Qafqaz Universiteti Materiallar



Yüklə 9,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/124
tarix31.01.2017
ölçüsü9,57 Mb.
#6979
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   124

 

Niyaməddin HAŞIMOV 

Qafqaz Universiteti 



nhasimov@qu.edu.az 

AZƏRBAYCAN 

 

Dil xalqın mənəvi sərvətidir. Dövr dəyişdikcə həyatın bütün sahələrində (elm, texnolo-



giya, idman, iqtisadiyyat, ədəbiyyat, dilçilik və s.) inkişaf sürətlə davam edir. İnkişafla bəra-

bər bir sıra yeni sözlər və məna incəlikləri meydana çıxır. Zaman keçdikcə dilə yeni terminlər, 

yeni sözlər daxil olur; bəzi sözlər aktiv lüğət fonduna keçsə də, bəzi sözlər işləkliyini itirərək 

passiv fonda keçir. Aktiv fondda, əsasən, cəmiyyət tərəfindən işlədilən milli leksikaya  daha 

çox yer verilir və dil, şübhəsiz ki, milli sözlərin hesabına zənginləşir. Bütün hallarda dilə daxil 

olan yeni sözlər, dildə işlənən bütün söz və ifadələr yenidən nəzərdən keçirilir, tədqiq edilir və 

lüğətlərdə sistemləşdirilərək qorunub saxlanılır, beləliklə də, gələcək nəslə ötürülür.   

 Ədəbi dilləri inkişaf etmiş bütün xalqların orfoqrafiya qaydaları və orfoqrafiya lüğətləri 

olduğunu nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, Azərbaycan ədəbi dili normalarının sabitliyini də or-

foqrafiya qaydaları  və  həmin qrammatik qaydalar əsasında tərtib edilən lüğətlər təmin edir. 

Ə.Dəmirçizadə demişdir:“Orfoqrafiya - yazılı nitqdə dil vahidlərinin yazılışını  tənzimedici 

qaydalar sistemidir”. Dilə yeni daxil olan sözləri nəzərə alaraq demək olar ki, orfoqrafiya lü-

ğətləri tərkibcə daha çox dəyişir.  

Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti (2013) bir çox xüsusiyyətlərinə görə 2004-cü il 

nəşrinə görə fərqlənir. 2004-cü ildə nəşr olunan orfoqrafiya lüğətində 80.000-ə yaxın, lüğətin 

2013-cü ildəki nəşrində isə 110.563 min sözün düzgün yazılışı verilmişdir. 

Yeni nəşr lüğətin sonuna artırılan Azərbaycan Respublikasının coğrafi adları, Azərbay-

can Respublikasındakı idarə və təşkilat adları, Beynəlxalq təşkilat adları və s. başlıqlı bölmə-

lər lüğətdən istifadəni daha da asanlaşdırmışdır. 

Lüğətdə zaman keçdikcə  işləkliyini itirən  komsomol, qolçomaq, pristav, raykom  və b. 

sözlər tarixi sözlər sırasında verilmiş, dəqiqləşdirmələr aparılaraq bir çox sözün qarşısına da 

hansı sahəyə aid olduğu yazılmışdır.  

Lüğətə eyni zamanda müxtəlif elm sahələri ilə bağlı yeni sözlər və terminlər daxil 

edilmişdir. Lüğətdə idman sahəsinə aid dəqiqləşdirilmə aparılaraq qarşısına bu sahəyə məxsus 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

907



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

olduğu yazılan sözlərə armreslinq, brass, endşpil(şahm.), espander, estafet, marafon, rapira, 



rinq, slalom, şvertbot və s.; bu sahəyə aid, amma yeni formada yazılan sözlərə cüdo (dzü-do–

2004) və s.; idman sahəsinə aid olub orfoqrafiya lüğətinə daxil edilən yeni sözlərə isə derbi, 

fotofiniş, qolf, qolkiper(qapıçı), luza, mundial və s. sözləri nümunə göstərmək olar. 

Eyni zamanda, dəqiqləşdirilmə aparılaraq qarşısına  ədəbiyyata aid olduğu yazılan 

sözlərə: akmeizm, bılina, daktil və s.; yenə  də bu sahəyə aid, amma yeni formada yazılan 

sözlərə metafor (metafora-2004) və s.; orfoqrafiya lüğətinə daxil edilən yeni sözlərə eos, mo-



norim və s. sözləri misal çəkmək olar. 

Son illərdə sürətlə inkişaf edən sahələrdən biri də informatika sahəsidir ki, orfoqrafiyada 

bu sahəyə aid: akronim, assembler, başqovluq, brauzer, coystik, çoxtapşırıqlılıq, çözümlülük, 

direktori, disksürən, kompilyator, qısayol, maus, paste, port, rəqəmsal, skayp  və s. yeni 

terminlərin düzgün yazılışı göstərilmişdir.  

Yeni terminlərin sırasında geniş istifadəçi auditoriyasına sahib feyz(s)buk, tvitter  və s. 

kimi sosial şəbəkələrin adlarının düzgün yazılışının verilməməsi isə təəssüf doğuran məsələ-

lərdəndir.  

Orfoqrafiya lüğətində  sayt sözü qeyd olunsa da, veb səhifə  və  veb sayt sözləri isə 

lüğətdə yer almamışdır. 

Portal sözü həm orfoqrafiya lüğətində, həm də Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində (II 

cild) memarlığa aid söz kimi “böyük binanın memarlıq cəhətdən işlənmiş və ya ümumi fonda 



ayrılmış baş girəcəyi” mənasında verilmişdir.  İnformatikaya aid sözlər (internet portalı) 

sırasında isə bu sözə də yer verilməmişdir. 



Kompyuter sözü Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində(2013) kompüter kimi yazılsa 

da, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində (II cild) kompyuter olaraq qalmaqdadır.  

Tezisdə həm 2004 və 2013-cü il nəşrli Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətləri arasında, 

həm də orfoqrafiya lüğətləri və 2006-cı ildə nəşr olunan Azərbaycan dilinin izahlı lüğətləri(IV 

cilddə) arasında müqayisələr aparılmış, fərqliliklər və bənzərliklər nəzərə çatdırılmışdır.  

Əminik ki, orfoqrafiya lüğətlərini orfoqrafiya qaydalarına görə yenidən işlədikdə, izahlı 

lüğətlərdə  də eyni zamanda düzəlişlərin aparılması lüğət istifadəçilərinin işini daha da 

asanlaşdıracaq. 

 

 

MƏMMƏD İSMAYILIN ŞEİRLƏRİNDƏ ÖLÜMÜN VARLIĞI 

 

Heyran AMANOVA 

Azərbaycan Dillər Universitetində müəllim 



miss_pozitive86@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 



 

Həyatda hər bir insanın başına gələn son şey ölümdür. Ömür yollarında addımladığımız 

hər günümüz  bizi ölümə bir az daha yaxınlaşdırır. Kimi üçün ölüm həyatın sonu, kimisi üçün 

isə yeni bir həyatın başlanğıcıdır. Peyğəmbərimiz (s.ə.s) buyurur ki: “Doğulmaq ölmək üçün-

dür.” 

 Ölüm mövzusu ədəbiyyatda tez-tez istifadə olunan bəşəri mövzulardan biridir. İstər 



dünya, istərsə  də Azərbaycan  ədəbiyyatında bu mövzuya müraciət edən sənətkarlar kifayət 

qədərdir. Poeziyada yazdığı  şeirləri ilə ölümü ölümsüzləşdirən  şairlərdən biri də  Məmməd 

İsmayıldır. Məmməd İsmayıl üçün ölüm bir sınaqdır. 

Getdiyin həyat yolu deyil, ölüm yoludu 

Axtarıb tapacağın - ölümdü. 

Bu dünya itkilərdi, ha küsək, ha hayıfsınaq. 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

908



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Yaşamaq sınaqdı, 

ölüm ondan da 

Sınaq!  


Şairin fikrincə, insan özünü, ətraf mühiti dərk etməyə başlayırsa, onda həyatda ən böyük 

sınağın ölüm olduğunu da bilməlidir. Bu sınaq qarşısında hərə bir cür imtahana çəkilir. Çox 

maraqlıdır ki, biz insanlar dünyaya göz açan hər bir canlının var olumuna sevinirik, lakin ölüm 

vədəsi yetişəndə bu həqiqətlə barışa bilmirik. Çox zaman da, bizimçün dəyərli insanların 

“vaxtsız” dediyimiz ölümü ilə üzləşəndə həyatdan küsürük, özümüzə qapanırıq, hətta Allaha 

etiraz səsimizi belə ucaldırıq. Həyat imtahanında verilən hər bir sualın açıqlamasına “o dün-

yada” Tanrı qarşısında cavab verməli olacağıq.  Şairin də demək istədiyi  ən böyük sınaq da 

məhz budur.     

Bir ömür iki yol keçər sınaqdan 

Bilməyib gələnlər bilərək gedər.  

Bir zaman həyata tək gələn insan 

Qayıdıb ölümə yenə tək gedər...  

Ümumiyyətlə, M.İsmayıl poeziyasında ölüm mövzusu aparıcı bir rol oynayır. Xüsusən, 

yaradıcılığının son dövründə bu mövzuya tez-tez müraciət etməsi görünür şairin ölüm həqiqə-

tini tam dərk etməsilə bağlıdır. Ölüm adı gələndə istər-istəməz insanı bir bədbinlik, təlaş bürü-

yür.  Başqa şairlərdən fərqli olaraq, M.İsmayıl şeirlərilə tanış olduqda buradakı ölüm bizlərə 

qorxulu, vahiməli deyil, əksinə, yaşadığımız hər şey kimi qəbul edəcəyimiz bir reallıq kimi 

görsənir. Hansı ki bu reallıqla hər an qarşılaşa bilərik.  

Ayları, illəri içinə yığıb, 

Bir az da çoxalar xatirəm hər gün. 

Sıyrılıb, axşamdan sabaha çıxıb 

Ölümlə görüşə gedərəm hər gün...  

Bildiyimiz kimi, insan üçün ölüm bu həyatda başına gələcək ilk və son hadisədir. Şairin 

burada hər gün ölümlə görüşə getməsi ölümü bir növ adiləşdirir, təbii bir hal kimi yansıdır. 

Hətta, bu bir növ ailəsindən gizlin evdən sıyrılıb çıxan aşiqin öz məşuqəsilə görüşməsi 

təəssuratını oyadır. M.İsmayılın ölümlə bağlı düşüncələri həyat həqiqətlərini  əks etdirdiyi 

üçün  pessimist əhval-ruhiyyə oyatmır. Bizlər üçün ölümün vaxtı, vədəsi müəmmalı olsa da, 

ölüm öz zamanını çox gözəl bilir, vədə dolanda o bizimlə mütləq görüşə gələcəkdir. 

          Dərinə getməkdi, 

         Dünyanın gedilməyən yerinə 

                  getməkdi, ölüm... 

                           Astarı üzə çevirməkdi. 

                                    Çıxdığın yerə girməkdi,  

                                             Yuxu görməkdi ölüm, yoxu görməkdi...  

 Diqqət yetirsək görərik ki, şair ölümü düşündükcə haqlı sayacağımız fikirlərlə əsaslan-

dırır. İnsan oğlu elə bir varlıqdır ki, o bu kainatın gedə biləcəyi hər bir nöqtəsinə ayaq basıb 

oradan yeni informasiya ilə geri dönməyə çalışır. Ölümü bir anlıq məkan kimi düşünsək, şairin 

də qeyd etdiyi kimi, onun dünyanın gedilməyən yeri olduğunu görərik. Baxmayaraq ki, hər 

birimizin son məkanı ölümdür, lakin bu yola ayaq basanlar bir daha geri qayıtmır. Məhz bu 

geri dönüşün olmaması ölümün sirrli və bir o qədər də müəmmalı olmasına gətirib çıxardır. 

Şairin  “Ölüm, hədələmə məni ölümlə, Ölərəm sənin də sirrin açılar!”  - deməsi göstərir ki, ölüm 

haqqında az məlumat sahibi olmağımız ölümə gizli bir don geyindirir. Yalnız ölərək ölümün 

sirrini faş edə bilərik, bir halda ki, insan yenidən dirilə bilmirsə deməli, ölüm hər zaman bəşər 

övladı üçün sirrli bir aləm olacaqdır. 

 M.İsmayıl Allaha bağlı bir bəndə olduğunu bir çox şeirlərində dönə-dönə dilə  gətir-

mişdi. Ölümlə bağlı şeirlərində də bunu görürük: 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

909



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Gedən gedərgidir, mənim-sənin yox, 

Çıxılmaz dərdlərə vətən-bir ölüm. 

Mən nə istəyirəm, sonda mənim yox, 

Allahın xoşuna gedən bir ölüm...  

 

Şair çox səmimi və  hər kəsin arzusunda olduğu bir diləklə Tanrıya üzünü tutur. Bəs 



yaxşı, Allahın xoşuna gedən bir ölüm necə olur?!  İnsan rahat həyata alışdığı üçün ölümünün 

də rahat, ağrısız olmasını istəyir. Lakin əsas  Allahın bizə məsləhət gördüyü ölümlə barışmaq 

lazımdır. Bu ölüm ağrılar, əzablar içərisində də ola bilər, yuxuya getmək kimi rahat bir ölüm 

də. Hər iki formada olan ölüm insanın bu dünyadakı əməllərinin son nəticəsi kimi qəbul edil-

məməlidir. Allahın peyğəmbəri (s) də buyurur ki: “Qəfil ölüm mömünlər üçün güzəşt və kafir-

lər üçün bir qəzəbdir”. M.İsmayıl da onun alnına yazılan ölümün hansı formada olmasından 

asılı olmayaraq, məhz Tanrının xoşuna gələn bir ölüm olması arzusundadır. Çünki Allah biz-

lərə hər şeyin ən xeyirlisini bəxş edər. 

Ümumilikdə, qeyd edə bilərik ki, M.İsmayıl poeziyası üçün ölüm yoxun varlığı kimi 

qəbul olunub və insan həyatıının qaranlıq tərəfi kimi deyil, olumun əksi kimi qiymətləndirilib 

 

 

ARİF ABDULLAZADƏNİN “QANLI YADDAŞ” ROMANININ         



İDEYA VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Pakizə ZAKİROVA 

AMİ-NİN ŞƏKİ FİLİALI 



zakirova.pakize@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 



 

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan, lakin nədənsə haqqında çox 

az danışılan Arif Abdullazadə çoxistiqamətli bədii və elmi fəaliyyəti ilə sözün həqiqi məna-

sında qeyri-adi, ideya yükü baxımından orijinal əsərlər yaradan bir müəllifdir. Məqalənin 

yazılmasında əsas məqsəd məhz bu orijinallığı daha geniş şəkildə araşdırmaqla yanaşı, ədibin 

yaradıcılığının  daha geniş oxucu kütləsinə çatdırılmasına nail olmaqdan  ibarətdir. Çünki ək-

səriyyəti A.Abdullazadəni sağlığında şəxsən tanıyan şəxslər tərəfindən yazılmış bir neçə mə-

qaləni nəzərə almasaq, yazıçının yaradıcılığı, demək olar ki, geniş planda tədqiq olunmamışdır. 

Şair, nasir, dramaturq, ədəbiyyatşünas alim, tərcüməçi, filologiya elmləri doktoru, 

professor Arif Əbdürəhman oğlu Abdullazadə (1940-2002) ədəbiyyat tariximizdə “60-cı illər 

nəsli”nin ən layiqli təmsilçilərindəndir. “Arzular” adlı ilk şeirlər kitabı 1964-cü ildə işıq üzü 

görən şair yaradıcılığının ideya istiqamətləri baxımından “altmışıncıların” bir çox nümayən-

dələri kimi sovet ideologiyasına nəinki xidmət edən, əksinə dissident ədəbiyyat təmsilçisi belə 

adlandırıla bilən müəlliflərdəndir. “Könüllərin dünyası”, “Hər yerdə, hər zaman”, “Ana dün-

yamız”, “Sevin Azərbaycanı”, “Səninlə sənsiz”, “Bəxtimizin kitabı”, “Ulu Qorqud” və başqa 

şeir kitablarının, “Aqillər” və “Evlərin axşamları” pyeslərinin müəllifidir. Şairin “Tövbə duaları” 

(2003)  adlı son şeirlər kitabı onun vəfatından sonra  işıq üzü görmüşdür.  Şairin “Seçilmiş 

əsərləri”ni  (1991) nəzərə almasaq, digər kitablarında işıq üzü görən nümunələrdə təkrar çapa 

yol verməmişdir. 

A.Abdullazadə həmçinin  “Novatorluq və üslüb”, “Şair C.Cabbarlı”, “Od nə çəkdi” adlı 

elmi monoqrafiyaların müəllifi, “Azərbaycan  ədəbiyyatı tarixi” V cildinin, “Ədəbiyyatda 

şəxsiyyət konsepsiyası” kitablarının əsas müəlliflərindən biridir.  

Arif Abdullazadə  həm də beş roman müəllifidir: “Bir ovuc torpaq”, “Duyum”, “İşıq 

zolağı”, “Qanlı yaddaş”, “Sınaq kürəsi”. Yazıçı ilk romanı olan “Bir ovuc torpaq” əsərini 70-

ci illərin əvvəllərində Türkiyədə tərcüməçi kimi işləyərkən şəxsən tanış olduğu bir zamanlar 

Azərbaycanı  tərk edərək orada yaşamağa məcbur olmuş  həmvətənləri ilə tanışlıqdan aldığı 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

910



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

təəssürat  əsasında yazmışdır. II Dünya Müharibəsi zamanı almanlara əsir düşüb, konslager-

lərdə  əzablı günlər keçirən  İsmət  əsirlikdən sonra vətənə qayıtmağın yenidən eyni əzabları 

yaşamağa bərabər olduğunu anlayaraq, məhrumiyyətlərlə dolu mühacirət həyatını seçir. Son-

da Türkiyədə  məskunlaşan İsmət yeməyə bir parça çörək tapsa da (O, sovet mütəxəssisləri ilə 

müştərək tikilən zavodda tərcüməçi kimi işləyir), “insanlara bərabərlik  verilən” ana vətəninə 

bir də qayıda, doğmalarına qovuşa bilmir. Romanda  İsmətlə yanaşı, başqa mühacirlərin də 

taleyindən söz açılır. “Duyum”, “İşıq zolağı” romanlarında bir qayda olaraq ziyalı insanın ta-

leyinə müraciət edir. Nakam məhəbbət müəllifin sevimli mövzularından olduğundan “İşıq 

zolağı” romanda yenə qarşımıza çıxır.  

A.Abdullazadənin son çap olunan romanı (müəllifin ölümündən sonra) “Qanlı yaddaş” 

özlüyündə müəllifin əvvəlki romanlarında ötəri, epizodik halda müraciət etdiyi bütün mövzu-

ların küll halında  əks olunduğu  əsər olmaqla yanaşı, onun roman yaradıcılığının zirvəsidir. 

Əsərdə Qarabağ hadisələri, həmvətənlərimizin Ermənistandan, doğma ata-baba yurdlarından 

qovulması, Meydan hərəkatı, müstəqillik uğrunda mübarizə, qanlı yanvar hadisəsi əks olunub. 

Lakin bu mövzularda yazan bir çoxlarının saxta vətənpərvərlik dolu, yerli-yersiz müharibə 

dəhşətlərinin  əks olunduğu  əsərlərindən fərqli olaraq, A.Abdullazadə daha çox faciənin  

səbəblərini axtarmağa meyillidir. Onun qəhrəmanı faciəni çox-çox əvvəldən duyan, lakin 

ətrafdakıların nadanlığı ucbatından səsini kimsələrə çatdıra bilməyən ziyalıdır.  

Romanın əsas qəhrəmanı Adil (elə müəllifin özü) vətənini, millətini, onun tarixini sözün 

həqiqi mənasında sevən bir alimdir. Hamıya öz rəftarı ilə qəribə görünən bu “əhlikef” adam 

çiyinlərində bir millətin dərdini çəkən  əsil ziyalıdır. Onun ətrafında olan Səfər, Dəmir, 

Qorxmaz,  Əsgər və başqaları isə böyük bir elmi müəssisədə çalışsalar da, əsil ziyalı 

keyfiyyətlərindən məhrumdurlar. Onlar nə millət dərdi, nə xalq dərdi çəkirlər, əksinə Adilin 

də tariximizlə bağlı üzə çıxarmaq istədiyi faktlara nəinki inanmır, hətta ona “başını salamat 

saxlamaq üçün susmağı” tövsiyyə edirlər. Özünə həmfikir tapmayan Adil tənhalıqdan əziyyət 

çəkir. Adil klassik ədəbiyyatımızdakı  Əsgər, Fəxrəddin, Kefli İsgəndər, hətta Məcnun kimi 

ideyaları baxımından öz zəmanəsinə  sığmayan, zamanının fövqündə dayanan, bu üzdən də 

ətrafdakıların gözündə “qəribələşən” bir insandır. Yazıçı dəfələrlə qeyd edir ki, həyatının əsas 

işini – xalqımızın tarixi ilə bağlı yazdığı son dərəcə  dəyərli kitabını yazmaq üçün ittifaqın 

müxtəlif yerlərindəki arxivlərə, kitabxanalara olan ezamiyyətlərini nədənsə  ətrafdakılar 

“Adilin növbəti kef üçün səfəri” kimi qiymətləndirirlər. Onu dünyanın  ən qayğısız adamı 

hesab edənlərdən fərqli olaraq, Adilin dilindən verilmiş hissələrdə necə tənha, hətta bədbəxt 

olduğu, lakin əqidə, amal  baxımından həmişə mübariz qaldığı  ortaya çıxır. 

Romanın maraqlı cəhətlərindən biri əsərdə təhkiyənin bir nəfərin dilindən yox, müəlliflə 

bərabər Adil, Dəmir və Səfərin dilindən verilməsidir. Eyni hadisə haqqında onların hər birinin 

fərdi münasibəti romanı bir az da maraqlı edir. Müəllif müxtəlif məqamlarda milli faciənin 

yaxınlaşmasına qalan vaxtı qeyd etməklə oxucuya durmadan xəbərdarlıq edir, millətin 

ziyalısının baş verə biləcək faciəni necə duymasını göstərməyə çalışır. 

Müasir  ədəbiyyatımızda vətənpərvərlik ruhunda yazılan  əsərlərin səviyyəsini   nəzərə 

alsaq, Arif Abdullazadənin “Qanlı yaddaş” romanının  həqiqi vətənpərvərlik ideyalarının 

təbliği, hətta tədris prosesində ondan istifadə üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli bir əsər olduğunu 

anlamaq çətin deyil. Bu üzdən əsərin daha geniş şəkildə araşdırılmasına ehtiyac duyulur. 

 

 



 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

911



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

YUSİF SƏMƏDOĞLU YARADICILIĞINDA ƏDƏBİ MƏTN YADDAŞI 

 

Leyla ƏLİYEVA

 

Sumqayıt Dövlət Univesiteti 



aliyevaleyla74@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 



 

Müasir  ədəbi mətnləri  şərh edərkən özündə ictimai dünyagörüşü daşıyan mətnlər və 

mətn  ənənəsindən çıxış etmək vacib məsələlərdəndir. Bu mənada  ədəbi  şərhdə bir mətn 

həmişə digər mətnlə və ya mətn ənənəsi kontekstində şərh olunur. Mətnin şərh olunduğu mətn 

kontekstini sonsuz  genişləndirmək olar və bu sonsuzluğun ölçüsü mətn mədəniyyətinin 

sərhədsizliyi ilə üst-üstə düşər. Mətnin  əsas  əlamətlərindən biri də  məhz özündən sonrakı 

mətnlərin kodu, əsası, bazası olmasıdır. Ədəbi variantyaratmada janr yaddaşı, süjet yaddaşı, 

ədəbi forma yaddaşı, obraz və  vəziyyət yaddaşından istifadə  mühüm funksiya daşıyır. 

Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndəsi Yusif Səmədoğlu da öz yaradıcılığında yaddaş 

faktoruna üstünlük verən yazıçılardan biridir. Belə ki, müəllifin mürəkkəb kompozisiyası ilə 

seçilən hər iki romanının mətnlərinin yaddaş strukturunda təqdimi nəzərə çarpır.  Həm “Qətl 

günü”, həm də “Deyilənlər gəldi başa..”  romanlarında təhkiyəçi-qəhrəmanlar öz daxili 

dünyası, şəxsi yaddaşı ilə iç-içə təqdim olunur. Bu əsərlərin qəhrəman və personajları daima 

öz keçmişlərindən, yaddaşlarına yığılıb qalmışlardan, xatirə  və artıq ötüb-getmiş anlardan 

bəhs etmək, bütün bunları oxucuya nəql etmək vəzifəsi daşıyırlar. Bu da bədii mətndə 

hadisələrin öz gerçək xronoloji ardıcıllığından uzaqlaşmasına, hadisələrin  ənənəvi  əvvəldən 

sona doğru gedişatına əks düzümünə səbəb olur. Yusif Səmədoğlunun roman və hekayələrin-

də ədəbi mətn yaddaşı qarımıza iki şəkildə çıxır. Birincisi, mətn mədəniyyətinin sərhədsizliyi 

amili ilə  əlaqədar olaraq, müəllifin istənilən mətni özünəqədər mövcud mətnlərlə müəyyən 

bağlantı qura bilir. Bu özünü mətnin müxtəlif qatlarında büruzə verə bilir. Məsələn, “Qətl 

günü” romanında istər mifoloji, istər etno-psixoloji yaddaş vasitəsilə ilə daha qədim mətnlərlə 

əlaqələrin qurulmasının  şahidi oluruq. Hətta bu bağ “Oğuz xaqan” dastanına qədər gedib 

çıxır. “Qətl günü” romanında dünyadakı bütün yaradılışları fövqəltəbii, qeyri-adi, fantastik 

şəklə salmaq funksiyası daşıyan mif ilə dünyada baş vermiş real hadisələrə  əsaslanan tarixi 

həqiqətlər sintez olunur. Yusif Səmədoğlunda mifopoetik düşüncənin sahəsinə düşən miflər 

öz ilkin başlanğıcında olduğu kimi “təmiz” deyil, bu miflər saf irreal strukturunu real, 

məntiqəuyğun çalar və rənglərə bürünməklə qismən pozmuş olur. Mifopoetik qat bu romanın 

əsas məğzini təşkil edir, əsasən arxetip və motivlərlə gerçəkləşir. Məhz bu arxetip və motivlər 

vasitəsilə başqa müəllif mətnləri ilə əlaqələr qurulur. 

Yusif Səmədoğlu yaradıcılığında ədəbi mətn yaddaşının digər bir forması isə, müəllifin 

öz mətnləri arasındakı münasibətlərdə özünü göstərir. Müəllifin roman və hekayələri arasında 

qəribə bir bağlantı var, bu mətnlərin demək olar ki, böyük qismi biri digərinin əvvəli və sonu 

kimi çıxış etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Bu bağlantı bəzən bir mətnin personaj və obraz-

larının digər mətndə qarşımıza çıxması ilə xarakterizə olunur. Məsələn, feldşer Mahmud həm 

“Qətl günü” romanının, həm də “İncə dərəsində yaz çağı” hekayəsinin əsas personajlarından 

biridir.  

Yusif Səmədoğlunun müxtəlif əsərlərinin bir-biri ilə mətnlərarası münasibətlərdə olma-

sını təmin edən məqamlardan biri də, onun roman  və  hekayələrində sənətə bağlılıq, ictimai 

nöqsanların tənqidi, milli tarixi yaddaşa sadiqliyin, Azərbaycançılıq düşüncəsinin   fəal yazıçı 

mövqeyindən bədii təcəssümünün güclü olmasıdır. Bu fikir yazıçının romanları,  ”220 nöm-

rəli otaq” (1960), ”Qalaktika” (1973) kitablarındakı hekayələri, bir qədər sonra çap etdirdiyi 

”Astana”, ”İncə dərəsində yaz çağı” hekayələri haqqında da keçərlidir. Mövzuları, əsərlərinin 

quruluşu, mənzərə və obraz yaratma ustalığı, hadisələrin simvolik-məna yükünün qabartmaq 

bacarığı, vətənpərvərlik və insana məhəbbət duyğularının birbaşa ifadəsi şüuraltı qata enməklə 



III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

912



 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

təsvir orijinallığı nümayiş etdirən Y.Səmədoğlunun dil və üslub xüsusiyyətləri, fərdi yaradıcı-

lıq keyfiyyətləri ilə seçilən bir nasir kimi yetişdiyini sübut edir. Yusif Səmədoğlunun müxtəlif 

əsərləri arasında mətn bağlantılarının mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi, yazıçının bütöv 

yaradıcılığının mahiyyətini bir daha dərindən tanımağımıza kömək edə bilər. 

 

 



Yüklə 9,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin