Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Boshqalarning vazifalarni boshqarishini kuzatish.
Oʻziga 
ishonish 
samaradorligining 
ikkinchi 
manbasi 
sifatida 
boshqalarning 
vazifalarni 
boshqarishini 
kuzatishdan 
yoki 
boshqalar 
muvaffaqiyatini kuzatishdan kelib chiqadi (Shunki, Zimmerman, 1997). 
Boshqacha aytganda, boshqalarning muvaffaqiyatga erishishini kuzatish sizni 
ham muvaffaqiyatga erishishingizni ta’minlashi mumkin. Ushbu kuzatishning 
natijasi kuzatuvchi tomonidan koʻnikma yetishmasligi va oʻz qobiliyatiga 
ishonchsizlikda yana ham samaraliroq hisoblanadi. Agar kuzatuvchi tomonidan 
kuzatiluvchi holat uning ustoziga yoki doʻstiga tegishli boʻlsa, unda ushbu 
omilning samarasi yanada ortadi. Xatto ushbu holatlarda ham koʻnikmalarni 
kuzatish shaxsiy tajribachalik ta’sirchan emas. Sabablar esa tushunish uchun 
juda ham qiyin emas. Tasavvur qiling, sizning ustozingiz yoki hurmat qiladigan 
doʻstingiz biror kuyni oʻxshatib ijro etishni uddaladi, lekin siz oʻzingiz buni qila 

---

138 
olishingizga ishonmaysiz. Bu holatda siz oʻzingizning ichki kuchingizga 
ishonishingiz kerak, lekin biroz oʻz samaradorligingizga shubha bilan 
qarashingiz mumkin. Boshqa tomondan agar siz boshqalarning kuyni 
oʻxshatishiga guvoh boʻlmasligingiz mumkin, lekin sizning oʻz shaxsiy kuylash 
tarixingiz bor, bu boshqa tarixda. Bu holatda siz boshqalarning ijro etishidan 
koʻra koʻproq oʻzingizga ishonishga moyil boʻlasiz. 
Boshqaruv bu shunday yoʻnaltiruvchi kuchki, u insonlardagi ijodiy 
potensial imkoniyatlarini oladigan sharoitlarni yuzaga chiqarishni maqsad qilib 
qoʻyadi. Shunday ekan, oʻqituvchining ta’lim-tarbiya jarayonini toʻgʻri va 
oqilona boshqara olishi oʻquvchi shaxsi kamolotida nihoyatda kattadir. 
Faoliyatdan kutiladigan natija psixologiyada maqsad deyiladi. Oʻquv 
jarayonining boshqarilishi ikkita asosiy maqsadni koʻzda tutadi. Ulardan 
birinchisi, oʻquv jarayonini toʻgʻri tashkil eta olish, ikkinchisi esa 
oʻquvchilarning shaxsiy qiziqish va ehtiyojlarini qondirishdir. Ana shu 
maqsadlar boshqarishning vazifalarini belgilab beradi. Demak, oʻquv jarayonini 
boshqarishning: - birinchi vazifasi tashkiliy boʻlib, oʻquvchilarning ta’lim va 
tarbiyasi boʻyicha ijtimoiy buyurtmalarni qondirish; - ikkinchi vazifasi - 
bevosita oʻquvchining qiziqish va talablarini qondirishga yoʻnaltirilgan 
holatdagi ijtimoiy vazifadir. Shuningdek, bu vazifa 
oʻquvchilarning 
koʻtarinkilik, yaxshi kayfiyat va oʻquv jarayonidagi ishchanlikni yuzaga 
keltirishni ham uz ichiga oladi. Afsuski, koʻp yillar davomida boshqarishning 
ana shu ijtimoiy vazifasiga juda kam e’tibor berilgan. Boshqaruvning ikkinchi 
vazifasi bu ijtimoiy-psixologikdir. Bu vazifa oʻquvchilarda samarali faoliyat 
uchun zarur boʻlgan ijtimoiy-psixologik holat va xususiyatlarni rivojlantirishga 
qaratilgandir. Bu holat va xususiyatlar oʻquvchilarni oʻzaro jipslashtirish, 
nazorat, oʻz-oʻzini boshqarish, shuningdek, mustaqil ta’lim olishlarini 
rivojlantirishdan iboratdir. 
Oʻquv jarayonini boshqarish uchun quyidagi tarkibiy qismlarni 
egallashlari lozim: 1. Berilgan oʻquv topshirigini yechish uchun vositalar 
tanlash. 2. Topshiriqlarni yechish jarayonida oʻz-oʻzini nazorat qilish.
3. Oʻzlashtirilgan bilimlar, malakalar, koʻnikmalar sifatini baholash. 4. Oʻquv 
topshiriklarini bajarilganligini tekshirish. 5. Oʻz oldiga maqsad kuya olish. 6. 

---

139 
Turli belgilar bilan predmetning ichki munosabatlari muvofiqligini kura olish. 
Oʻqitishning ikkita usuli mavjud. Biri an’anviy oʻqitish usuli - bunda oʻqituvchi 
muammoni belgilaydi, vazifalarni aniqlanaydi va muammoni yechib beradi. 
Oʻquvchi esa masalani yechish yoʻllarini eslab qoladi va uni yechishni mashq 
qiladi. Bunda oʻquvchilarda reproduktiv tafakkur shakllanadi. Rivojlantiruvchi 
ta’lim oʻqitishning muammoli usulida oʻqituvchi oʻquvchilarning bilish 
jarayonlarini boshqaradi, uni tashkil etadi va nazorat qiladi. Oʻquvchi esa 
muammoni tushunadi. Uni yechish yoʻllarini qidiradi va uni yechadi. Bunday 
xollarda oʻquvchi tafakkurining maxsuldorligi oshadi va uning mustaqilligi 
rivojlanadi. Oʻquvchining oʻqishga boʻlgan qiziqishini rivojlantirish uchun 
oʻqituvchi quyidagi qoidalarga tayanishi lozim: 1. Oʻquv jarayonini shunday 
tashkil etish lozimki, bunda oʻquvchi faol harakat qilishi, mustaqil izlanishi, 
yangi bilimlarni oʻzi kashf etishi va muammoli xarakterdagi masalalarni yechish 
uchun sharoit izlashi kerak. 2. Oʻquvchilarga bir xil oʻqitish usullari va bir 
turdagi ma’lumotlarni berishdan qochish kerak. 3. Oʻrgatilayotgan fanga 
nisbatan qiziqishning namoyon boʻlishi uchun ayni shu fan yoki bilim, 
oʻquvchining oʻzi uchun qanchalik ahamiyatli va muhim ekanligini bilishi 
kerak. 4. Yangi material qanchalar oʻquvchi tomonidan avval oʻzlashtirilgan 
bilimlar bilan bogʻliq boʻlsa, u oʻquvchi uchun shunchalik qiziqarli boʻladi. 5. 
Xaddan ziyod qiyin material oʻquvchida qiziqish uygʻotmaydi. Berilayotgan 
bilimlar oʻquvchining kuchi yetadigan darajada boʻlishi lozim.
Oʻqituvchi oʻrganilayotgan mavzu yoki bilimining ahamiyatini koʻrsatish, 
oʻquvchining oʻquv faolligini oshirish uchun qiziqarli misollar, aqliy 
oʻyinlardan keng foydalanishi lozim. Lekin, ta’limdagi har bir beriladigan bilim 
yorqin, qiziqarli boʻlavermaydi, shuning uchun oʻquvchilarda iroda, qat’iylik, 
mehnatsevarlik kabi hislatlarning kamol toptirilishi nihoyatda zarurdir. Ana shu 
hislatlar oʻquvchining kelgusida oʻz-oʻzini nazorat qilishga, oʻz-oʻzini 
baholashga va mustaqil ta’lim olishga asos boʻlish kerak.