Qafqaz Universiteti Materiallar
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ARİF ABDULLAZADƏNİN “QANLI YADDAŞ” ROMANININ İDEYA VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Pakizə ZAKİROVA
- YUSİF SƏMƏDOĞLU YARADICILIĞINDA ƏDƏBİ MƏTN YADDAŞI Leyla ƏLİYEVA
|
Niyaməddin HAŞIMOV Qafqaz Universiteti nhasimov@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
Dil xalqın mənəvi sərvətidir. Dövr dəyişdikcə həyatın bütün sahələrində (elm, texnolo- giya, idman, iqtisadiyyat, ədəbiyyat, dilçilik və s.) inkişaf sürətlə davam edir. İnkişafla bəra- bər bir sıra yeni sözlər və məna incəlikləri meydana çıxır. Zaman keçdikcə dilə yeni terminlər, yeni sözlər daxil olur; bəzi sözlər aktiv lüğət fonduna keçsə də, bəzi sözlər işləkliyini itirərək passiv fonda keçir. Aktiv fondda, əsasən, cəmiyyət tərəfindən işlədilən milli leksikaya daha çox yer verilir və dil, şübhəsiz ki, milli sözlərin hesabına zənginləşir. Bütün hallarda dilə daxil olan yeni sözlər, dildə işlənən bütün söz və ifadələr yenidən nəzərdən keçirilir, tədqiq edilir və lüğətlərdə sistemləşdirilərək qorunub saxlanılır, beləliklə də, gələcək nəslə ötürülür. Ədəbi dilləri inkişaf etmiş bütün xalqların orfoqrafiya qaydaları və orfoqrafiya lüğətləri olduğunu nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, Azərbaycan ədəbi dili normalarının sabitliyini də or- foqrafiya qaydaları və həmin qrammatik qaydalar əsasında tərtib edilən lüğətlər təmin edir. Ə.Dəmirçizadə demişdir:“Orfoqrafiya - yazılı nitqdə dil vahidlərinin yazılışını tənzimedici qaydalar sistemidir”. Dilə yeni daxil olan sözləri nəzərə alaraq demək olar ki, orfoqrafiya lü- ğətləri tərkibcə daha çox dəyişir. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti (2013) bir çox xüsusiyyətlərinə görə 2004-cü il nəşrinə görə fərqlənir. 2004-cü ildə nəşr olunan orfoqrafiya lüğətində 80.000-ə yaxın, lüğətin 2013-cü ildəki nəşrində isə 110.563 min sözün düzgün yazılışı verilmişdir. Yeni nəşr lüğətin sonuna artırılan Azərbaycan Respublikasının coğrafi adları, Azərbay- can Respublikasındakı idarə və təşkilat adları, Beynəlxalq təşkilat adları və s. başlıqlı bölmə- lər lüğətdən istifadəni daha da asanlaşdırmışdır. Lüğətdə zaman keçdikcə işləkliyini itirən komsomol, qolçomaq, pristav, raykom və b. sözlər tarixi sözlər sırasında verilmiş, dəqiqləşdirmələr aparılaraq bir çox sözün qarşısına da hansı sahəyə aid olduğu yazılmışdır. Lüğətə eyni zamanda müxtəlif elm sahələri ilə bağlı yeni sözlər və terminlər daxil edilmişdir. Lüğətdə idman sahəsinə aid dəqiqləşdirilmə aparılaraq qarşısına bu sahəyə məxsus III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
907 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan olduğu yazılan sözlərə armreslinq, brass, endşpil(şahm.), espander, estafet, marafon, rapira, rinq, slalom, şvertbot və s.; bu sahəyə aid, amma yeni formada yazılan sözlərə cüdo (dzü-do– 2004) və s.; idman sahəsinə aid olub orfoqrafiya lüğətinə daxil edilən yeni sözlərə isə derbi, fotofiniş, qolf, qolkiper(qapıçı), luza, mundial və s. sözləri nümunə göstərmək olar. Eyni zamanda, dəqiqləşdirilmə aparılaraq qarşısına ədəbiyyata aid olduğu yazılan sözlərə: akmeizm, bılina, daktil və s.; yenə də bu sahəyə aid, amma yeni formada yazılan sözlərə metafor (metafora-2004) və s.; orfoqrafiya lüğətinə daxil edilən yeni sözlərə eos, mo- norim və s. sözləri misal çəkmək olar. Son illərdə sürətlə inkişaf edən sahələrdən biri də informatika sahəsidir ki, orfoqrafiyada bu sahəyə aid: akronim, assembler, başqovluq, brauzer, coystik, çoxtapşırıqlılıq, çözümlülük,
terminlərin düzgün yazılışı göstərilmişdir. Yeni terminlərin sırasında geniş istifadəçi auditoriyasına sahib feyz(s)buk, tvitter və s. kimi sosial şəbəkələrin adlarının düzgün yazılışının verilməməsi isə təəssüf doğuran məsələ- lərdəndir. Orfoqrafiya lüğətində sayt sözü qeyd olunsa da, veb səhifə və veb sayt sözləri isə lüğətdə yer almamışdır.
cild) memarlığa aid söz kimi “böyük binanın memarlıq cəhətdən işlənmiş və ya ümumi fonda ayrılmış baş girəcəyi” mənasında verilmişdir. İnformatikaya aid sözlər (internet portalı) sırasında isə bu sözə də yer verilməmişdir. Kompyuter sözü Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində(2013) kompüter kimi yazılsa da, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində (II cild) kompyuter olaraq qalmaqdadır. Tezisdə həm 2004 və 2013-cü il nəşrli Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətləri arasında, həm də orfoqrafiya lüğətləri və 2006-cı ildə nəşr olunan Azərbaycan dilinin izahlı lüğətləri(IV cilddə) arasında müqayisələr aparılmış, fərqliliklər və bənzərliklər nəzərə çatdırılmışdır. Əminik ki, orfoqrafiya lüğətlərini orfoqrafiya qaydalarına görə yenidən işlədikdə, izahlı lüğətlərdə də eyni zamanda düzəlişlərin aparılması lüğət istifadəçilərinin işini daha da asanlaşdıracaq.
Azərbaycan Dillər Universitetində müəllim miss_pozitive86@mail.ru AZƏRBAYCAN Həyatda hər bir insanın başına gələn son şey ölümdür. Ömür yollarında addımladığımız hər günümüz bizi ölümə bir az daha yaxınlaşdırır. Kimi üçün ölüm həyatın sonu, kimisi üçün isə yeni bir həyatın başlanğıcıdır. Peyğəmbərimiz (s.ə.s) buyurur ki: “Doğulmaq ölmək üçün- dür.” Ölüm mövzusu ədəbiyyatda tez-tez istifadə olunan bəşəri mövzulardan biridir. İstər dünya, istərsə də Azərbaycan ədəbiyyatında bu mövzuya müraciət edən sənətkarlar kifayət qədərdir. Poeziyada yazdığı şeirləri ilə ölümü ölümsüzləşdirən şairlərdən biri də Məmməd İsmayıldır. Məmməd İsmayıl üçün ölüm bir sınaqdır. Getdiyin həyat yolu deyil, ölüm yoludu Axtarıb tapacağın - ölümdü. Bu dünya itkilərdi, ha küsək, ha hayıfsınaq. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
908 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Yaşamaq sınaqdı, ölüm ondan da Sınaq!
Şairin fikrincə, insan özünü, ətraf mühiti dərk etməyə başlayırsa, onda həyatda ən böyük sınağın ölüm olduğunu da bilməlidir. Bu sınaq qarşısında hərə bir cür imtahana çəkilir. Çox maraqlıdır ki, biz insanlar dünyaya göz açan hər bir canlının var olumuna sevinirik, lakin ölüm vədəsi yetişəndə bu həqiqətlə barışa bilmirik. Çox zaman da, bizimçün dəyərli insanların “vaxtsız” dediyimiz ölümü ilə üzləşəndə həyatdan küsürük, özümüzə qapanırıq, hətta Allaha etiraz səsimizi belə ucaldırıq. Həyat imtahanında verilən hər bir sualın açıqlamasına “o dün- yada” Tanrı qarşısında cavab verməli olacağıq. Şairin də demək istədiyi ən böyük sınaq da məhz budur. Bir ömür iki yol keçər sınaqdan Bilməyib gələnlər bilərək gedər. Bir zaman həyata tək gələn insan Qayıdıb ölümə yenə tək gedər... Ümumiyyətlə, M.İsmayıl poeziyasında ölüm mövzusu aparıcı bir rol oynayır. Xüsusən, yaradıcılığının son dövründə bu mövzuya tez-tez müraciət etməsi görünür şairin ölüm həqiqə- tini tam dərk etməsilə bağlıdır. Ölüm adı gələndə istər-istəməz insanı bir bədbinlik, təlaş bürü- yür. Başqa şairlərdən fərqli olaraq, M.İsmayıl şeirlərilə tanış olduqda buradakı ölüm bizlərə qorxulu, vahiməli deyil, əksinə, yaşadığımız hər şey kimi qəbul edəcəyimiz bir reallıq kimi görsənir. Hansı ki bu reallıqla hər an qarşılaşa bilərik. Ayları, illəri içinə yığıb, Bir az da çoxalar xatirəm hər gün. Sıyrılıb, axşamdan sabaha çıxıb Ölümlə görüşə gedərəm hər gün... Bildiyimiz kimi, insan üçün ölüm bu həyatda başına gələcək ilk və son hadisədir. Şairin burada hər gün ölümlə görüşə getməsi ölümü bir növ adiləşdirir, təbii bir hal kimi yansıdır. Hətta, bu bir növ ailəsindən gizlin evdən sıyrılıb çıxan aşiqin öz məşuqəsilə görüşməsi təəssuratını oyadır. M.İsmayılın ölümlə bağlı düşüncələri həyat həqiqətlərini əks etdirdiyi üçün pessimist əhval-ruhiyyə oyatmır. Bizlər üçün ölümün vaxtı, vədəsi müəmmalı olsa da, ölüm öz zamanını çox gözəl bilir, vədə dolanda o bizimlə mütləq görüşə gələcəkdir. Dərinə getməkdi, Dünyanın gedilməyən yerinə getməkdi, ölüm... Astarı üzə çevirməkdi. Çıxdığın yerə girməkdi, Yuxu görməkdi ölüm, yoxu görməkdi... Diqqət yetirsək görərik ki, şair ölümü düşündükcə haqlı sayacağımız fikirlərlə əsaslan- dırır. İnsan oğlu elə bir varlıqdır ki, o bu kainatın gedə biləcəyi hər bir nöqtəsinə ayaq basıb oradan yeni informasiya ilə geri dönməyə çalışır. Ölümü bir anlıq məkan kimi düşünsək, şairin də qeyd etdiyi kimi, onun dünyanın gedilməyən yeri olduğunu görərik. Baxmayaraq ki, hər birimizin son məkanı ölümdür, lakin bu yola ayaq basanlar bir daha geri qayıtmır. Məhz bu geri dönüşün olmaması ölümün sirrli və bir o qədər də müəmmalı olmasına gətirib çıxardır. Şairin “Ölüm, hədələmə məni ölümlə, Ölərəm sənin də sirrin açılar!” - deməsi göstərir ki, ölüm haqqında az məlumat sahibi olmağımız ölümə gizli bir don geyindirir. Yalnız ölərək ölümün sirrini faş edə bilərik, bir halda ki, insan yenidən dirilə bilmirsə deməli, ölüm hər zaman bəşər övladı üçün sirrli bir aləm olacaqdır. M.İsmayıl Allaha bağlı bir bəndə olduğunu bir çox şeirlərində dönə-dönə dilə gətir- mişdi. Ölümlə bağlı şeirlərində də bunu görürük: III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
909 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Gedən gedərgidir, mənim-sənin yox, Çıxılmaz dərdlərə vətən-bir ölüm. Mən nə istəyirəm, sonda mənim yox, Allahın xoşuna gedən bir ölüm...
Şair çox səmimi və hər kəsin arzusunda olduğu bir diləklə Tanrıya üzünü tutur. Bəs yaxşı, Allahın xoşuna gedən bir ölüm necə olur?! İnsan rahat həyata alışdığı üçün ölümünün də rahat, ağrısız olmasını istəyir. Lakin əsas Allahın bizə məsləhət gördüyü ölümlə barışmaq lazımdır. Bu ölüm ağrılar, əzablar içərisində də ola bilər, yuxuya getmək kimi rahat bir ölüm də. Hər iki formada olan ölüm insanın bu dünyadakı əməllərinin son nəticəsi kimi qəbul edil- məməlidir. Allahın peyğəmbəri (s) də buyurur ki: “Qəfil ölüm mömünlər üçün güzəşt və kafir- lər üçün bir qəzəbdir”. M.İsmayıl da onun alnına yazılan ölümün hansı formada olmasından asılı olmayaraq, məhz Tanrının xoşuna gələn bir ölüm olması arzusundadır. Çünki Allah biz- lərə hər şeyin ən xeyirlisini bəxş edər. Ümumilikdə, qeyd edə bilərik ki, M.İsmayıl poeziyası üçün ölüm yoxun varlığı kimi qəbul olunub və insan həyatıının qaranlıq tərəfi kimi deyil, olumun əksi kimi qiymətləndirilib
İDEYA VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Pakizə ZAKİROVA AMİ-NİN ŞƏKİ FİLİALI zakirova.pakize@mail.ru AZƏRBAYCAN XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan, lakin nədənsə haqqında çox az danışılan Arif Abdullazadə çoxistiqamətli bədii və elmi fəaliyyəti ilə sözün həqiqi məna- sında qeyri-adi, ideya yükü baxımından orijinal əsərlər yaradan bir müəllifdir. Məqalənin yazılmasında əsas məqsəd məhz bu orijinallığı daha geniş şəkildə araşdırmaqla yanaşı, ədibin yaradıcılığının daha geniş oxucu kütləsinə çatdırılmasına nail olmaqdan ibarətdir. Çünki ək- səriyyəti A.Abdullazadəni sağlığında şəxsən tanıyan şəxslər tərəfindən yazılmış bir neçə mə- qaləni nəzərə almasaq, yazıçının yaradıcılığı, demək olar ki, geniş planda tədqiq olunmamışdır. Şair, nasir, dramaturq, ədəbiyyatşünas alim, tərcüməçi, filologiya elmləri doktoru, professor Arif Əbdürəhman oğlu Abdullazadə (1940-2002) ədəbiyyat tariximizdə “60-cı illər nəsli”nin ən layiqli təmsilçilərindəndir. “Arzular” adlı ilk şeirlər kitabı 1964-cü ildə işıq üzü görən şair yaradıcılığının ideya istiqamətləri baxımından “altmışıncıların” bir çox nümayən- dələri kimi sovet ideologiyasına nəinki xidmət edən, əksinə dissident ədəbiyyat təmsilçisi belə adlandırıla bilən müəlliflərdəndir. “Könüllərin dünyası”, “Hər yerdə, hər zaman”, “Ana dün- yamız”, “Sevin Azərbaycanı”, “Səninlə sənsiz”, “Bəxtimizin kitabı”, “Ulu Qorqud” və başqa şeir kitablarının, “Aqillər” və “Evlərin axşamları” pyeslərinin müəllifidir. Şairin “Tövbə duaları” (2003) adlı son şeirlər kitabı onun vəfatından sonra işıq üzü görmüşdür. Şairin “Seçilmiş əsərləri”ni (1991) nəzərə almasaq, digər kitablarında işıq üzü görən nümunələrdə təkrar çapa yol verməmişdir. A.Abdullazadə həmçinin “Novatorluq və üslüb”, “Şair C.Cabbarlı”, “Od nə çəkdi” adlı elmi monoqrafiyaların müəllifi, “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” V cildinin, “Ədəbiyyatda şəxsiyyət konsepsiyası” kitablarının əsas müəlliflərindən biridir. Arif Abdullazadə həm də beş roman müəllifidir: “Bir ovuc torpaq”, “Duyum”, “İşıq zolağı”, “Qanlı yaddaş”, “Sınaq kürəsi”. Yazıçı ilk romanı olan “Bir ovuc torpaq” əsərini 70- ci illərin əvvəllərində Türkiyədə tərcüməçi kimi işləyərkən şəxsən tanış olduğu bir zamanlar Azərbaycanı tərk edərək orada yaşamağa məcbur olmuş həmvətənləri ilə tanışlıqdan aldığı III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
910 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan təəssürat əsasında yazmışdır. II Dünya Müharibəsi zamanı almanlara əsir düşüb, konslager- lərdə əzablı günlər keçirən İsmət əsirlikdən sonra vətənə qayıtmağın yenidən eyni əzabları yaşamağa bərabər olduğunu anlayaraq, məhrumiyyətlərlə dolu mühacirət həyatını seçir. Son- da Türkiyədə məskunlaşan İsmət yeməyə bir parça çörək tapsa da (O, sovet mütəxəssisləri ilə müştərək tikilən zavodda tərcüməçi kimi işləyir), “insanlara bərabərlik verilən” ana vətəninə bir də qayıda, doğmalarına qovuşa bilmir. Romanda İsmətlə yanaşı, başqa mühacirlərin də taleyindən söz açılır. “Duyum”, “İşıq zolağı” romanlarında bir qayda olaraq ziyalı insanın ta- leyinə müraciət edir. Nakam məhəbbət müəllifin sevimli mövzularından olduğundan “İşıq zolağı” romanda yenə qarşımıza çıxır. A.Abdullazadənin son çap olunan romanı (müəllifin ölümündən sonra) “Qanlı yaddaş” özlüyündə müəllifin əvvəlki romanlarında ötəri, epizodik halda müraciət etdiyi bütün mövzu- ların küll halında əks olunduğu əsər olmaqla yanaşı, onun roman yaradıcılığının zirvəsidir. Əsərdə Qarabağ hadisələri, həmvətənlərimizin Ermənistandan, doğma ata-baba yurdlarından qovulması, Meydan hərəkatı, müstəqillik uğrunda mübarizə, qanlı yanvar hadisəsi əks olunub. Lakin bu mövzularda yazan bir çoxlarının saxta vətənpərvərlik dolu, yerli-yersiz müharibə dəhşətlərinin əks olunduğu əsərlərindən fərqli olaraq, A.Abdullazadə daha çox faciənin səbəblərini axtarmağa meyillidir. Onun qəhrəmanı faciəni çox-çox əvvəldən duyan, lakin ətrafdakıların nadanlığı ucbatından səsini kimsələrə çatdıra bilməyən ziyalıdır. Romanın əsas qəhrəmanı Adil (elə müəllifin özü) vətənini, millətini, onun tarixini sözün həqiqi mənasında sevən bir alimdir. Hamıya öz rəftarı ilə qəribə görünən bu “əhlikef” adam çiyinlərində bir millətin dərdini çəkən əsil ziyalıdır. Onun ətrafında olan Səfər, Dəmir, Qorxmaz, Əsgər və başqaları isə böyük bir elmi müəssisədə çalışsalar da, əsil ziyalı keyfiyyətlərindən məhrumdurlar. Onlar nə millət dərdi, nə xalq dərdi çəkirlər, əksinə Adilin də tariximizlə bağlı üzə çıxarmaq istədiyi faktlara nəinki inanmır, hətta ona “başını salamat saxlamaq üçün susmağı” tövsiyyə edirlər. Özünə həmfikir tapmayan Adil tənhalıqdan əziyyət çəkir. Adil klassik ədəbiyyatımızdakı Əsgər, Fəxrəddin, Kefli İsgəndər, hətta Məcnun kimi ideyaları baxımından öz zəmanəsinə sığmayan, zamanının fövqündə dayanan, bu üzdən də ətrafdakıların gözündə “qəribələşən” bir insandır. Yazıçı dəfələrlə qeyd edir ki, həyatının əsas işini – xalqımızın tarixi ilə bağlı yazdığı son dərəcə dəyərli kitabını yazmaq üçün ittifaqın müxtəlif yerlərindəki arxivlərə, kitabxanalara olan ezamiyyətlərini nədənsə ətrafdakılar “Adilin növbəti kef üçün səfəri” kimi qiymətləndirirlər. Onu dünyanın ən qayğısız adamı hesab edənlərdən fərqli olaraq, Adilin dilindən verilmiş hissələrdə necə tənha, hətta bədbəxt olduğu, lakin əqidə, amal baxımından həmişə mübariz qaldığı ortaya çıxır. Romanın maraqlı cəhətlərindən biri əsərdə təhkiyənin bir nəfərin dilindən yox, müəlliflə bərabər Adil, Dəmir və Səfərin dilindən verilməsidir. Eyni hadisə haqqında onların hər birinin fərdi münasibəti romanı bir az da maraqlı edir. Müəllif müxtəlif məqamlarda milli faciənin yaxınlaşmasına qalan vaxtı qeyd etməklə oxucuya durmadan xəbərdarlıq edir, millətin ziyalısının baş verə biləcək faciəni necə duymasını göstərməyə çalışır. Müasir ədəbiyyatımızda vətənpərvərlik ruhunda yazılan əsərlərin səviyyəsini nəzərə alsaq, Arif Abdullazadənin “Qanlı yaddaş” romanının həqiqi vətənpərvərlik ideyalarının təbliği, hətta tədris prosesində ondan istifadə üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli bir əsər olduğunu anlamaq çətin deyil. Bu üzdən əsərin daha geniş şəkildə araşdırılmasına ehtiyac duyulur.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
911 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan YUSİF SƏMƏDOĞLU YARADICILIĞINDA ƏDƏBİ MƏTN YADDAŞI Leyla ƏLİYEVA Sumqayıt Dövlət Univesiteti aliyevaleyla74@mail.ru AZƏRBAYCAN Müasir ədəbi mətnləri şərh edərkən özündə ictimai dünyagörüşü daşıyan mətnlər və mətn ənənəsindən çıxış etmək vacib məsələlərdəndir. Bu mənada ədəbi şərhdə bir mətn həmişə digər mətnlə və ya mətn ənənəsi kontekstində şərh olunur. Mətnin şərh olunduğu mətn kontekstini sonsuz genişləndirmək olar və bu sonsuzluğun ölçüsü mətn mədəniyyətinin sərhədsizliyi ilə üst-üstə düşər. Mətnin əsas əlamətlərindən biri də məhz özündən sonrakı mətnlərin kodu, əsası, bazası olmasıdır. Ədəbi variantyaratmada janr yaddaşı, süjet yaddaşı, ədəbi forma yaddaşı, obraz və vəziyyət yaddaşından istifadə mühüm funksiya daşıyır. Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndəsi Yusif Səmədoğlu da öz yaradıcılığında yaddaş faktoruna üstünlük verən yazıçılardan biridir. Belə ki, müəllifin mürəkkəb kompozisiyası ilə seçilən hər iki romanının mətnlərinin yaddaş strukturunda təqdimi nəzərə çarpır. Həm “Qətl günü”, həm də “Deyilənlər gəldi başa..” romanlarında təhkiyəçi-qəhrəmanlar öz daxili dünyası, şəxsi yaddaşı ilə iç-içə təqdim olunur. Bu əsərlərin qəhrəman və personajları daima öz keçmişlərindən, yaddaşlarına yığılıb qalmışlardan, xatirə və artıq ötüb-getmiş anlardan bəhs etmək, bütün bunları oxucuya nəql etmək vəzifəsi daşıyırlar. Bu da bədii mətndə hadisələrin öz gerçək xronoloji ardıcıllığından uzaqlaşmasına, hadisələrin ənənəvi əvvəldən sona doğru gedişatına əks düzümünə səbəb olur. Yusif Səmədoğlunun roman və hekayələrin- də ədəbi mətn yaddaşı qarımıza iki şəkildə çıxır. Birincisi, mətn mədəniyyətinin sərhədsizliyi amili ilə əlaqədar olaraq, müəllifin istənilən mətni özünəqədər mövcud mətnlərlə müəyyən bağlantı qura bilir. Bu özünü mətnin müxtəlif qatlarında büruzə verə bilir. Məsələn, “Qətl günü” romanında istər mifoloji, istər etno-psixoloji yaddaş vasitəsilə ilə daha qədim mətnlərlə əlaqələrin qurulmasının şahidi oluruq. Hətta bu bağ “Oğuz xaqan” dastanına qədər gedib çıxır. “Qətl günü” romanında dünyadakı bütün yaradılışları fövqəltəbii, qeyri-adi, fantastik şəklə salmaq funksiyası daşıyan mif ilə dünyada baş vermiş real hadisələrə əsaslanan tarixi həqiqətlər sintez olunur. Yusif Səmədoğlunda mifopoetik düşüncənin sahəsinə düşən miflər öz ilkin başlanğıcında olduğu kimi “təmiz” deyil, bu miflər saf irreal strukturunu real, məntiqəuyğun çalar və rənglərə bürünməklə qismən pozmuş olur. Mifopoetik qat bu romanın əsas məğzini təşkil edir, əsasən arxetip və motivlərlə gerçəkləşir. Məhz bu arxetip və motivlər vasitəsilə başqa müəllif mətnləri ilə əlaqələr qurulur. Yusif Səmədoğlu yaradıcılığında ədəbi mətn yaddaşının digər bir forması isə, müəllifin öz mətnləri arasındakı münasibətlərdə özünü göstərir. Müəllifin roman və hekayələri arasında qəribə bir bağlantı var, bu mətnlərin demək olar ki, böyük qismi biri digərinin əvvəli və sonu kimi çıxış etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Bu bağlantı bəzən bir mətnin personaj və obraz- larının digər mətndə qarşımıza çıxması ilə xarakterizə olunur. Məsələn, feldşer Mahmud həm “Qətl günü” romanının, həm də “İncə dərəsində yaz çağı” hekayəsinin əsas personajlarından biridir. Yusif Səmədoğlunun müxtəlif əsərlərinin bir-biri ilə mətnlərarası münasibətlərdə olma- sını təmin edən məqamlardan biri də, onun roman və hekayələrində sənətə bağlılıq, ictimai nöqsanların tənqidi, milli tarixi yaddaşa sadiqliyin, Azərbaycançılıq düşüncəsinin fəal yazıçı mövqeyindən bədii təcəssümünün güclü olmasıdır. Bu fikir yazıçının romanları, ”220 nöm- rəli otaq” (1960), ”Qalaktika” (1973) kitablarındakı hekayələri, bir qədər sonra çap etdirdiyi ”Astana”, ”İncə dərəsində yaz çağı” hekayələri haqqında da keçərlidir. Mövzuları, əsərlərinin quruluşu, mənzərə və obraz yaratma ustalığı, hadisələrin simvolik-məna yükünün qabartmaq bacarığı, vətənpərvərlik və insana məhəbbət duyğularının birbaşa ifadəsi şüuraltı qata enməklə III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
912 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan təsvir orijinallığı nümayiş etdirən Y.Səmədoğlunun dil və üslub xüsusiyyətləri, fərdi yaradıcı- lıq keyfiyyətləri ilə seçilən bir nasir kimi yetişdiyini sübut edir. Yusif Səmədoğlunun müxtəlif əsərləri arasında mətn bağlantılarının mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi, yazıçının bütöv yaradıcılığının mahiyyətini bir daha dərindən tanımağımıza kömək edə bilər.
Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|