Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx

17 
romantik, mübariz qəhrəman tipi səciyyəvi idi. Şəksiz ki, müəy-
yən ictimai həyat həqiqətlərini əks etdirən belə surətlər bədii əsər-
lərdən tənqidi yazılara keçir, tənqidin “inqilabiliyini”, “çevik-
liyini”, “quruculuq” missiyasını təmin edirdi. Ədəbi tənqid bu və-
ziyyətə o dərəcədə öyrənmişdi ki, təsəvvüründə bu qəhrəmanları 
həyatın atributuna, həqiqətin yeganə meyarına çevirmişdir. 
Doğrudur, 90-cı illərdə  bəlkə elə  qəhrəman tipi yaranmadı 
ki, tənqidi yazılara keçsin, onun qəhrəmanlarına çevrilsin, 
“çevikliyini” təmin etsin. Bu ola bilsin ki, ədəbiyyatın güna-
hıdır. Amma bəs necə olur ki, öz növbəsində  ədəbi tənqid 
“Sovet  İttifaqı Kommunist Partiyası  Mərkəzi Komitəsinin və 
SSRİ Nazirlər Sovetinin nəinki yalnız ideoloji, həmçinin kənd 
təsərrüfatı, sənaye, sosializm yarışı  və s., və i.a. haqqında qə-
rarların ədəbiyyatdakı inikasını (!) tələb edə” bilirdi, yəni yazı-
çını sxematik qəhrəmanlar,  şablon süjetlər yaratmağa məcbur 
edirdi, 90-cı illərdə isə, sənətin bütün ideoloji yasaqlardan üzü-
lüşdüyü, ehkam və doqmaları geridə qoyduğu bir vaxtda yazıçı 
və  şairlərdən dövrün problemlərinin, baş mövzularının  əksini 
tələb edə bilmədi?! “Niyə çağdaş Azərbaycan nəsrində müha-
ribə mövzusu lazımınca işıqlandırılmadı”, “niyə bu gün milli 
ruhun, azadlıq duyğusunun dirçəldilməsində 1918-ci illərin 
poeziyası rol oynayır”, “niyə  hələ  də müharibə haqqında  ən 
yaxşı nümunələr 1941-45-ci illərin  ədəbiyyatı sayılır” (V.Yu-
sifli) kimi suallar, “ədəbiyyat dövrü, zamanı, cəmiyyəti, milləti 
qabaqlamalı olduğu halda hadisələrin ardınca sürünür. Bu da 
bir növ fərarilikdi-ədəbiyyatın fərariliyi!!! (T.Hüseynoğlu) 
kimi kəskin etirazlar bədii düşüncəni, ədəbi fikri düşündürəcək, 
silkəyəcək səviyyədə geniş miqyas almadı. Böyük tənqid bö-
yük  ədəbiyyat yaradır elədir. Akademik K.Talıbzadənin fikri 
də  həqiqətdir ki, “lakin böyük ədəbi  əsərlər yazılana qədər 
bizim münəqqidlər mürgüləməlidirlərmi? Tənqidsiz böyük 
ədəbiyyat yaranacaqsa, onda tənqidə heç bir ehtiyac qalmayır”. 
Tənqid öz varlığını daim hiss etdirməli, mütərəqqi ideyaların 
təbliğatçısına çevrilməlidir. O dərəcədə ki, yazıçını bəzən “tən-
qid də böyük ədəbiyyat yarada bilər” qənaətinə gətirə bilsin.  

---

 
18 
Söz yox ki, 90-cı illər mürəkkəb, təzadlı illər idi. Amma axı 
ədəbiyyatımız bundan da çətin sınaq mərhələlərini adlayıb. 
1937-ci illəri, ağır repressiya zamanını göz önünə gətirək. Bir-
dən-birə ictimai fikir mücahidlərimiz, qüdrətli zəka sahiblə-
rimiz ideoloji siyasətin, mənfur irticanın qurbanına çevrilir, 
ədəbiyyat  şairi, yazıçısı ilə bahəm M.Quliyev, Ə.Nazim, 
H.Zeynallı, M.K.Ələkbərli, B.Çobanzadə, V.Xuluflu, A.Musa-
xanlı kimi tənqidçi simalarını da itirir. Amma hətta fəci tale ilə 
üzləşəndən sonra belə ədəbi tənqid səsini içinə qısmır. O illərin 
ədəbi tənqidinin mənzərəsini  ədəbiyyatşünas  Ş.Salmanov belə 
təsvir edir: “Repressiya, şəxsiyyətə pərəstiş tənqidi fikri öz sərt, 
amansız qanunlarına tabe edirdi, onu sıxır və boğurdu. Belə 
şəraitdə  tənqiddə  fəaliyyət göstərmək, axtarmaq və yaratmaq 
müşkül məsələ idi. Lakin buna baxmayaraq tənqid çıxılmaz 
vəziyyətdən yol axtarır və tapırdı. Ədəbiyyat haqqında, hansısa 
yeni əsər haqqında bəzən yanlış, birtərəfli rəy və fikir ifadə etsə 
də, yaxud buna məcbur olsa da, tənqid,  ədəbiyyatşünaslıq öz 
daxili mahiyyətinə, vəzifəsinə xəyanət etmir, amiranə-inzibati, 
zəhmli bürokratik fikir şəraitində  ədəbiyyatın insanşünaslıq, 
xalqşünaslıq qayələrinə xidmətindən qalmırdı”. 
Əgər 90-cı illərdə  də  tənqidçilərdən hər biri ədəbi tənqid 
adına sədaqətlə xidmət eləsəydi, ədəbi prosesdəki neqativ hal-
lara qarşı aramsız mübarizə yolunu tutsaydı, həm tənqidin 
vəziyyəti bu gün belə problem yaratmaz, həm də “ədəbiyyatın 
axtarış  və adaptasiya mərhələsi” (A.Əmrahoğlu) belə uzun və 
sürəkli çəkməzdi.  
Bir neçə  kəlmə  də Elçinin yuxarıda adı gedən məqaləsinin 
əks-sədası barədə... 
Bu məqalələr doğurdan da böyük əks-reaksiya doğurdu, 
amma çox təəssüf ki, bu reaksiyaların əksəriyyəti obyektivlik-
dən uzaq səsləndi. Mən sadəcə istərdim ki, şair Qəşəm 
Nəcəfzadənin bəzi fikirlərinə münasibət bildirim. 
Elçinin bir-birinə zidd fikirlər söyləməkdə günahlandıran 
Q.Nəcəfzadə özü də fikirlərində o qədər də müəyyənlik, 
aydınlıq nümayiş etdirmir. Bir tərəfdən o, Elçini “bütün varlığı, 

---

19 
gücü ilə çağdaş  ədəbiyyata, sənətə  ədəbi-bədii, tənqidi təkan 
verən tənqidçi, “məsul vəzifədə olsa da “vaxt azlığı” çərçi-
vəsində döyünən, çırpınan qəlbi ilə çağdaş  ədəbiyyatımızın 
aparıcı qüvvəsi” sayır, digər tərəfdən Elçini, V.Yusifli, T.Əliş-
oğlu,  Ə.Cahangiri öz əlinə almaqda, tənqidçiləri də Elçinin 
nəzərində olmaq xatirinə ondan yazmaqda qınayır. Maraqlıdır, 
əgər Q.Nəcəfzadə bir şair kimi Elçinin yazıçı, tənqidçi məziy-
yətlərini görə  və qiymətləndirə bilirsə, bəs tənqidçilərin bunu 
görməsi, qiymətləndirilməsi niyə qəbahət sayılmalıdır. Axı bu 
tənqidçilərdən hər biri sırf Elçin yaradıcılığından çıxış edirlər. 
Lütfanə təriflər içərisində itib-batmırlar. Özü də təkcə Elçindən 
yox, heç bir məsul işdə çalışmayan  şairdən də, yazıçıdan da 
ədəbiyyatın sıra nəfəri kimi yazıblar. Elə  təkcə V.Yusifli adı 
kifayətdir deyək ki, sənətə ilk vəsiqə alan bir çox cavan şair-
lərin təqdimini onun imzasından tanımışıq. Hətta buna görə 
dəfələrlə qınanılıb da. Eləcə də T.Əlişanoğlunun “neo-60 cılar” 
və digər məqalələri kimlərəsə mübahisəli görünsə belə ça-
ğımızın ədəbi gəncliyinə diqqətin əlaməti deyilmi? O cümlədən 
də  Ə.Cahangir bu gün məsul vəzifədə çalışan Elçindən 
ədəbiyyatın sonbeşik şairi Aqşinə qədər yazmağı vacib bilirsə 
onda bu cür umu-küsüyə lüzum varmı? 
Q.Nəcəfzadə yazır: “60-cı illər  ədəbiyyatı ona görə seçilə 
bildi ki, R.Rza gənc  ədəbiyyatı müdafiəyə qalxdı. Elçini, 
İ.İsmayılzadəni, Ə.Salahzadəni, V.Səmədoğlunu, V.Nəsibi, bir 
neçə başqalarını öz qanadları altına aldı. Bəs 60-cılardan kim 
90-cı illərdə  ədəbiyyata gələnləri müdafiə edir?” Bəli, R.Rza 
böyük fədakarlıq və  cəsarət göstərərək gəncləri yaşlı  nəslin 
hücumundan qoruyub. Görəsən 90-cıları kimin hücumundan 
qorumaq lazımdır. Axı onlar özləri hücuma keçiblər (ən yaxşı 
müdafiə hücumdur!). Və  əgər bu hücumda “keçmişə atılan 
daşlar”ın ən böyüyü dünənin cəfakeş şairinə atılır və ona bu cür 
“minnətdarlıq” bildirilirsə, onda çətin ki, bundan sonra hansı 
şair, yaxud yazıçı xeyirxahlıq sevdasına düşə. Ümumiyyətlə, 
bu gün ədəbi prosesdə ən ağrılı məqam ədəbi tənqid problemi 
deyil, yox, daha çox ədəbi nəsil problemidir, irs-varis münasi-

---

 
20 
bətlərində hökm sürən nizamsızlıqdır, “keçmişə atılan daşlar”ın 
mənəvi ağrılarıdır. 90-cılar “yeni ədəbiyyat” yaratmaq iddia-
sına düşüb  şair və yazıçıları onlara mane olmaqda qınayırlar. 
Bu qınaqdan tənqidçilərə də pay düşüb. Ədəbi tənqidin 90-cılar 
haqqında fikirləri onları razı salmır, birinin sözünü digəri həzm 
eləmir. N.Cəfərov 60-cı illərin ədəbi tənqidi haqqında yazır ki, 
40-45-ci illərin  ədəbi tənqidi 60-cı illərdə meydana çıxan 
ədəbiyyatı başa düşməkdə özünün nəzəri-estetik təsdiqini ta-
nımaq üçün öz tənqidini formalaşdırmağa başladı (halbuki əv-
vəlki onillərin tənqidini daha çox ictimai varlığın özü yetir-
mişdi), həmin tənqid  əsas məqsədi 60-cıları, bir sıra hallarda 
isə 70-ciləri müdafiə etmək olduğu üçün ədəbi prosesi bütün-
lükdə ehtiva edə bilmirdi, xüsusilə 80-cı illərdə bu daha aydın 
hiss edildi”. Bəlkə  hələ  də daha çox 60-cılardan yazan ədəbi 
tənqid 90-cıları başa düşməkdə  çətinlik çəkir. Bəlkə  də Elçin 
“bu yazıçı  və  şairlərlə eyni ədəbi nəslə  mənsub olan cavan 
tənqidçilər də bu cavan yaradıcılıq barədə bir söz demirlər” 
iradında bunu nəzərdə tutur. Kim bilir, bəlkə  də bu tənqid 
indən belə təşəkkül tapacaq... Amma bu gün söhbət nə vaxtsa 
təşəkkül tapacaq tənqiddən yox, bu günün tənqidindən gedir. 
Bu günün tənqidi sabahın sağlam atmosferli yaradıcılıq arena-
sını yaratmaq üçün bütün güc və bacarığını  səfərbər edib əv-
vəlki nüfuzunu bərpa etməlidir. 
 
 

---