Microsoft Word Yeni kitab A5-son docx

25 
yat tarixi kontekstində, onun tarixən gəlişmiş qanunauyğunluqları 
əsasında izləməsində özünü göstərir. Bu cəhdin zəruriliyini 
vurğulayan tənqidçi bildirir:"müasir ədəbi prosesin əsasında… 
ümumi tarixi potensial dayanır" (Əlişanoğlu T. Tənqid və  ədəbi 
proses. "Press-fakt" qəz., Bakı, 1996, 19-25 yanvar). Belə ki, 
T.Əlişanoğlunun "Ədəbiyyat söhbəti”ndə  ədəbi mərhələlər və 
dövrlər arasında dəqiq sərhəd aramaq səyləri əbəsdir. Burada hər 
müasir, çağdaş  ədəbi cəhdin  əski  əsası sinxron əksini tapır, 
avanqard, novatorluq kimi səciyyələndirilən yeni meyllərin 
zəmini daha əvvəlki dövrlərin ədəbi nümunələri ilə müvazi verilir. 
Məsələn, 90-cı illərdən etibarən poziyamızda xüsusi funksionallıq 
kəsb edən "post” termininin və onun anlamının izahını "Post-
modern", "Post-tarix", "Post millilik" kimi məqalələrində verməyə 
çalışan tənqidçinin qənaətlərinə görə, bu ifadə yeni zamanın bəxş 
etdiyi söz olsa da, onun tarixi izləri bizdə yetərincə olmuşdur. 
Belə ki, 70-80-ci illər poeziyasında post-modernin əlamətlərini 
çözələyən tənqidçi onun günümüzə qədər keçdiyi inkişaf yolunu 
izləyir (Əlişanoğlu T. Tənqid və ədəbi proses. "Press-fakt" qəz., 
Bakı, 1996, 19-25 yanvar ). 
Yaxud əksinə, tənqidçi özülü daha əvvəlki mərhələlərdə, ya-
xud əsrlərdə qoyulmuş, problem kimi daim aktuallığını qoruyub 
saxlamış  məsələlərin 90-cı illər üçün səciyyəsini arayır. Belə 
məsələlərdən biri olan "ənənə”nin 90-cı illər üçün funksionallığı 
ilə bağlı müəllifin rəyi belədir: "Ənənəçilik – ənənə üzərində 
əsmə,  ənənəvilik – ənənəyə söykənmək, ondan bəhrələnmək, 
novatorluq – ənənəni yeni tərzdə davam etdirmək…– imitasiyala-
rı nəzərə almasaq, çağımızda "ənənə-tarixi dəyər” anlamının özü 
istinadgahını itirmiş. Bu dəm hər hansı tarixin, adların üstündən 
xətt çəkmək, onu bütləşdirmək qədər asan. İndi ötədən bizə tari-
xin özü yox, izi, obrazlar, simvollar qalır" (Əlişanoğlu T. Ədəbiy-
yat və fəlsəfəsi. "Press-fakt”" qəz., Bakı, 1996, 9-15 fevral) 
Sovet dövrü bitdikdən sonra yaranmış boşluğu doldurmaq 
məqsədilə  həyata, gerçəkliyə tam yeni rakursdan yanaşma 
cəhdləri, fikri yeni forma və üslublarda ifadə etmək zərurəti 
meydana çıxır. Belə ki, ötən  əsrin  əvvəllərindən başlayaraq 

---

 
26 
meydana çıxmış modernist cərəyanlara  əsrin sonunda yenidən 
qayıdılır, simvolizm, sürrealizm, ekzistensializm, postmoder-
nizm və s. "izm"lər  ədəbiyyatımıza tətbiq edilir. Belə bir ye-
nilik cəhdləri yalnız  şairlər tərəfindən edilməklə bitməyib, 
həmçinin şeirə yanaşmada, onun təhlilinə münasibətdə də özü-
nü göstərirdi. Belə ki, dünya elminin qabaqcıl meylləri, elmi-
nəzəri fikri ilə silahlanan tənqidçilər sovet dövrünün şablon, 
stereotip təhlil qaydalarını inkar edərək  şeir mətninə müna-
sibətdə yeni nəzəriyyələr, ideya-estetik meyarlar tətbiq etməyə 
çalışırdılar. Tənqidçi Nizaməddin Mustafanın "Bir şerin 
draması", Rüstəm Kamalın "Halal kədər" adlı yazıları  bədii 
mətnə modern nöqteyi-nəzərdən, tam fərqli rakursdan yanaşma 
səylərini ortaya qoyur. Əlbəttə, sovet dövrünün stereotip təhlil 
qaydalarına öyrəşmiş oxucu üçün bu yanaşmalar qeyri-
inandırıcı görünə bilərdi. Buna görə  də prosesə yeni biçimdə 
münasibət izhar edən tənqidçilər məqalənin  əvvəlində bir növ 
"izahat” verir, o cümlədən, labüd bildikləri təhlil qaydasını 
keçmiş  ədəbi qanunlarla müqayisə – mübahisə  şəklində yerit-
məyə, tətbiq etməyə çalışırdılar. Məsələn, N.Mustafa "Bir şerin 
draması" adlanan məqaləsində bu kontekstdən çıxış edərək 
bildirirdi: "…qeyd edək ki, belə bir təşəbbüs müxtəif rəylər 
doğura bilər. Bu rəyləri sanki əvvəlcədən nəzərə alaraq Vaqif 
Səmədoğlunun bir şeri ətrafında qeydlərimizi dialoq şəklində – 
opponentimizin fikirləri ilə mübahisə  şəklində  təqdim edirik. 
Birinci tənqidçi-müsahibimiz bizdən yaşlıdır, bəlkə  də bizdən 
duyumlu, ədəbi hadisələrə münasibətdə ola bilsin obyektivdir, 
lakin onu təsəvvür etdiyimiz kimi sizə tanıdacağıq (səhv 
edirikmi – bunu oxucular müəyyənləşdirər). İkinci tənqidçi isə 
özüməm. Beləliklə, bir şerin draması yaranır…" (Mustafa 
Nizaməddin. Bir şerin draması // Azərbaycan” jurnalı, 
1992, N-1-2, s. 174) 
Məqalə ilə tanışlıq bəlli edir ki, müəllifin mübahisə etdiyi 
birinci tənqidçi sovet dövrünün normativ qanunları ilə süslən-
miş  tənqidçidir. N.Mustafa əslində, bu dövrün hökmfərma 
olmuş qəliblərini, şerə yanaşma tərzini rədd edir, ideya, forma-

---