı olmaq funksiyasına işarə edə bilmişdi. 7 Lakin burada bir məqama da toxunmaq gərəkdir: ədəbi tən- qidin yeni təfəkkürə köklənməsi prosesi birdən-birə, birbaşa 90-cı illərdən başlamamışdır. Onun təməli bir qədər əvvəl qo- yulmuş, bütün postsovet məkanı üçün səciyyəvi olan tarixi-icti- mai, siyasi-ideoloji hadisələrlə əlaqədar təzahür etmişdir. Hələ 80-ci illərdən yenidənqurma adı ilə sabiq ictimai quruluşun to- tal tənqidi başlarkən ədəbi tənqid də ideoloji buxovlardan, doq- ma və ehkamçı stereotiplərdən qurtulmağa, azad sözə, sərbəst yanaşmaya yiyələnməyə çalışırdı. Bu illərdə istər tənqidçilərin yazdığı ayrı-ayrı məqalələrdə, istərsə də ədəbi müşavirə, disput və "dəyirmi stol" söhbətlərində yenidənqurmaya təbii-tarixi gerçəklik kimi yanaşılır, onun bədii söz sənətinə açdığı imkan- lardan yararlanmağa cəhdlər edilirdi. Ən başlıcası isə bu idi ki, tənqid öz nəzərlərini özünə, "ruhuna" yönəltməyə, bədii-estetik meyarlardan çıxış edən mülahizə və şərhlər yürütməyə müvəf- fəq olmuşdu. Məsələn, 1988-ci ildə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin təşkil etdiyi "80-ci illər: ədəbi tənqidin axtarışları" mövzusunda "dəyirmi stol" söhbətində iştirak edən tənqidçilər həm tənqidin, həm də digər janrların problemlərini sırf sənət müstəvisində çözür, ədəbi prosesə müdaxilədə, gələcək, pers- pektiv axtarış və təmayüllərin müəyyənləşdirilməsində milli tarixi-təcrübəyə əsaslanan metodoloji prinsiplər təklif edir, bir sözlə, zamanın ədəbiyyat qarşısına qoyduğu tələblərdən çıxış edirdilər. Bu tələblər hansılar idi? Təbii ki, ilk növbədə nəzəri- estetik irsimizi elmi təhlil baxımından təkrar (yenidən) tədqiq, araşdırma predmetinə çevirmək… Sonradan, 90-cı illərdə ümu- mən tənqidin əsas istiqamətini təşkil edəcək bu tələbin nəzəri əsasları, ideya başlanğıcı məhz həmin illərdə qoyulmuşdur. Bu məramla elə həmin ildə Azərbaycan SSR Elmlər Aka- demiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu və Azərbaycan Ya- zıçılar İttifaqının tənqid şurası "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti ilə birlikdə müşavirə təşkil etmişdir. "Yeni təfəkkür və nəzəri irsimiz" adlanan həmin müşavirədə tənqidçi və ədəbiyyatşünas- ların – Q.Qasımzadə, Y.Qarayev, V.Quliyev, N.Cəfərov və b.- 8 nın önəm verdikləri əsas məsələlər - milli dil, tarixi yaddaş, sə- nətdə forma və məzmun problemləri ilə əlaqədar idi. Bir sıra məsələlərə münasibətdə "sıfırdan başlamaq" tələbini qoyan tən- qid "yeniləşmə ideologiyası folklorumuzdan tutmuş ədəbiyyata 80-ci illərdə gələn şairlərimizin yaradıcılığına qədər bütün ədə- bi həyat faktlarına təzə münasibət tələb edir" – deyərək ədəbiy- yat tarixinin qarşısında duran bir sıra problemlərin həlli zəru- riliyini vurğulayır, onların həyata keçirilməsini həm də ədəbi tənqidi təfəkkürün inkişafı üçün vacib amil hesab edirdilər. Bu illərdə ədəbiyyat haqqında aparılan söhbətlər elmi-nəzəri mülahizələrin aydınlığı, qətiliyi ilə seçilir, professional müda- xilələrin, müstəqil düşüncə axtarışlarının nəticəsi kimi mey- dana çıxırdı. Yaradıcı şəxslər diskussiyalar zamanı çəkinmədən ədəbiyyat, sənət haqqında qənaətlərini bölüşür, analitik təhlillər əsasında polemikalar yaratmağa səy edirdilər. Tənqidçi Aydın Məmmədovun 1986-cı ildə yazıçı Ə.Əylisli, 1987-ci ildə isə Anarla "Ulduz" jurnalında dialoqları bu baxımdan önəmlidir. Həmin polemikaların özəlliyi nədə idi? İlk növbədə, bədii-este- tik tendensiyaların, orijinal yanaşma tərzinin mövcudluğuna, yaşarılığına təminat verirdi. Və nə qədər müxtəlif baxış, fərqli üslub və düşüncə tərzi nümayiş etdirsə belə, son olaraq ədəbiy- yatın maraqları baxımından onun dinamik inkişafına xidmətin göstəricisi kimi meydana çıxırdı. Bütün bunlar yeni təfəkkürün təşəkkülü baxımından 80-ci illəri "dönüş mərhələsi" kimi sə- ciyyələndirməyə imkan verirdi. Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Ş.Sal- manov 1990-cı ildə yazdığı "Ədəbiyyatşünaslıq və yeni təfək- kür" adlı məqaləsində 80-ci illəri məhz bu cür adlandırır və fikrini belə əsaslandırır: "Biz keçdiyimiz yol, tariximiz və mənəvi sərvətlərimiz, sosial mahiyyətimiz barədə düşündük, mübahisə etdik. Bu keçirdiyimiz tarixi mərhələnin fərqləndirici xüsusiyyə- tidir və eyni zamanda mühüm yekunudur. Biz tariximizdə ilk dəfə fikir və rəy müxtəlifliyi yaratdıq. Repressiya əzabından, stalinizm bəlasından keçdiyimizi dərk etdik. Həm də bütün bunların izsiz ötüşmədiyini, şüurumuzda, tariximizdə, mənəviyyatımızda dərin silinməz şırımlar açdığını gördük". 9 Əlbəttə, burada sıralanan faktların bir çoxu, xüsusən, "rep- ressiya əzabının, stalinizm bəlasının dərki", "sosial mahiyyəti- miz barədə düşünmə" prosesi bir qədər əvvəlki dövrlərdə, 60-cı illərdən başlanmışdı. Bəlkə elə buna görə Y.Qarayev, N.Cəfə- rov, V.Yusifli, T.Əlişanoğlu kimi bir qism tənqidçilər 90-cı il- ləri əlahiddə bir dövr kimi səciyyələndirərkən başlanğıc, zəmin kimi bu illəri göstərir, 90-cı illərin yeniləşmə ideologiyasını "həm ideya nöqteyi-nəzərindən, ictimai fikir müdaxiləsi baxı- mından, həm də özünün bədii nöqteyi-nəzərindən" (M.Os- manoğlu) 60-70-ci illər mərhələsinin davamı kimi qiymətlən- dirirdilər. Zənnimizcə, burada da bir qanunauyğunluq əksini ta- pıb. "Çünki söhbət ideoloji-konseptual mənada, sırf milli tən- qiddən, milli ədəbiyyatın-mədəniyyətin birbaşa zəminindən do- ğan tənqiddən gedirsə belə bir tənqidin yetişməsi, irəli gəlməsi, funksionallığına şərait yalnız 70-ci illər Azərbaycanında müm- kün olmuşdur" (T.Əlişanoğlu). Lakin eyniləşdirmirik, fərqlərin də olduğu barizdir, həqiqət- dir. Nə dərəcədə radikal mövqe, fərqli baxış tərzi nümayiş etdirməyindən asılı olmayaraq istər 60-cı, istərsə də ondan sonrakı 70-ci, 80-ci illəri biz sözün tam mənasında müstəqil, bütün ehkamlardan üzülüşmüş mərhələ kimi səciyyələndirə bilmərik. Ədəbi tənqidin keçib gəldiyi təkamül yolunun özü bizə bu qənaətə gəlməyə əsas verir. Yəni, 90-cı illərə qədər bir- birini əvəzləyən ədəbi tənqid dalğalarında nəzəri-estetik fikir- dəki dirçəlişin daha çox çəkilib-qabarma halları ilə müşayiət olunduğunu görürük. Deyək ki, əgər azad ədəbi atmosfer 60-cı illərdə nəşət tapmış, ədəbi tənqid zamana müxalif ruhda özünü- təsdiqə, gerçəkliyin ideya-estetik dərkinə çalışmışsa, çox keç- mədən tənqidçi Ş.Salmanovun yuxarıda adı gedən məqaləsində yazdığı kimi, "volyuntarizm təzahürləri", "iqtisadi və sosial durğunluq", "böhran vəziyyəti" qarşıya qoyulan köklü prob- lemlərin həyata keçirilməsinə imkan verməmiş, əksinə, azad sözün, sərbəst düşüncənin meydanını daraltmış, tənqidi daha çox ikitərəfli mövqe nümayiş etdirmək məcburiyyətində qoy- muşdur. Eləcə də, Sov. İ.K.P. MK-nın "Ədəbi-bədii tənqid haq- 10 qında" 1972-ci ildə verdiyi qərarın və bu qərardan az sonra yaranan sürəkli polemik şəraitin, tənqidçi R.Uluselin vurğu- ladığı tək, "tənqidin öz daxili problemlərinə ciddi nəzər yetir- məsinin, onun özünəməxsus nəzəri-metodoloji xassələrinin öyrənilməsinin ən məhsuldar dövrü hesab olunan 1975-80-ci illərin" ümumi mənzərəsinə nəzər salanda belə, ikili düşüncə qütbünü (ideoloji və estetik) təmsil edən ədəbi tənqid obrazını görürük. Məhz bu ikili xarakter ədəbi tənqidi sovet dövrünün süquta uğramasına qədər müşayiət etmiş, onun tam və müstəqil idrak sahəsi kimi fəaliyyət göstərməsinə, öz bədii-estetik mahiyyətindən çıxış etməsinə, bir sözlə sxolastikadan təcrid olunmasına əngəl olmuşdur. Hətta "dönüş mərhələsi" kimi sə- ciyyələndirilən 80-ci illərin sonlarında, yenidənqurmanın bəxş elədiyi yarımçıq aşkarlıq və demokratiya şəraitində belə, hakim totalitar-inzibati rejimin təsiri duyulur, onun diqtə etdiyi yarlık və etiketlərsiz ötüşməyin mümkünsüzlüyü məlum olur. Mə- sələn, Qasım Qasımzadə 1988-ci ildə keçirilən "Yeni təfəkkür və nəzəri irsimiz" adlı müşavirədəki çıxışında belə bir tezis səsləndirir: "Müasir estetika elmi Lenin irsinin özünə müra- ciətlə milli ədəbiyyat və incəsənətin bütün dövrlərinin qiymət- ləndirilməsinə ehtiyatla, yeni təfəkkür işığında yanaşmalıdı". Yaxud 60-cı illərdən başlayaraq ədəbi fakta, ədəbi prosesə yanaşmada orijinallığı ilə seçilən, yaradıcılığında klassik tənqid ənənələri ilə dünya estetik fikrini uğurla sintez edən tənqidçi Yaşar Qarayev belə 1987-ci ildə yazdığı "Yenidənqurma və nəzəri fikir" adlı məqaləsində ədəbiyyat, sənətlə bağlı miqyaslı problemlərdən söz açır, onların həlli zəruriliyini vurğulayır, kənar prinsiplərə deyil, məhz milli konsepsiyalara əsaslanmağı tələb edir, amma bu zaman ideolojiyə uyaraq "milli problemləri həll etməyin perspektiv yolu" kimi marksist-leninçi konsepsi- yaya müraciət edir, "bizə öz orijinal, marksist-leninçi konsep- siyamız lazımdır" deyir. Həmçinin 1988-ci ildə "Yenidənqurma və ictimai-estetik fikir" adlı çıxışında "partiyaya (oxu: Stalinə, Beriyaya, Jdanova, Mir Cəfər Bağırova) xidmət və qulluq gös- tərən ədəbiyyat"a qarşı çıxırsa da "partiyalı ədəbiyyat" anlayı- şına pozitiv münasibət izhar edir. 11 Düzdür, bütün bu hallar əvvəlki dövrlərə nisbətən qat-qat az nəzərə çarpır, artıq fraqmental şəkildə təzahür edirdi. Həm də bu məqalə müəlliflərinin günün nəbzini tutub milli ədəbiyyat tarixi, milli dil və yaddaşla bağlı problemləri aktuallandırma- ları, üstəgəl, "yeni təfəkkür işığında", "orijinal konsepsiyamız” kimi ifadələri vurğulamaları artıq düşüncə tərzinin təbəddüla- tından xəbər verirdi. Eyni zamanda həmin dövrə xas olan incə bir məqama da toxunmaq gərəkdir: bu yazılara yenidənqurmanın doğurduğu inam da sirayət etmişdi. Hələ də hər şeyin qaydasına düşəcə- yinə, dünəndən fərqli ritmdə təzahür edəcəyinə tənqidçilərdə bir ümid vardı. Fəqət 80-cı illərin sonlarında başlanan xaotik proseslər, 90-cı illərdə törədilən Qanlı Yanvar faciəsi sovet imperiyası ilə bağlı bütün illüziyaların puç olduğunu göstərdi. Baş verən kataklizmlər, gözlənilməz fəci olaylar ədəbi tənqidin də silkələnməsinə, oyanışına təsir göstərdi və bu zaman onun içində saxladığı daxili potensial, mənəvi təlatüm inersiya ilə, özünüdərkin təcəssümü kimi üzə çıxdı. "Bizə öz orijinal, mark- sist-leninçi konsepsiyamız lazımdır" deyən Yaşar Qarayev bu- nun müqabilində Yaddaş konsepsiyasının "baniye-karı" oldu. Təbii ki, məhz "sözün yaddaş sirri"ni (K.Vəliyev) qoruduğu, qan yaddaşını zamanın dramatik və böhranlı məqamlarından bütöv və zədəsiz çıxara bildiyi üçün… Ustad tənqidçi "indi" adlanan zaman kəsimindən keçmişin, uzaq dünənimizin dərin qatlarına rakurs elədi, "qədimdən indiyə qədər, mifdən, folklor- dan müasir günlərə qədər Azərbaycan xalqı dünya ədəbi-bədii fikrinə hansı yenilikləri gətirib, hansı mənəvi, əxlaqi, bədii də- yər və sərvətlərlə onu zənginləşdirib?" kimi suallara cavab ara- maq məqsədilə bədii-mədəni keçmişimizin bütün dövrlərini tədqiqat obyektinə çevirdi.Yaxud digər tənqidçilər – N.Cəfərov və N.Şəmsizadə yazılarında azərbaycançılıq ideologiyasını qa- bartdılar. Milli şüurun yetkinləşməsi, xalqın etnogenezisinin dərki üçün vacib olan bu amilin bir doktrina, konsepsiya kimi ədəbi-tənqidi fikirdə qoyuluşunun vacibliyini təsbit etdilər. Eləcə də K.Talıbzadə, B.Nəbiyev, Elçin, K.Abdulla, V.Quliyev 12 və b. alim və tənqidçilərin xidməti sayəsində ədəbiyyatımızın bir çox qaranlıq səhifələri təzə rakursdan işıqlandırıldı, müha- cirət ədəbiyyatşünaslığımız, qürbət eldə yaşayıb-yaratmağa məcbur olan görkəmli sənətkarlarımızın irsi ciddi araşdırmala- rın predmetinə çevrildi. Yaxın keçmişimiz olan sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif problemlərinə yeni meto- doloji mövqedən nəzər salındı (Ş.Salmanov, A.Hüseynli, Ş.Alı- şanlı, T.Əlişanoğlu və b.). Bu illərdə esse janrına müraciət edərək onun qüvvətli nü- munələrini yaratma çabası da tənqidimizdə hadisə, onun inkişa- fında irəliyə addım sayılmalıdır. Anarın "Gecə düşüncələri", Elçinin "Ədəbi düşüncələr", K.Abdullanın "Əvvəl-axır yazı- lanlar", "Yolun əvvəli və axırı", R.Rövşənin “İnsan mənzərələ- ri”, K.V.Nərimanoğlunun "Mənim Füzulim" və s. kimi esseləri uzun illərin ideoloji nəzarət və basqısından, təzyiq və buxovun- dan sonra ədəbiyyata və sənətə açıq münasibətdən daha çox, həyata və dövrə fəlsəfi yanaşmanın təzahürü kimi meydana çıxır. Ş.Salmanovun yazdığı kimi "… bu tipli əsərlər çağdaş tənqidin yeni janr və forma axtarışlarını əks etdirməklə yanaşı, həm də ədəbiyyat və zaman, sənət və həyat problemi ətrafında dövrün ədəbi düşüncəsini, müasir yazıçının mövqeyini, həyat və sənət konsepsiyasını əks etdirir"di. Bu esselər tənqidi yalnız bədii əsərlərin şərhi, təhlili ilə məşğul bir janr kimi səciy- yələndirmək meyllərini eroziyaya uğradıb, ona daha geniş əra- zidə, ölçü və miqyasda, heç nəyin qoşqusu olmadan, müstəqil konteksdə nəzər yetirməyin gərəkliyini sübut edir. Əlbəttə, burada da, başlıca predmet ədəbiyyatdır, Anar da, Elçin də, R.Rövşən, K.Abdulla və K.V.Nərimanoğlu da hər birisi məhz "ədəbiyyat müstəvisi üzərində özünün sənət, sənətkar, sözün və insanın taleyi, dünyanın gərdişi haqqında fəlsəfi evciklərini qu- rur və sınaq üçün oxucuya müraciət edir"lər (G.Səfərəliyeva). Lakin burada dominantlıq təşkil edən müəllif obrazıdır, bütün hallarda daxili azadlıq və sərbəstliyini qabardan fərdi "mən"dir. Bu fərdi "mən”” esselərdə məhək daşı rolunu oynayır. Ədəbiy- yat, bədii əsərlər, müxtəlif ədəbi-bədii obrazlar, sənətkarlar qa- 13 lereyası, hadisələr və gerçəklər polifoniyası – hər biri məhz bu daşın büllurunda yeni çalar və dəyər kəsb edə bilirlər. Əsəd Cahangirin 1997-2000-ci illər arasında yazdığı "Səs”", "Söz"” və "Rəng"” silsiləsindən olan yazıları da yeni estetik baxışın, fərqli düşüncə tərzinin ifadəçisi kimi ədəbi tənqidi- mizin uğurlu faktı hesab olunmalıdır. Bu yazılarda ilk dəfə olaraq səs, söz və rəng anlayışları qu- ru, sxematik bir anlam kimi deyil, canlı, nəfəs alan mövcudluq kimi götürülür. Onların etimolojisinə varılır, ilahi, ilkin başlan- ğıcdan çağdaş günümüzədək keçdikləri təkamül yolu təfsirini tapır, hansı təbəddülatlara məruz qaldığı, müxtəlif ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığında hansı formada təcəlla etdiyi gös- tərilir. Məsələn, tənqidçinin "Söz”" məqaləsini nəzərdən keçi- rək. Sözü iki anlamda – Söz və söz kimi alan Ə.Cahangirə görə bunlardan birincisi, yəni Söz üçün ağıl, zəka, həqiqət, "Zəkanın özü"” kimi qneseoloji əlamətlər, söz üçün isə duyğu, hiss və yalan kimi patetik, pafoslu keyfiyyətlər xarakterikdir. Ədəbiy- yatımıza bu kontekstdən yanaşan müəllif Sözdən sözə və əksinə sözdən Sözə doğru gedilən yolun trayektoriyasını cız- mağa salışır. "Dünya Sözün bətnindən doğulub, söz isə dünyanın" - yazan Ə.Cahangir "Sözün yarandığı vaxtdan mifə doğru gələn təka- mül yolunu izləyir və mifi Sözdən sözə keçidin məzmun baş- lanğıcı" kimi səciyyələndirir. Nədən ki, mif, əsatir zəkaya və həqiqətə deyil, daha çox duyğu və yalana əsaslandığından onun Sözü dərk etməsi mümkünsüzdür. "Ağılsız" mif Sözü ağılla dərk edə bilməz, məhz duya bilərdi". Müəllifə görə poetik söz də dünyanı dərkin mifik tipində olduğundan, yəni əsasında yalan dayandığından onun da Sözü öz nəhəngliyində yaşatma ehtimalı azdır. Poetik düşüncədən fərqli olaraq, mahiyyətində həqiqət duran dini düşüncəni Sözə xidmətin göstəricisi hesab edən Ə.Cahangir yaradıcılığında bunların vəhdətini həm poe- tik, həm də dini və fəlsəfi düşüncənin sintezini verən N.Gən- cəvini sözdən SÖZə keçidin müəllifi kimi dəyərləndirir. Daha sonra, poetik fikrin öz ifadə imkanlarını genişlən- 14 dirməsi ilə sözün də müstəsnalıq, müstəqillik statusu qazan- masını vurğulayan tənqidçi bu dəyişməni Füzuli yaradıcılığının xidməti hesab edərək, "Füzuli divanındakı qəzəllər SÖZdən sözə keçidin formal göstəricisi idi" yazır. Beləcə, Ə.Cahangir mahiyyətində zəka, idrak və həqiqət duran SÖZ və yalan, duyğu, hiss duran söz anlayışlarının hansı eniş, yaxud yüksəlişlə müşayiət olunmasını çağımıza qədər izləyir. "…SÖZdən sözə və sözdən SÖZə keçidin trayektoriya- sı düz xətt deyil, çevrə boyunca gedirdi" yazan müəllifə görə M.P.Vaqif yaradıcılığında bu gediş "məsafəcə SÖZdən uzaq olsa da, istiqamətcə SÖZə doğru idi"sə sovet dövründə sözün özü belə cəmiyyətdə gedən saxta proseslərə adekvat olaraq məhvərindən çıxmış, ehtiva elədiyi keyfiyyətlərdən məhrum olmuşdur. Yalnız bir neçə sənətkarın yaradıcılığında bu anlam- ların əzəli əsasının bərpa olunduğunu qeyd edən tənqidçi üçün bu qayıdış Ə.Əylislidə Həqiqətə çatmayıb Mifdə qalan sözün, Anarda isə həm də Həqiqətə çatan sözün dirilməsi ilə əlamət- dardır. Nəhayət, SÖZün dirilməsinin İ.Hüseynovun yaradıcılı- ğında əyaniləşdiyini vurğulayan müəllif burada artıq Həqiqətə çatıb özünüdərk etmiş, əbədiyyətə, ölməzliyə qovuşmuş insan, yazıçı obrazının ehtiva olunduğunu yazır. Bu tipli məqalələr 1990-cı illərin sonlarında, müəyyən nə- fəsdərim dövründən sonra meydana çıxmaqla göstərir ki, tən- qid özünün axtarış, yeni rakurs müəyyənləşdirmə, ədəbiyyatı- mıza fərqli tərzdə yanaşma mərhələsini yaşayır. İnanırıq ki, yeni estetik prinsiplərin təşəkkülü zəruriliyi bu sahədəki axtarış çabasını və yeni təfəkkür quruculuğu əzmini artıracaqdır. Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|